Rodzaj otoczenia społecznego dziecka a wpływ na formowanie się poczucia

podstawowej ufności.

Podstawowym celem pracy jest wykazanie „Czy środowisko w jakim wychowuje się dziecko może być

zagrożeniem dla formowania się jego podstawowej ufności”. Przebieg relacji dziecka z matką lub jego

najbliższym środowiskiem w okresie wczesnego dzieciństwa ma decydujący wpływ na jego zachowania

i postawy w ciągu całego życia. Nieprawidłowo ukształtowane więzi mogą być przyczyną zaburzeń w sferze

emocjonalnej, fizycznej i społecznej. W każdym człowieku tkwi potrzeba bycia z kimś, potrzeba bliskości,

bezpieczeństwa. To czy dziecko w przyszłości obdarzy kogoś zaufaniem i miłością w dużej mierze zależy od

podstawowej ufności i przywiązania jakiego doświadczy w dzieciństwie.

1. Podstawowa ufność i przywiązanie dziecka do rodziców

Dziecko jest istotą społeczną dojrzewającą w rodzinie, bierze udział w tworzeniu

związków i relacji wewnątrzrodzinnych. Na podstawie wczesnych doświadczeń związanych z

rolą jaką pełnią dziecko i rodzice we wzajemnych relacjach, tworzą się zinternalizowane

struktury poznawcze, stanowiące podstawę kształtowania się osobowości

Analiza więzi dziecka z osobami znaczącymi pozwala wyjaśnić podatność dziecka na

negatywny wpływ różnego rodzaju czynników oraz ich znaczenie na dalszy rozwój jednostki.

Całe wczesne dzieciństwo można określić jako czas wzajemnego poznawania się dziecka i jego opiekunów.

Powodzenia i niepowodzenia w procesie budowania związku między dzieckiem a jego opiekunami powodują,

iż albo dziecko dobrze rozwija się fizycznie ( rośnie, przybiera na wadze , staje się sprawniejsze, jego ruchy

nabierają precyzji ) i psychicznie ( gromadzi wiedzę o różnych przedmiotach, ludziach i o sobie, staje się coraz

bardziej uważne, rozwija się jego pamięć i myślenie wzbogaca życie emocjonalne (…) albo jego rozwój

przebiega nieprawidłowo – wolno, nieharmonijnie, co owocuje tym, iż ważne w pierwszym okresie potrzeby nie

mogą zostać właściwie zaspokojone. (Brzezińska, 2003, s. 4)

Wychowanie nowonarodzonego dziecka polega przede wszystkim na pielęgnacji,

karmieniu, przewijaniu i reagowaniu na jego potrzeby. Dziecko oddycha, ssie, wydala,

krzyczy i większość dnia śpi. Przez ponad połowę czasu swej dobowej aktywności pobiera

pokarm. Niemowlę dotykiem, ssaniem poznaje swój świat i swoich najbliższych.

Pierwszym przejawem zaufania społecznego u niemowlęcia jest łatwość przyjmowania pokarmu, głębokość snu

i bezbolesne wypróżnianie. Doświadczenie wzajemnego dopasowania się jego rozwijających się zdolności

receptywnych i matczynych sposobów dostarczania pokarmu pomaga mu krok po kroku zrekompensować złe

samopoczucie. (Erikson, 1997 s. 257)

Płaczem i uśmiechem dziecko sygnalizuje swoje potrzeby. Opiekun wchodzi w

aktywny kontakt z dzieckiem pochylając się nad łóżeczkiem, głaszcząc, patrząc w oczy,

podnosząc i tuląc - sprawia, że dziecko coraz bardziej potrzebuje tych kontaktów. Działaniom

matki często towarzyszy bogata mimika, modulowanie głosu, dialog i wesołe śpiewy.

Akceptacja dziecka i gotowość do pełnego kontaktu sprawia, że pojawia się u dziecka

podstawowa ufność w stosunku do rodzica i przywiązanie. Wyżej wymienione cechy

pozwalają wyłonić obraz dobrego opiekuna którego zachowanie sprzyja powstaniu ufności.

Jest nim osoba wrażliwie i szybko reagująca na sygnały płynące od dziecka, osoba czytelne i przewidywalna,

spójna w swym postępowaniu, „dostępna” dla dziecka. (Brzezińska, op. cit., s. 5).

1

E. H. Erikson obserwując osobowość człowieka przede wszystkim w aspekcie jej

ontogenetycznego rozwoju, zwraca uwagę na to, że już doświadczenia z wczesnego

dzieciństwa są ważne ze względu na rozwój jego przyszłej tożsamości.

Matka wytwarza u dziecka poczucie ufności za pomocą takiego postępowania, które łączy czułą troskę i dbałość

o potrzeby dziecka (…). Dzięki temu kształtuje się u dziecka podstawa poczucia tożsamości, które później

połączy się z poczuciem bycia w porządku. (Erikson, op. cit., s. 259).

2. Teorie przywiązania

Wczesne relacje społeczne pomiędzy dzieckiem a opiekunem opisuje się korzystając z

teorii przewiązania. Po raz pierwszy to pojęcie wprowadził J. Bowlby w 1958 roku,

przedstawiając w nim szczególny aspekt relacji pomiędzy matką a dzieckiem. Według

Bowlby'ego, przywiązanie wykształca się w pierwszym roku życia, jednak trzy pierwsze lata

życia dziecka są okresem krytycznym, po upływie którego wytworzenie więzi staje się

praktycznie niemożliwe. Więź jest zachowaniem instynktownym, wykształconym w toku

ewolucji i pełniącym istotną rolę w przetrwaniu gatunku. Do podstawowych wzorców

zachowań przywiązaniowych zalicza się między innymi ssanie, przywieranie, płacz,

inicjowanie kontaktu. Wyróżnia się kolejne fazy rozwoju przywiązania.

Faza 1. Niemowlęta mają początkowo ograniczone zdolności do rozróżniania osób ze

swojego otoczenia, dlatego zachowania przywiązaniowe kierowane są do wszystkich.

Faza 2. W okresie od 3 miesiąca dziecko wyróżnia już określone osoby i reaguje

bardzo wyraźnie na figurę przywiązania, natomiast jego relacje z obcymi pozbawione są lęku.

W tej fazie dzieci nie wykazują szczególnego zaniepokojenia wywołanego oddzieleniem od rodziców ani strachu

przed obcymi. (Bee, 2004, s. 163).

Faza 3. W tym okresie pojawia szczere przywiązanie i trwa od około 6 miesiąca do

3 roku życia, a szczytowe wartości osiąga w 8 i 18 miesiącu. Stopniowo matka staje się w

oczach dziecka niezależną osobą, mającą własne cele i pragnienia, a ich wzajemna relacja

zaczyna nabierać charakteru partnerskiego, podmiot – podmiot.

Najważniejsza osoba stanowi bezpieczną bazę, z której dziecko może wyruszać na badanie otaczającego świata.

(Bee, ibidem).

M. Ainsworth, wyróżniła trzy style przywiązania. Powiązane są one ściśle z

emocjonalnością matki, jej zachowaniem wobec swojego dziecka oraz stylem wychowania

jaki prezentuje. Wyznacznikiem tej relacji jest jakość i intensywność reakcji dziecka na

obecność opiekuna lub jego brak. Jej system kategorii wyróżnia przywiązanie bezpieczne i

trzy rodzaje przywiązań pozabezpiecznych. ( Tab. 1).

2

Tab. 1. Kategoryzacja przywiązania bezpiecznego i pozabezpiecznego

KATEGORIA

KONCEPCJA

WIZERUNEK SIEBIE

PRZYWIĄZANIA

Nie obawia się zażyłości, czuje się dobrze, bezpiecznie w bliskim związku, nie obawia

Pozytywny, pewny i ufny

Przywiązanie bezpieczne

się bycia samemu. Po powrocie matki dziecko ciepło ją wita i szybko się uspokaja.

Przywiązanie

Dziecko ma silną potrzebę bliskości i ciepła, nie czuje się swobodnie będąc sam. W

pozabezpieczne:

związku jest dominujący i wymaga stałego zainteresowania. Nie stawia matki ponad

Negatywny i zaabsorbowany

odłączenie/unikanie

obcym.

Przywiązanie

Unika kontaktów społecznych, obawia się zażyłości, w związku czuje się niepewnie,

pozabezpieczne:opór/

jest zbyt pasywny w relacjach z innymi. Może okazywać złość wobec matki po jej

Negatywny i lękowy

ambiwalencja

powrocie.

Przywiązanie

Niechętnie wchodzi w bliskie relacje, bardzo niezależny Dziecko może jednocześnie

pozabezpieczne:

wykazywać przeciwstawne wzorce zachowań, takie jak ruch w kierunku matki przy

Negatywny i unikający

dezorganizacja/

jednoczesnym odwracaniu od niej wzroku.

dezorientacja

Źródło: opracowanie własne na podstawie Bee, 2004, s. 168

Poszczególne typy przywiązania oddziałują na osobowość dzieci – które wykazują

tendencję do reagowania określonymi schematami emocjonalnymi. Dzieci mające

przywiązanie bezpieczne charakteryzują się podwyższonym radosnym nastrojem

i są zainteresowane otoczeniem. Nie wykazują one też zniekształceń w odbiorze

emocji.

Przywiązanie

pozabezpieczne

unikowe

związane

jest

ze

wzmożonym

przeżywaniem pogardy; może być także jedną z przyczyn zaniżonej zdolności

do rozpoznawania radości i zadowolenia. Natomiast typ pozabezpieczny ambiwalentny

koreluje z częstszym odczuwaniem przez dziecko strachu i wstydu oraz złości.

M. Greenberg wyróżnił cztery mechanizmy związane z pozabezpiecznym

przywiązaniem które mogą być przyczyną późniejszego braku przystosowania. Pierwszy z

nich to ustanowienie wewnętrznych modeli operacyjnych charakteryzujących się brakiem

zaufania, gniewem i lękiem. Drugi mechanizm to nieprawidłowa regulacja emocji Trzeci

czynnik to zaburzone wzorce zachowań. Czwarty mechanizm związany jest ze społeczną

orientacją jednostki. Wzorzec przywiązania może prowadzić do orientacji prospołecznej lub

antyspołecznej i wyznacza poziom gotowości do socjalizacji. (2001, za: Stobiecka, s.2).

Rozwój i formowanie się przywiązania trwa przez długi okres, chociaż faktycznie pojawienie się związków

różnicujących obcych od swoich (...) ma charakter zwykle gwałtowny i rozwija się dość nagle. (Schaffer, 1994,

s.112)

3. Konsekwencje braku więzi między dzieckiem a opiekunem

H. Stierlin zwraca uwagę w swoich pracach na zjawisko symbiozy, na rolę matki

i rodziny w kształtowaniu się i rozwoju osobowości. (1975, za: Sęk, 1991, s. 395).

W badaniach wskazuje na kontekst społeczny w jakim wychowuje się dziecko. Brak

podstawowej ufności i przywiązania u dziecka, to skutki wczesnej rozłąki z matką i

umieszczenie go w zakładzie opieki. Inną przyczyną braku ufności może być zaburzona

postawa rodziców - postawa lękowa, brak synchronii rodzic – dziecko.

3

Rodzicom może brakować „umiejętności przywiązujących”, ponieważ nigdy nie wykształcili przywiązania do

swoich rodziców (…).Większość osób, które wykorzystują swoje dzieci, była wykorzystywana w dzieciństwie.

(Bee, op. cit., s. 164).

Postępowanie rodziców z dziećmi według wzorców zaczerpniętych z własnego

dzieciństwa może stać się źródłem nieodwracalnych zaburzeń w rozwoju psychofizycznym:

nieumiejętność obdarzania miłością, niezrównoważenie emocjonalne, niezdolność do

opanowywania nastrojów, nadpobudliwość nerwowa, drażliwość wysoka skłonność do

dominacji. K. Horney za jedną z przyczyn powstania neurotycznej osobowości - lękliwej

i wycofującej się uważa postawę rodziców wobec własnego dziecka.

Podstawowe zło tkwi nieodmiennie w braku autentycznego ciepła i miłości. Dziecko potrafi wytrzymać wiele

doświadczeń uważanych za traumatyczne, jak na przykład nagłe odstawienie od piersi (…) - jeżeli czuje się

potrzebne i kochane. Nie trzeba dodawać, że dziecko wyraźnie odróżnia miłość autentyczną od nieszczerej (…).

Główna przyczyna, dla której dziecko nie otrzymuje dostatecznie dużo ciepła i miłości leży w niezdolności

rodziców do dawania tych uczuć, spowodowanej ich własną nerwicą. (Horney, 1993, s. 66).

H. Harlow w swoich badaniach na rezusach wykazał, że osobniki oddzielone od matki

zaraz po urodzeniu na okres 6 miesięcy, po umieszczeniu w stadzie nie potrafiły nawiązać

relacji z innymi małpami. Stany lękowe przeplatały się u nich z atakami agresji. Małpki

bardzo często przejawiały ataki autoagresji miały duże trudności w nawiązaniu kontaktów z

innymi małpami Nie wykazywały pobudliwości seksualnej oraz w przypadku doczekania się

własnego potomstwa bardzo często je odrzucały i nie wykazywały zachowań sprzyjających

przywiązaniu. Podobne zachowania zaobserwowano u ludzkich dzieci.

R.A. Spitz obserwował dzieci chowane od trzeciego miesiąca życia w sierocińcu w

Meksyku. Dzieci te miały stale pogarszające się wyniki w testach rozwoju. Wykazywały

głębokie upośledzenie intelektualne i emocjonalne, słabą odporność na infekcje, a także

typowe objawy choroby sierocej - bierność, maskowatą mimikę, powtarzające się ruchy

palców i tułowia. (2005, za: Czub). Wyróżnił trzy fazy depresji wczesnodziecięcej. Tab. 2.

Tab. 2. Fazy depresji u rozłączonych dzieci.

FAZ DEPRESJI

OPIS ZACHOWAŃ DZIECKA

Faza 1.

Protest i rozpacz - dziecko jest płaczliwe, dominuje chęć odzyskania matki, zwiększona jest czujność i lepkość wobec

pojawiających się osób.

Faza 2.

Utrata nadziei -wybuchy głośnego płaczu, krzyku, bierność, brak zainteresowania otoczeniem, bezsenność, maskowata twarz,

spadek wagi.

Faza 3.

Wycofanie - sztywne zamrożenie ekspresji, niewidzący wzrok, letarg, ignorowanie osób przejawiających zainteresowanie

nimi, stałe pogłębianie się opóźnienia w rozwoju, nawiązanie kontaktu staje się praktycznie niemożliwe.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Czub 2005,

Innym istotnym czynnikiem zakłócającym proces formowania się podstawowej

ufności jest choroba rodziców uniemożliwiająca wytworzenie prawidłowego kontaktu i

negatywnie wpływająca na dziecko. H. Bee przytaczając badania T. Fielda pisze, że mając do

czynienia z matką znajdującą się w depresji lub której powiedziano, by tak się zachowywała,

widoczne jest, że jej niemowlę rzadziej się uśmiecha, jego twarz wyraża smutek, złość, jest

4

mniej zorganizowane i bardziej niepocieszone. Takie matki patrzą, dotykają lub przemawiają

do swych dzieci mniej czułe niż matki w normalnym stanie emocjonalnym (1995, za: Bee,

2004 s. 164),

neurotyczna osobowość -

brak podstawowej

nadpobudliwość nerwowa,

nieprawidłowe

ufności i

drażliwość wysoka skłonność

relacje pomiędzy

przywiązania

do dominacji

dzieckiem a

opiekunem

uczucia ambiwalentne częste

przeżywanie strachu, wstydu i

ataki agresji i autoagresji

choroba sieroca

złości

Upośledzenie intelektualne i

emocjonalne, słabe zdrowie

Rys. 1. Podstawowe źródło zagrożeń związanych z brakiem

Źródło

własne

4. Podsumowanie

Podstawowym pytaniem postawionym w tej pracy było sprawdzenie hipotezy - Czy

środowisko w jakim wychowuje się dziecko może być zagrożeniem dla formowania się jego

podstawowej ufności. Z przeprowadzonej analizy badań i materiałów dostępnych w

literaturze wynika jednoznacznie, że tak. Przebieg relacji matka - dziecko ma decydujący

wpływ na jego zachowania i postawy w ciągu całego życia. To, czy dziecko w przyszłości

sprawdzi się w roli ojca lub matki zależy w dużej mierze od schematów przejętych od

własnych rodziców. Teoria ufności E. H. Eriksona i teoria przywiązania J. Bowlbègo rzuca

nowe światło na relacje wewnątrz rodziny. To najbliżsi opiekunowie dziecka wpływają na

jego rozwój emocjonalny dzięki któremu w przyszłości będą uczestniczyć w związkach

zdrowych opartych na zaufaniu, miłości i troskliwości. Również w oparciu o teorię

przywiązania można mieć nadzieję że osoby wychowane bez poczucia podstawowej ufności –

samotne i wycofane lub egocentryczne mogą się zmienić otrzymując wsparcie od

współmałżonka i nowej rodziny dzięki temu skorygować utrwalone w niemowlęctwie

schematy. Hipoteza ta wymaga jednak dalszych badań i potwierdzenia.

Literatura

Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Brzezińska, A. (2003a). Wczesne dzieciństwo- szanse i zagrożenia rozwoju. Remedium 4.

Erikson, E. H. (1950/1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Horney, K. (1993). Neurotyczna osobowość naszych czasów. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

5

Schaffer, H. R. (1994a). Wczesny rozwój społeczny. W: A. Brzezińska, G. Lutomski (red.), Dziecko w ś wiecie

ludzi i przedmiotów (s. 96-124). Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Sęk, H. (2000). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Stobiecka, M. (2001). Teoria więzi w wyjaśnianiu autodestruktywności. Forum Oś wiatowe, 2.

Autor Marzena Skrobarczyk

6