studia II stopnia – magisterskie
METODOLOGIA BADAŃ POLITOLOGICZNYCH
kierunek: politologia
semestr II
Prowadzący: dr Leszek Sobkowiak
Wykład IV: Rzeczywistość społeczna jako przedmiot badań – egzemplifikacja (część II) Kolejnymi obiektami badań politologicznych są właściwości świadomości, postaw i zachowań politycznych oraz stosunków politycznych i rozwoju społecznego.
1. Świadomość polityczna oznacza całokształt poglądów, wiedzy, ocen, wartości, wzorów zachowań i postaw społeczeństwa, będących rezultatem wzajemnych oddziaływań informacyjnych jednostek i grup społecznych. Odnosi się do faktów, zjawisk i procesów życia politycznego oraz pozwala poszczególnym podmiotom na orientację w rzeczywistości politycznej (funkcja poznawcza) i na regulację stosunków z otoczeniem (funkcja praktyczna).
Zbiorowe podmioty polityki, a zwłaszcza ich ośrodki decyzyjne dążą do ukształtowania w społeczeństwie świadomości politycznej funkcjonalnej wobec ich ideologii, programów i interesów, poprzez bezpośrednie lub pośrednie sterowanie i wpływanie na procesy socjalizacji politycznej i edukacji politycznej. Efektywność takich oddziaływań uwarunkowana jest m.in.
poziomem zgodności przekazywanych informacji z dotychczasową wiedzą odbiorców oraz rolą pełnioną przez nadawcę w procesie sprawowania władzy.
Badania świadomości politycznej wymagają uwzględnienia czterech jej elementów:
- źródeł (praktyka społeczno-polityczna, w której uczestniczą i którą współtworzą poszczególne podmioty; praktyczne doświadczenie polityczne grup i jednostek uzyskane podczas socjalizacji, a przejawiające się w postaci postaw i zachowań politycznych; własna intelektualna aktywność podmiotów skierowana na poznanie teoretycznych i praktycznych aspektów wiedzy o polityce),
- przedmiotu (potrzeby i interesy grup społecznych i jednostek; formy zbiorowej i indywidualnej działalności politycznej ludzi, prowadzonej w celu realizacji tych potrzeb i interesów - są to m.in. partie polityczne, związki zawodowe, nieformalne grupy, samorząd terytorialny, formacje opozycyjne; mechanizmy i zasady kształtowania oraz realizacji potrzeb, interesów i form organizacyjnych działalności – m.in. zasady demokratycznego i niedemokratycznego sprawowania władzy, mechanizmy walki i współpracy w procesach Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.
wykład IV
strona 2
decyzyjnych i kampaniach wyborczych, drogi oraz metody wpływania i kontrolowania instytucji władzy publicznej przez obywateli),
- struktury (wiedza polityczna, na którą składają się informacje o wspomnianych wyżej potrzebach, interesach, formach działalności, mechanizmach i zasadach życia politycznego; emocje, oceny i wartości polityczne, które hierarchizują poszczególne zjawiska i procesy oraz pozytywnie lub negatywnie motywują ludzi do działalności politycznej; wzory zachowań politycznych, których zasób i odpowiedni dobór warunkują sprawność osiągnięcia celów),
- poziomów ( wskazują na zróżnicowany stopień wiedzy o polityce: potoczna; naukowa; pośrednia).
2. Postawa polityczna jest rozumiana jako względnie trwały stosunek jednostki do polityki, systemu politycznego i jego poszczególnych składników, tj. grup, organizacji, elit, przywódców, wartości, zasad, decyzji, zjawisk, procesów politycznych itd., stanowiący zasadniczy element kultury politycznej danego społeczeństwa. Jest to jedna z form świadomości politycznej. Mechanizmem ich kształtowania jest socjalizacja polityczna i edukacja polityczna.
Postawa zbudowana jest z trzech składników:
- poznawczy (intelektualny), oznaczający całokształt prawdziwej i nieprawdziwej wiedzy dotyczącej przedmiotu (obiektu) postawy,
- emocjonalno-oceniający, obejmujący uczucia, wobec danego obiektu oraz kryteria jego wartościowania, stanowiące zarazem motywacje zachowań politycznych,
- behawioralny, rozumiany jako gotowość do aktywności politycznej w oparciu o utrwalone wzory zachowań politycznych.
Postawa jest zjawiskiem psychicznym, indywidualnym i nieobserwowalnym
bezpośrednio. O jej istnieniu i zawartości wnioskuje się na podstawie:
- werbalnych informacji (wypowiedzi ) jakie przekazuje podmiot-nosiciel postawy,
- obserwacji jego zachowań politycznych.
Sposób uzewnętrzniania postawy współzależy od czterech ogólnych czynników: wcześniej ukształtowanych postaw; cech własnych (treść przedmiotowa, zakres , kierunek, intensywność, złożoność, zwartość, trwałość, miejsce w systemie postaw; czynników osobowościowych; czynników sytuacyjnych.
W empirycznych badaniach postaw politycznych, zajmowano się m.in. stosunkiem jednostek do: liberalizmu i konserwatyzmu; zasad demokratycznych; wewnętrznej polityki państwa; kwestii rasowych i etnicznych; spraw międzynarodowych; zagadnień społeczności Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.
wykład IV
strona 3
lokalnych; informacji politycznej; uczestnictwa w polityce; różnych procesów politycznych (zob. J.J.Wiatr, 1999, s.295 – 299).
3. Zachowania polityczne można definiować jako reakcje ludzi na bodźce wywodzące się ze zjawisk politycznych i procesów politycznych. Wśród zachowań politycznych wyróżnia się między innymi: czynne i bierne; kontrolowane i niekontrolowane; racjonalne i irracjonalne; indywidualne i zbiorowe; konsensualne i konfliktowe; konformistyczne i nonkonformistyczne; jawne i niejawne; etyczne i nieetyczne; dobrowolne i przymusowe.
Zachowania polityczne uwarunkowane są świadomością polityczną, psychiką i osobowością podmiotu, wpływami środowiskowymi, przyjętymi celami i posiadanym instrumentarium ich realizacji oraz czynnikami sytuacyjnymi. Silną determinantą jest system wzorów zachowań utrwalonych i upowszechnionych w tradycjach i kulturze politycznej społeczeństwa i jego kręgów. Wzory te wynikają z akceptowanych norm
moralnych, norm obyczajowych, norm politycznych, norm prawnych.
Szczególną formą zachowań politycznych są działania polityczne, rozumiane jako racjonalne, celowe (zaplanowane), kontrolowane i dowolne ( w znaczeniu możliwości świadomego i samodzielnego wyboru czasu, miejsca i sposobu postępowania) czynności podmiotu realizującego swoje potrzeby i interesy.
Badania zachowań i działań politycznych obejmują zatem – oprócz rodzajów i uwarunkowań, także zagadnienia ich subiektywnego i obiektywnego sensu, typów racjonalności politycznej, wartościowania według różnych kryteriów ( np. moralnych, prakseologicznych) itd. (zob. L.Sobkowiak, Działania polityczne. Teoria i praktyka, w: Marketing polityczny w teorii i praktyce, pod red. A.W.Jabłońskiego i L.Sobkowiaka, Wrocław 2002).
4. Stosunki polityczne rozumiane są jako wielopłaszczyznowy i wieloaspektowy układ względnie trwałych, wzajemnych oddziaływań podmiotów polityki. Podmioty te połączone są wielorakimi więziami społecznymi i dążą do realizacji swoich potrzeb i interesów poprzez bezpośredni lub pośredni udział w sprawowaniu władzy politycznej. Stosunki polityczne przybierają postaci zwierzchnictwa, podporządkowania, współpracy, kompromisu, walki, sojuszy, koalicji itd., i mają wpływ na pozycje podmiotów w systemie politycznym. Mają one dualistyczny charakter:
- obiektywny, gdyż podmioty są wzajemnie uzależnione w swych działaniach bez względu na ich poziom uświadomienia przyczyn i skutków tych zależności,
Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.
wykład IV
strona 4
- subiektywny, gdyż od jakości uświadomienia sobie relacji międzypodmiotowych zależy zakres, tempo i efektywność działań skierowanych na zdobycie dóbr zaspakajających potrzeby i interesy.
Stosunki polityczne w bezpośredni i pośredni sposób odzwierciedlają i zarazem warunkują różne procesy ekonomiczne, polityczne, socjalne i kulturowe - w wymiarze ogólnospołecznym, regionalnym, lokalnym i jednostkowym (indywidualnym). W zależności od cech systemu politycznego, stosunki te kwalifikuje się jako mniej czy bardziej trwałe, konsensualne i konfliktowe, żywiołowe i zinstytucjonalizowane. Instytucjonalizacja stosunków politycznych polega na ujęciu ich w normatywno-prawne i organizacyjne ramy.
W sferze stosunków politycznych współistnieją dwie sprzeczne tendencje:
- z punktu widzenia instytucji władzy politycznej warunkiem efektywności systemu jest względna trwałość i stabilność stosunków politycznych,
-istniejące w systemie sprzeczności powodują niezadowolenie części podmiotów z ich własnego statusu i rozmiarów otrzymywanych dóbr, co skłania je do wszczynania konfliktów
, jako metody modyfikacji bądź zmiany status quo - z wykorzystaniem instytucjonalnych i /
lub pozainstytucjonalnych sposobów działania. W rezultacie stosunki polityczne mają dynamiczny charakter i podlegają stałym przekształceniom, wywołującym mniej czy bardziej głębokie zmiany w systemie politycznym oraz usytuowaniu i wzajemnych oddziaływaniach podmiotów polityki.
5. Rozwój społeczny w historycznym ujęciu stanowi dynamiczny mechanizm globalnych i fragmentarycznych przemian życia społecznego, polegający na przeplataniu się procesów żywiołowych, niekontrolowanych oraz procesów zaplanowanych i kierowanych przez ludzi.
Mechanizm ten zawiera dwie sekwencje zjawisk i procesów będących rezultatem - w różnych proporcjach - sprzeczności i konfliktów oraz zgodności i współpracy pomiędzy podmiotami społecznymi. Do podstawowych obszarów badań procesów rozwoju społecznego zalicza się:
- sfera ekonomiki - ze względu na znaczenie procesów wytwarzania dóbr zaspokajających zbiorowe i indywidualne potrzeby społeczne,
- sfera polityczna - z powodu roli mechanizmów kooperacji pozytywnej i negatywnej w wytwarzaniu, chronieniu i zmianach zasad ładu społecznego wraz z władczą regulacją dystrybucji dóbr,
- sfera kultury - ze względu na aktywną rolę różnych form świadomości społecznej w globalnym procesie cywilizacyjno-technologicznym.
Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.
wykład IV
strona 5
W języku nauk społecznych wyróżnia się dwa pojęcia określające podstawowe kierunki rozwoju społecznego:
- postęp, rozumiany jako realizowanie czy przybliżanie się do pewnych pozytywnie wartościowanych - w różnych ideologiach, doktrynach i programach - stanów życia społecznego,
- regres, rozumiany jako proces oddalania się społeczeństw od już uzyskanych i korzystnie ocenianych warunków i poziomów zaspokajania różnorakich potrzeb i interesów społecznych.
W tym kontekście główne zagadnienie nauk społecznych, dotyczy odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu i poprzez jakie mechanizmy ludzie mogą świadomie wpływać na kierunki i skutki przekształceń życia społecznego.
J.Turowski analizując historię myśli socjologicznej wymienia trzy rodzaje teorii rozwoju społecznego ( roz. IV):
- linearne, według których "społeczeństwa ulegają przemianom w toku rozwoju historycznego i zmiany te nie mają charakteru przypadkowego, dowolnego, ale mają charakter linearny, kierunkowy i zdeterminowany, przechodzą od fazy pierwotnej do fazy docelowej",
- cykliczne, w których "społeczeństwa przechodzą od jednej fazy do drugiej w swych przemianach, następnie powracają znowu do fazy wyjściowej",
- dychotomiczne, "których główną tezą jest pogląd, że społeczeństwa w toku rozwoju historycznego przechodzą od struktury społecznej opartej na elementarnych grupach pierwotnych do struktury społecznej opartej na złożonych grupach umownych".
Charakterystyczne dla przedindustrialnego społeczeństwa grupy naturalne ( rodzina, grupy rówieśnicze, sąsiedzkie itd.), zostały współcześnie zmarginalizowane przez grupy sformalizowane (" umowne, kontraktowe") w postaci państwa, partii, związków, stowarzyszeń, przedsiębiorstw itd.
Głównymi czynnikami rozwoju są: a) postęp techniczny i technologiczny, b) dyfuzja (przenikania się) kultur - "większość zmian zachodzących w strukturze i kulturze danego społeczeństwa dokonuje się jako wynik wzajemnych kontaktów z kulturą innych społeczeństw", c) ruchy społeczne - "systemy zbiorowych działań i dążności, podporządkowanych określonej ideologii i zmierzających - zgodnie z odpowiednim programem i odpowiednimi metodami - do zmian strukturalnych życia społecznego".
Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.
wykład IV
strona 6
Literatura:
F.Ryszka, Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa1984.
L.Sobkowiak, Działania polityczne. Teoria i praktyka, w: Marketing polityczny w teorii i praktyce, pod red. A.W.Jabłońskiego i L.Sobkowiaka, Wrocław 2002.
J.Szczepański.Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa1972.
J.Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999.
J.Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994.
J.J.Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999.
Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki. Wybór i opracowanie J.Szczupaczyński, Warszawa 1995).
Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone –
wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSAT - Paweł Pietrzyk.