Proces Templariuszy Cz. 1
Wstęp
Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa, zwany też "zakonem rycerzy świątyni" (militia templi),
tu - krótko - zakonem templariuszy, zawdzięczał swe powstanie wyprawom krzyżowym.
W roku 1118 krzyżowiec francuski Hugo de Payens (ur.1070 - zm.1136) wraz ze swym
flamandzkim przyjacielem Geoffroi de St Omer organizuje bractwo religijno-rycerskie,
którego zadaniem miała być zbrojna ochrona pielgrzymów przybywających do Ziemi
Świętej. Dziewięciu pierwszych członków bractwa złożyło śluby zakonne przed patriarchą
jerozolimskim Garimondem, a król Jerozolimy Baldwin II oddał im na główną siedzibę
skrzydło swego pałacu, przylegające do dawnego meczetu al-Aqsa, czyli dawnej świątyni
Salomona; stąd też wzięła się ich nazwa.
Pauperes Commilitiones Christi Templique Salomonici - Ubodzy Rycerze Chrystusa
Świątyni Salomona początkowo pełnili rolę policji odciążając armię królestwa
jerozolimskiego od zajmowania się sprawami wewnętrznymi bezpieczeństwa kraju. Toteż
nowe bractwo zdobyło uznanie zarówno króla i miejscowych feudałów, jak i
duchowieństwa. Do pierwszych protektorów bractwa należeli m.in. Fulko z Anjou, jeden z
największych możnowładców Francji, dziadek króla Anglii Henryka II Plantageneta i
przyszły król Jerozolimy (w latach 1131-1143) oraz Hugo, hrabia Szampanii.
Szybko też podjęto starania o przekształcenie bractwa w zakon. Inicjatywę taką podjęli
sami jego założyciele, ale znalazła ona gorące poparcie zarówno króla Baldwina II, jak i
patriarchy Garimonda. Król miał nadzieję, że w nowym zakonie znajdzie elitarny oddział
dla swej armii. Patriarcha zaś spodziewał się, że dzięki templariuszom uda mu się
przekształcić królestwo jerozolimskie w państwo kościelne, rządzone przezeń jako
namiestnika papieża. I król, i patriarcha zawiedli się w swych nadziejach całkowicie:
ambicje kolejnych przywódców templariuszy miały uczynić z przyszłego zakonu
organizację samodzielną, niezależną nie tylko od króla i patriarchy Jerozolimy, lecz
wręcz od wszystkich władców Europy i Zamorza, a nawet od samego papieża.
Templariusze wysłani do Europy przez Hugona de Payens w celu uzyskania dla bractwa
praw zakonnych kierują swe kroki do Bernarda z Claivaux, opata tamtejszego klasztoru
cystersów. Bernard, wielki mistyk i póz
niejszy święty (ur. y1091 - zm. 1153,
kanonizowany 1179), reformator swego zakonu, największy religijny i polityczny autorytet
Kościoła swojego czasu, organizator drugiej krucjaty (1147-1149), projekt organizacji
zakonu wojskowego przyjmuje z entuzjazmem.
1
W 1128 roku na synodzie w Troyes w Szampanii papież Honoriusz II zatwierdza nowy
zakon i regułę opracowaną przez Bernarda z Clairvaux.
Reguła templariuszy, która przyjęła ostateczną formę w 1139 roku w wydanej przez
papieża Innocentego II bulli Omne datum optimum, określającej niezależność zakonu i
potwierdzającej jego przywileje (przede wszystkim wyłączenie spod jurysdykcji
biskupiej), dawała podstawy nowej formie zakonnej. Wraz z tradycyjnymi ślubami
posłuszeństwa (podporządkowanie się Bogu), czystości (wolność od popędu
rozmnażania) i ubóstwa (wolność od rzeczy tego świata) templariusze ślubowali również
prowadzenie walki zbrojnej z niewiernymi.
Obowiązek ten Bernard z Clairvaux tak uzasadniał w swej Pochwale nowego rycerstwa
(De laude novae militae) z 1130 r.: "Gdy rycerz chrześcijański (templariusz) zabija
złoczyńcę nie jest zbrodniarzem, lecz [...] tępi zło. Słusznie więc szanowany jest jako
mściciel Chrystusa i obrońca jego wyznawców. Chrześcijanin chlubi się zabiciem
poganina, gdyż w ten sposób wielki Chrystusa.
A Jan z Salisbury, wybitny scholastyk i polityk kościelny z XII w., zapewniał, że
"Templariusze są prawie jedynymi ludz
mi, którzy prowadzą sprawiedliwe wojny".
Templariusze stanowili więc społeczność rycerzy, której nadano regułę zakonną.
Symboliczny wyraz jedności podwójnego ideału templariuszy - heroizmu w walce ze
złem zewnętrznym i wewnętrznym - ideału rycerzy i mnichów, dawał sztandar zakonu,
zwany Baussant, na którego biało-czarnej szachownicy widniał czerwony krzyż o
równych ramionach. Jakub de Vitry, biskup Akki w Ziemi Świętej, wyjaśniał tę symbolikę
nieco inaczej; jego zdaniem barwy sztandaru templariuszy oznaczały, że: "Są oni dobrzy
dla swych przyjaciół i straszni dla swych wrogów".
Wyraz pokorze - tej cnocie wspólnej rycerzom i mnichom, którą mieli się kierować
templariusze - dawała dewiza zakonu zaczerpnięta z Psalmów Dawidowych: Non nobis,
Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam (Nie dla siebie, Panie [walczymy], nie dla
siebie, lecz dla chwały Twego Imienia).
Podobnie symboliczny charakter miała, wyrażająca panującą wewnątrz zakonu ideę
bractwa, pieczęć zakonu, która przedstawiała dwu rycerzy dosiadających jednego konia.
Pierwotnie do zakonu templariuszy przyjmowano nawet rycerzy ekskomunikowanych, z
czasem jednak kryteria przyjęcia uległy zaostrzeniu i zakon, do którego garnęła się
rycerska młodzież niemal całej Europy, stał się - podobnie jak zakony "bratnich rywali":
Rycerzy Szpitala Jerozolimskiego św. Jana Chrzciciela, Zakon Rycerzy Montjoye czy
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (by
wymienić najważniejsze) - elitarną szkołą systemu feudalnego.
Kandydaci na Rycerzy Chrystusa przechodzili długi i ciężki okres prób, mających poddać
sprawdzeniu ich zdolność wyrzeczenia się siebie w służbie rycerskich i religijnych
ideałów zakonu.
Ceremonia inicjacji - przyjęcia kandydata do zakonu - odbywała się w nocy w sali
przyległej do kościoła komandorii. Przyjęcia dokonywał jeden z preceptorów zakonu w
towarzystwie dwunastu członków lokalnej kapituły. Kandydat wprowadzony do sali (po
trzykrotnej prośbie) zwracał się do zebranych w następujących słowach: "Panie, stoję oto
2
przed Bogiem, przed wami i przed braćmi, by prosić was i błagać w imię Boga i
Najświętszej Marii Panny o przyjęcie mnie do waszego grona i dopuszczenie do
dobrodziejstw waszego domu".
Preceptor ze swej strony przedstawiał kandydatowi cały ciężar obowiązków, jakie
spadną nań w życiu zakonnym:
"Zastanów się nad tym, że pragnąć zająć miejsce wśród nas, domagasz się wielkiej
rzeczy [...]. Widzisz, że posiadamy piękne konie, uprząż i strój, ale nie wiesz, że ty, który
jesteś panem samego siebie, u nas staniesz się sługą innych. Nigdy nie będziesz robił
tego, na co masz ochotę. Albowiem gdy będziesz chciał przebywać po tej stronie morza,
każą ci udać się na jego drugą stronę [...]. A kiedy zechcesz spać, każą ci czuwać [...].
Kiedy będziesz głodny i będziesz chciał jeść, każą ci udać się tu czy tam, i to bez
podania przyczyn. Zastanów się więc dobrze, dzielny i miły bracie, czy potrafisz znieść to
wszystko!".
Na co kandydat odpowiadał: "Tak, panie, zniosę to wszystko, jeśli Bogu się tak
spodoba!".
Preceptor ostrzegłszy kandydata przed próbą wstąpienia do zakonu z żądzy władzy,
zaszczytów i bogactw, przypomniawszy mu, że ma w nim w tym względzie powodować
jedynie pragnienie służenia Chrystusowi, walki z grzechem, ubóstwa i pokuty, pytał go,
czy decyduje się być "niewolnikiem w domu templariuszy". Otrzymawszy twierdzącą
odpowiedz
, prosił obecnych o powstanie i odmówienie Modlitwy Pańskiej, po której
kapelani odmawiali modlitwę do Ducha św. Następnie kandydat" z ręką na Ewangelii,
odpowiadał na takie (m.in.) pytania, jak to, czy nie pozostaje w związku z jakąś kobietą,
czy nie należy do innego zakonu, czy nie ma długów i czy jest zdrów na ciele. Z kolei
preceptor, upewniwszy się o zgodzie kapituły na przyjęcie kandydata do zakonu,
dokonywał aktu inicjacji przy wtórze psalmu Ecce quam bonum et quam iucundun
habitare fratres in unum, po który odmawiano raz jeszcze modlitwę do Ducha św. Nowy
brat, powitany w zakonie przez preceptora i kapelana pocałunkiem w usta, otrzymywał
lniany sznur na pamiątkę złożonego przezeń ślubowania i białą szatę jako symbol
niewinności i czystości, po czym na ramiona narzucano mu biały płaszcz ozdobiony na
lewej piersi czerwonym krzyżem (od 1146 r.).
Członkowie zakonu templariuszy dzielili się na cztery grupy: braci rycerzy (fratres
milites), braci giermków) (fratres serrvientes armigerii), kapelanów (fratres capellani),
włączonych do zakonu od 1163 r., oraz służby i rzemieślników (servientes famuli et
oficii). Każda z tych grup posiadała odpowiednie prawa i obowiązki. Grupą dominującą w
zakonie byli bracia rycerze, pochodzący z rodzin feudalnych. Oni to ze swego grona
wybierali urzędników zakonnych wszystkich stopni. Bracia giermkowie, wywodzący się z
mieszczaństwa, służyli rycerzom pomocą w akcjach wojskowych lub tworzyli oddziały
pomocnicze: pełnili też funkcje związane z działalnością finansową i gospodarczą
zakonu. Kapelani i rzemieślnicy pełnili w zakonie jedynie funkcje pomocnicze, ci ostatni
m.in. przy budowie zamków templariuszy. Poza tymi grupami istniał jeszcze szeroki krąg
3
ludzi nie należących wprawdzie do zakonu, jednakże zależnych od niego. Były to
oddziały wojsk najemnych (piechota i lekka konnica, tzw. turkopole), ludzie zatrudniani
przy działalności finansowej, gospodarczej i handlowej oraz przy utrzymaniu floty, jak
również zarządcy dóbr, dzierżawcy, ludność poddańcza i niewolnicy uprawiający ziemie
zakonne.
Na czele zakonu templariuszy stał - wybierany dożywotnio przez grono elektorów
zakonnych (przy pomocy nader skomplikowanej procedury) - wielki mistrz. (W blisko
dwustuletnich dziejach zakonu - 1118-1314 - przewodziło mu w sumie dwudziestu dwóch
wielkich mistrzów). Jego niemal absolutną władzę ograniczała w pewnej mierze kapituła
generalna zakonu (np. przy nominacjach najwyższych dygnitarzy zakonnych). W skład
stałej świty wielkiego mistrza wchodzili: dwaj rycerze, brat giermek z parą koni, turkopol,
kapelan, pisarz duchowny, sekretarz "saraceński" (tłumacz), kowal, kucharz oraz dwóch
pierwszych posłańców. Zastępcą wielkiego mistrza i drugim dygnitarzem zakonu był
seneszal. Z kolei marszałek kierował sprawami wojskowymi zakonu. Tej trójce podlegało
trzech mistrzów zamorskich prowincji zakonu (Jerozolimy - której mistrz pełnił zarazem
funkcję skarbnika i dowódcy floty zakonu - oraz Trypolisu i Antiochii) i dziewięciu
mistrzów jego prowincji europejskich (Francji, Anglii i Irlandii, Portugalii, Kastylii i Leonu,
Aragonii, Majorki, Sycylii i Apulii, Italii oraz Niemiec); mistrzów nazywano także wielkimi
preceptorami, wielkimi komandorami lub wielkimi przeorami. Im z kolei podlegali
przełożeni okręgów (baliwatów), czyli preceptorzy i przeorzy, oraz przełożeni komandorii,
zwani też preceptorami lub komandorami. W ostatniej fazie istnienia zakonu powstało
także stanowisko wizytatora Francji, który de facto był drugim dygnitarzem zakonu.
Życie codzienne zakonu templariuszy ograniczało się do modlitwy, walki (i przygotowań
do niej) oraz pracy. W swej Pochwale... Bernard z Clairvaux daje następujący opis życia
templariuszy:
"Templariusze [...] ubierają się w szaty, które im się rozdaje, bo innych nie szukają ani
też innej strawy. Unikają wszelkiej przesady w ubiorze i jedzeniu, pragnąc tylko tego, co
jest im niezbędne do życia. Żyją wspólnie bez kobiet i dzieci, nie znajdziesz w ich
towarzystwie nieroba lub włóczęgi. Gdy nie są w służbie - a rzadko im się to zdarza - lub
nie są zajęci pożywaniem swego chleba, za który Bogu dziękują, poświęcają czas wolny
naprawie podartej odzieży lub zniszczonego sprzętu lub spełniają to, co im mistrz
rozkazuje czy potrzeby domu narzucają. Słowa bezczelne, uczynki płoche, śmiechy
nieumiarkowane są natychmiast karane. Nienawidzą gry w szachy i kostki. Potępiają
polowanie i nie szukają zadowolenia w gonitwie za sokołem. Unikają mimów, żonglerów i
magików, piosenek lekkich i wszelkiego rodzaju głupstw. Golą głowę, wiedząc, że
zgodnie z nakazem Apostoła hańbą jest dla mężczyzny pielęgnować swe włosy. Nie
zobaczysz ich uczesanych, a broda ich niechlujna, pełna kurzu i brudu. Zbrukani w
swych zbrojach, oblani potem..."
Dzień templariusza przedstawiał się następująco: Na dwie godziny przed wschodem
słońca rycerze zakonni zbierali się w kaplicy, by odśpiewać 26 psalmów (13 dla
4
uświęcenia dnia, 13 ku czci Najświętszej Marii Panny) oraz, dodatkowe, 30 psalmów za
zmarłych i 30 za żywych. Nad ranem każdy rycerz sprawdzał stan swej zbroi i uprzęży,
po czym mógł się chwilę zdrzemnąć. Po wysłuchaniu mszy i odmówieniu 14 psalmów
spożywano skromne śniadanie. Do południa oddawano się zwykłym zajęciom, podczas
których wolno było się "zabawiać pięknymi słowami i wytwornymi rozmowami". Po
nieszporach spożywano drugi posiłek dnia. Rycerze jadali w olbrzymich refektarzach -
mięso tylko trzy razy w tygodniu - a każdy przeznaczał część swego przydziału dla
biednych. (W piątki, w okresie od Wszystkich Świętych do Wielkiejnocy i w wigilię
wielkich świąt - poszczono). W nocy mnisi spali w celach bez drzwi, łączył je wspólny
korytarz; giermkowie spali we wspólnych dormitoriach.
Zawarty w Regule kodeks karny służył wzmocnieniu żelaznej dyscypliny zakonu.
Całkowitym wykluczeniem z jego szeregów karano za takie przestępstwa, jak symonia;
zdrada tajemnic zakonnych, homoseksualizm, zabójstwo chrześcijanina, kradzież,
ucieczka, spiskowanie, przejście na stronę niewiernych, dezercja na polu walki.
Więzieniem karano za pomniejsze przekroczenia. Winy wszelkiego rodzaju bracia
zakonni wyznawali publicznie wobec kapituły i zgromadzonych zakonników.
Okres rozwoju zakonu templariuszy przypadł na czas konfliktów i walk między
papiestwem a cesarstwem o hegemonię w świecie chrześcijańskim. W intencjach
papiestwa, którego najwybitniejszy (wówczas) rzecznik Bernard z Clairvaux był ojcem
duchowym templariuszy, zakon ten - podobnie zresztą jak inne zakony rycerskie - miał
stać się jego elitarnym oddziałem. Powodowani tym pragnieniem papieże obsypywali
zakon licznymi przywilejami, mającymi uniezależnić go od władzy świeckiej i uczynić
potężnym instrumentem ich polityki: kolejne bulle Innocentego II, Aleksandra III,
Innocentego III biorą zakon pod protekcję papiestwa, dają mu prawo do dóbr zdobytych
na niewiernych, zakazują wyboru na wielkiego mistrza kogokolwiek spoza zakonu, dają
wielkiemu mistrzowi prawo zmiany statutów zakonu, uwalniają członków zakonu od
składania przysięgi lennej władcom świeckim, zakazują pobierania podatków od zakonu i
pozwalają mu na posiadanie własnych kapelanów. Jednakże udzielając templariuszom
tego ostatniego przywileju - uzupełnionego zgodą na to, by spowiadali się i otrzymywali
rozgrzeszenie wyłącznie od tychże kapelanów, którzy jako członkowie zakonu przysięgali
na wierność jego przywódcom - papiestwo popełniło zasadniczy błąd: w ten sposób
bowiem całkowicie utraciło kontrolę nad zakonem templariuszy.
Przywileje papieskie utorowały templariuszom drogę do zdobycia wyjątkowej pozycji w
całym świecie chrześcijańskim - zarówno w Ziemi Świętej, jak i w Europie. obsypywani
darowiznami również przez władców świeckich, już w pierwszym pokoleniu dysponowali
licznymi posiadłościami przede wszystkim we Francji, Hiszpanii i Portugalii, ale także w
Anglii, Italii, Niemczech i na Węgrzech. (W XIII w. dotarli także na ziemie polskie: bogate
komandorie templariuszy znajdowały się głównie na Pomorzu Zachodnim i na Śląsku,
ale również na Podlasiu; w naszych dziejach wsławili się udziałem w bitwie pod Legnicą
w 1241 r.) Templariusze posiadali zarówno ufortyfikowane "świątynie" (templi) w
miastach - obok templum jerozolimskiego do największych należały "świątynie" w Paryżu
5
i Londynie - jak i liczne zamki wraz z dużymi posiadłościami ziemskimi, lasami, winnicami
i sadami, hodowlami bydła i koni. Do najsławniejszych zamków templariuszy w Ziemi
Świętej należały: Tortose, Chastel Blanc, Crac, zwany też Chateau Rogue, Safed,
Belvior i Chateau Pelerin. Posiadłości te przynosiły zakonowi ogromne dochody. Pierre
Dubois, Doradca króla Francji Filipa IV Pięknego (1285-1314) obliczał, że na pooczątku
XIV w. posiadłości te przynosiły rocznie 800 000 funtów, tj. 3 600 000 kg srebra. Bogacto
to, oczywiście, niejednego kłuło w oczy. I tak - wspomniany już - Jacques de Vitry
kierował pod adresem zakonu następujące słowa: "Każdy z was składał ślub ubóstwa
wyrzekając się osobistej własności, ale jako wspólnota zakonna chcecie mieć wszystko".
Dodatkowym z
ródłem dochodów templariuszy była silna flota handlowa: jeden z ich
portów, La Rochelle nad Atlantykiem, był zarezerwowany wyłącznie dla statków i okrętów
zakonu. Fakt ten oraz tajemnicze pojawienie się w Europie w XIII w. ilości srebra, której
nie da się wytłumaczyć produkcją kopalń europejskich, skłonił francuskiego historyka
templariuszy, Louisa Charpentiera, do wysunięcia fantastycznej, choć nie dającej się (jak
dotąd) sklasyfikować hipotezy, że albo templariusze eksploatowali kopalnie srebra w
Meksyku, albo też wyprodukowali je alchemicy zakonu.
Jednakże największe dochody templariusze czerpali ze swej działalności finansowo-
bankierskiej. A działalność tę prowadzili na skalę międzynarodową. W "świątyniach"
Paryża i Londynu, które stały się na przełomie XII i XIII w. ośrodkami europejskiego
rynku pieniężnego, władcy i feudałowie Europy deponowali swoje dochody, klejnoty i
cenne przedmioty, tutaj dokonywali wpłat, kiedy chcieli przesłać pieniądze do innego
kraju, tutaj zaciągali pożyczki. Templariusze byli idealnymi bankierami. Ich
ufortyfikowane templi i zamki, strzeżone przez rycerzy zakonnych, gwarantowały
bezpieczeństwo ulokowanych w nich depozytów. Powierzone templariuszom pieniądze i
klejnoty przechowywano w skrzyniach, zamkniętych na solidne zamki. Różnoraka była
finansowa działalność templariuszy. I tak np. papieże często polecali im zbierać w
Europie datki krucjatowe, a pieniądze wysyłać własnymi środkami transportu na Wschód.
Silne oddziały zakonne zapewniały cennym przesyłkom bezpieczne dotarcie do miejsca
przeznaczenia.
"Liczne domy zakonne zarówno w Europie, jak i na Wschodzie - pisze polski historyk
templariuszy, Edward Potkowski - a także duże zapasy gotówki, jaką każdy prawie dom
dysponował, pozwalały templariuszom wprowadzić bezpieczny system bezgotówkowych
przesyłek pieniężnych. Rycerze lub pielgrzymi, którzy ruszali w daleką podróż albo
udawali się na Wschód, wpłacali pieniądze do najbliższej komandorii, a po przybyciu na
miejsce otrzymywali je z powrotem okazując dowód wpłaty".
Charakterystyczne dla templariuszy było to, że w interesach finansowych zachowywali
neutralność międzynarodowych bankierów. Np. podczas walk między królami Anglii i
Francji templariusze służyli pomocą finansową jednym i drugim. Przy tym jednak dbali o
jak największe zyski. Gdy udzielali pożyczek, wymagali od dłużnika zastawu lub
poręczyciela (np. kiedy ok. 1240 r. łaciński cesarz Baldwin II z Konstantynopola wziął
6
pożyczkę od templariuszy, dał im w charakterze zastawu relikwie "prawdziwego krzyża",
na którym miał umrzeć Chrystus). Skarbce templariuszy nie były nietykalne: np. skarbiec
w ich templum londyńskim został w 1263 r. obrabowany przez syna króla Henryka III, ks.
Edwarda, ofiarą rabunku padło wówczas 10 000 funtów srebra (900 kg). O uczciwości a
zarazem elastyczności charakteryzujących postępowanie templariuszy w sprawach
finansowych świadczy następująca historia, którą przytacza Potkowski:
"W czasie wyprawy krzyżowej króla francuskiego Ludwika IX do Egiptu (1248-1254)
templariusze wiez
li na jednej ze swych galer skrzynie ze srebrem uczestników krucjaty.
Kiedy w roku 1250 król z resztkami swej armii wzięty został do niewoli, sułtan Egiptu
zażądał okupu w wysokości 500 000 funtów turoneńskich [...]. Była to suma olbrzymia,
dlatego jej spłatę rozłożono na raty. Pierwsza rata okupu wynosiła 200 000 funtów, ale i
tej ilości srebra nie zdołano zebrać. Zabrakło jeszcze 30 000 funtów. Postanowiono więc
wziąć brakujące pieniądze z depozytów, znajdujących się u templariuszy. Ci jednak nie
chcieli wydać srebra bez wyraz
nego pozwolenia będących w niewoli klientów. Zabrano je
więc siłą, a templariusze - zdając sobie sprawę z trudnej sytuacji krzyżowców - stawiali
tylko pozorny opór".
W sumie dzisiejszy badacz nie może ukryć podziwu dla niesłychanej sprawności
finansowej i bankierskiej zakonu templariuszy, tak bardzo wyprzedzającej ich epokę, z
drugiej strony jednak nie może również nie wyrazić zdumienia z powodu nietolerancji,
jaką papiestwo, skądinąd gwałtownie gromiące lichwę, okazywało lichwiarskiej
działalności pożyczkowej templariuszy.
Dzieje zakonu templariuszy na dwóch frontach walki Europy chrześcijańskiej z islamem -
w Ziemi Świętej i na Półwyspie Iberyjskim - to pasmo heroicznych walk z Saracenami -
ale także wchodzenia z nimi w sojusze i kontakty niekiedy wręcz serdeczne, to bogata
historia pełnego zaangażowania w wewnętrzne sprawy królestwa Jerozolimy, księstwa
Antiochii i hrabstw Edessy i Trypolisu - i prowadzenia niezależnej polityki wyłącznie dla
dobra samego zakonu.
Rosnąca finansowa i gospodarcza potęga zakonu dawała podstawę jego znaczeniu
politycznemu i militarnemu. Templariusze szybko stali się - niezależnie od szpitalników i
krzyżaków - prawdziwą gwardią wojska Franków w Ziemi Świętej. Świetnie uzbrojeni i
wyposażeni, odznaczający się żelazną dyscypliną, prowadzeni przez doskonałych
przywódców, choć nielicznie - ich liczba w wielkich bitwach na Wschodzie nie
przekraczała 400 osób, liczba zaś wszystkich członków zakonu sięgała najwyżej 15 000
ludzi - w swym fanatycznym heroizmie i determinacji byli godnym przeciwnikiem równie
fanatycznych Saracenów.
Pochwalne świadectwo wystawiali templariuszom zarówno królowie, jak poeci.
Król Francji, Ludwik VII, jeden z przywódców 2 wyprawy krzyżowej z lat 1147-1150,
pisał: "Nie wiemy, nie potrafimy sobie nawet wyobrazić, jak moglibyśmy utrzymać się w
tym kraju (w Ziemi Świętej) bez ich pomocy..."
Z kolei prowansalski trubadur, Duiot de Provins, tak śpiewał o templariuszach około 1181
7
r.:
Bonne ordre et belle sans faille
Mais ne me sied pas la bataille...
Mult soont prodhommes les Templiers
La se rendent les chevaliers
Qui ont le siecle assavouure
Et ont et veu et taste (vu et goute)
La ne fait pas bourse chacun
Mais c'est l'Ordre de chevalerie
A grand honneur en Syrie...[1]
Również templariuszy mógł mieć na myśli Wolfram von Eschenbach., kiedy w swym
Parsifalu mistyczne grono strażników św. Graala nazwał mianem "Rycerzy Świątyni"
(Templeisen - Templerittern):
Es weilt beim Graale immerdar
Von Rittern eine stolze Schar
Auf Burg Montsalvasch. Die Templeisen
Die kampfbereiten Degen heissen,
Die kuhngemut zu jeder Zeit
Zum Dienst des Graales steh'n bereit...[2]
Państwa Franków - a wraz z nimi ich elitarne wojska zakonne z templariuszami na czele
- stały w całej swej dwuchsetletniej historii (od zdobycia Jerozolimy w 1099 r. do upadku
Akki w 1291 r.) na Ziemi Świętej wobec całej potęgi dynastii Abbasydów z Bagdadu, a
następnie sułtanów Damaszku - na wschodzie oraz dynastii Fatymidów z Kairu - na
południowym zachodzie, wobec trzech wielkich władców i wodzów muzułmańskich:
sułtana Aleppo, Nureddina, założyciela dynastii Ejjubidów, władcy Egiptu i Syrii,
Saladyna (1138-1171) oraz przywódcy mameluków egipskich Bajbarasa (zm. 1277).
Templariusze prowadzili w Ziemi Świętej własną politykę wobec państw saraceńskich,
często sprzeczną z polityką królów Jerozolimy. W polityce tej z reguły popierali sojusze z
sułtanem Damaszku przeciwko władcom Egiptu czy kalifom Bagdadu.
O niekiedy wręcz serdecznych stosunkach templariuszy z muzułmanami - niewątpliwie
szokujących dla nowo przybyłych krzyżowców - niech świadczy następujące wydarzenie
opisane we wspomnieniach posła sułtana Damaszku w Jerozolimie Usamy ibn
Munqidha:
"W czasie pobytu w Jerozolimie udałem się do al Alsar, zajmowanego przez moich
przyjaciół templariuszy. Nie opodal znajdował się mały meczet, który Frankowie zamienili
na kościół. Właśnie meczet ten templariusze oddali do mojej dyspozycji, abym mógł się
w nim modlić. Pewnego dnia udałem się tam, aby wysławiać Allaha. Byłem pogrążony w
8
modlitwie, kiedy jakiś Frank pochwycił mnie gwałtownie i obracając moją twarz ku
wschodowi zawołał: ?Oto jak należy się modlić!? Wtedy grupa templariuszy rzuciła się na
niego, pochwyciła go i wyrzuciła ze świątyni [...] Póz
niej templariusze przeprosili mnie za
ten incydent, mówiąc ?Był to człowiek obcy, który dopiero w ostatnich dniach przybył tu z
kraju Franków [...]?"
Szczególne jednak związki zdawały się łączyć templariuszy z religijno-militarną sektą
muzułmańską, z szyickimi izmaelitami. Sekta ta, powstała w Iranie w końcu XI w. "miała
charakter ezoteryczny. Jej założyciel i wieloletni przywódca, hassan ibn Sabbah (zm.
1124), zwany ?Starcem z Gór?, sięgnął w swych naukach do tradycji zoroastryjskiej i
gnostyckiej stapiając je z elementami mistyki islamskiej. Izmaelici swym bezwzględnym
fanatyzmem zasłużyli na nazwę ?Asasynów? (od słowa haszysz, którego używali jako
środka psychodelicznego, ułatwiającego im osiąganie stanów ekstazy mistycznej), czyli
morderców: wyruszając ze swych siedzib w górach Iranu (alamout - Orle Gniazdo, od
1090 r.) i Libanu (Masjat) zabijali na rozkaz swego przywódcy wskazanych ludzi; i tak,
m.in., obok licznych władców orientalnych zabili Rajmunda, hr. Trypolisu, Konrada z
Montferrad, króla Jerozolimy (1192) i usiłowali zabić nawet króla Anglii, Edwarda I. Kres
działalności zakonu "strażników" (assas oznacza strażnika) położył władca Mongołów
Hulagu, niszcząc ich siedzibę w 1265 r.
Przytaczany już biskup Akki, Jacques de Vitry, dał w jednym ze swych kazań taką oto
kwintesencję religijnego i rycerskiego "czynu zbrojnego" templariuszy w Ziemi Świętej:
"Idziecie naprzód w czas wojny, wycofujecie się w czas pokoju; postępując naprzód w
działaniu i wycofując się w kontemplacji, walcząc w bitwach i zatapiając się w cichych
modlitwach, jesteście rycerzami na polach walk i mnichami w waszych domach".
Jak jednak przedstawiała się historia tego czynu?
Pierwszy wielki mistrz templariuszy Hugo de Payens (1118-1136) resztę swoich dni - od
chwili założenia zakonu - spędza w licznych podróżach, w których toku organizuje swe
dzieło, zakładając liczne komandorie we Francji i Hiszpanii.
Drugi wielki mistrz, Robert de Craon (1136-1149), zwany Bungundczykiem, zaznaczył
się w dziejach zakonu jako doskonały administrator i dyplomata; uważa się, że był on
pierwszym, który wszedł w tajne kontakty z assasynami (pewne jest, że począwszy od
1143 r. płacili oni templariuszom roczny trybut w wysokości 2000 sztuk złota).
Templariusze wzięli aktywny udział w drugiej wyprawie krzyżowej (1147-1150)
prowadzonej przez króla Niemiec, Konrada III i króla Francji, Ludwika VII. Dowodzący w
niej wojskami zakonu trzeci wielki mistrz Everard de Barres (1149-1152), zrezygnował z
urzędu i zmarł jako zakonnik w Clairvaux.
Czwarty wielki mistrz, również Burgundczyk, Bernard de Tramelay (1152-1153), zginął
wraz z czterdziestoma templariuszami w czasie oblężenia Askalonu przez króla
Jerozolimy, Baldwina III. W noc z 14 na 15 sierpnia 53 roku każdego stulecia, w rocznicę
bitwy, jako widmo ukazuje się pono na murach komandorii w Temples-Dole we Franche
9
Comte, gdzie był ongiś preceptorem.
Szósty wielki mistrz zakonu, Tuluzańczyk Bertrand de Blanquefort (1156-1169), zaraz na
początku pełnienia swego urzędu został, wraz z osiemdziesięcioma ośmioma
templariuszami, w bitwie nad jeziorem Meron (u Brodu Jakuba) w 1157 r., wzięty do
niewoli przez sułtana Aleppu Nureddina, z której wykupił go cesarz Bizancjum Manuel I
Komnenos.
Jego następcą był Pikardyjczyk Filip de Milly, feudalny pan Nabluz w Ziemi Świętej
(1169-1171), który zrezygnował z urzędu już po dwóch latach.
Ósmym wielkim mistrzem zakonu był Odo de Saint-Armand (1171-1179). Uważany za
największego z mistrzów Świątyni, okres swego urzędowania poświęcił przede
wszystkim uniezależnieniu zakonu od władzy królów Jerozolimy, choć uprzednio pełnił
funkcję ich marszałka i seneszala. Niechętny templariuszom kronikarz Wilhelm z Tyru
scharakteryzował go następująco: "Był hultajem, człowiekiem pysznym i zarozumiałym o
usposobieniu gwałtownym i bezczelnym. Nie bał się Boga ani ludzi".
Za czasów urzędowania Odona de Saint-Armand - w 1172 r. - ówczesny przywódca
assasynów Sinan ibn-Aulejman przysłał do króla Jerozolimy Amalryka I poselstwo z
propozycją, że jego zakon ... przyjmie chrześcijaństwo i razem z Frankami podejmie
walkę przeciwko sunnickim muzułmanom. Propozycję tę król wita z entuzjazmem, ale jej
realizację krzyżują... templariusze; ich grupa dokonuje udanego zamachu na posła
assasynów, a - jak można się było spodziewać - Starzec z Gór odstępuje od swej
propozycji.
W pierwszym roku urzędowania Odona de Saint-Armand, władzę w Egipcie, a w trzy lata
póz
niej także w Syrii, obejmuje wielki władca i wódz kurdyjski Saladyn (1171-1193). W
1179 r. Saladyn zdobywa zamek templariuszy Le Gue de Jacob (U Brodu Jakuba) i
bierze do niewoli ich wielkiego mistrza, który też umiera w niej w rok póz
niej; w
następujących słowach odrzucając propozycję wykupienia: "Templariusz może tylko
zwyciężyć albo umrzeć, a jako wykup może ofiarować jedynie swój pas i swój sztylet".
Jego następca, Hiszpan Arnold de Torroja (1180-1184), wysłany do Europy w poselstwie
mającym sprowadzić pomoc królestwu Jerozolimy, zmarł w Weronie, nie zobaczywszy
już Ziemi Świętej.
Dziewiąty mistrz templariuszy Jean de Terric (1184-1187), był nie tylko dzielnym
wojownikiem, lecz także dobrym strategiem. Wzięty do niewoli w Tyberiadzie, przysiągł
Saladynowi, że już nigdy nie podniesie broni przeciwko niemu. Odzyskawszy wolność,
abdykował, by dotrzymać słowa danego swemu przeciwnikowi.
Gerard de Dridefort (1187-1189) z Flandrii był niewątpliwie jednym z najbardziej
kontrowersyjnych mistrzów Zakonu Świątyni. Wilhelm z Tyru widział w nim aroganta o
wątpliwych walorach intelektualnych. Po klęsce pod Hattin (4 lipca 1187) był on jedynym
templariuszem, któremu Saladyn darował życie, a następnie uwolnił. Ten osobliwy fakt
dał powód do wielu podejrzeń. Za rządów Rideforta Jerozolima wpadła z powrotem w
ręce muzułmanów (20 września 1187). On sam zginął śmiercią heroiczną pod Akrą.
Jedenasty wielki mistrz Robert de Sable (1191-1194), grandseigneur z Anjou, był bliskim
przyjacielem Ryszarda Lwie Serce i jemu to król Anglii powierzył dowództwo swej floty w
10
czasie trzeciej wyprawy krzyżowej. Ten rycerz-zakonnik był także truwerem (Jean Renart
przedstawił go w swym Roman de la Rose). W imieniu króla Ryszarda wynegocjował
nabycie Cypru za 25 000 miarek srebra. Jeśli wierzyć arabskiemu historykowi Ibn
Alathyrowi, wielki mistrz de Sable podtrzymywał serdeczne stosunki z Saladynem.
Na okres urzędowania dwunastego wielkiego mistrza, byłego "mistrza Zachodu", Gilberta
Erail (1194-1200), przypada zarówno otwarta "mała wojna" templariuszy ze szpitalnikami
o ziemię między Margat a Valanie, jak i konflikt rycerzy Świątyni z biskupem Tyberiady,
któremu nie chcieli oni oddać 1300 bizantów i kosztownych przedmiotów,
zdeponowanych w ich skarbcu przez jego poprzednika; konflikt ten, w toku którego
obrzuceni klątwą biskupią templariusze zagrozili opuszczeniem Ziemi Świętej, zakończył
się pozytywnym dla zakonu wyrokiem papieża Innocentego III (1199 r.). Jednakże ten
skądinąd niezwykle życzliwy papież tak oto skarżył się - w kilka lat póz
niej - w liście do
ich wielkiego mistrza: "Ulegając podszeptom demonów, ozdabiacie znakiem krzyża byle
włóczęgę [...] i dodajecie grzech do grzechu, głosząc, że nikt, kto zapłaciwszy wam dwa
czy trzy denary rocznie stał się członkiem waszego bractwa, nie może być prawnie
pozbawiony kościelnego pogrzebu, jeśli nawet był ekskomunikowany..."
Templariusze nie pozostawali papiestwu dłużni wykpiwając w satyrycznych sirventes
chciwość Stolicy Apostolskiej.
W okresie urzędowania trzynastego wielkiego mistrza, Andegaweńczyka Filipa de
Plessis (1201-1209), wyrusza nieudana czwarta wyprawa krzyżowa - w 1204 r. - która
"ogranicza" się do obalenia cesarstwa bizantyjskiego, nie docierając do Ziemi Świętej.
Czternasty wielki mistrz, syn hrabiego Baru, Gauillaume de Chartres (1210-1219), w
pierwszym okresie swego urzędowania musi walczyć z królem chrześcijańskiej Armenii,
by odebrać zagarnięte przezeń zamki zakonu. Ginie od dżumy - w toku wyprawy króla
Jerozolimy Jana de Brenne i hrabiego Holandii Wilhelma przeciwko Egiptowi - przy
oblężeniu portu Damietty w 1219 r. (Miasto to pozostaje przez dwa lata w ręku Franków).
Na początek urzędowania piętnastego wielkiego mistrza Świątyni, byłego mistrza
Hiszpanii, Piotra de Montaigu (1219-1232), przypada kilkuletni okres rozejmu z
Saracenami. Kres kładzie mu piąta wyprawa krzyżowa (1228-1229) cesarza Niemiec
Fryderyka II Hohenstaufena, w toku której ten - ekskomunikowany przez papieża -
władca zdobywa Jerozolimę, gdzie koronuje się na jej króla, i zawiera pokój z sułtanem
Egiptu, al-Kamilem. Fryderyk II, wielki protektor krzyżaków (ich właściwy twórca, Herman
von Salza był jego przyjacielem), był wrogiem templariuszy jako "filaru papiestwa", z
którym walczył: nie tylko nie przywraca im ich siedziby w Jerozolimie ani pozostałych
zamków w Ziemi Świętej, lecz co więcej, prześladuje ich i zwalcza w swym królestwie
sycylijskim.
Szesnasty wielki mistrz Armand de Perigord (1232-1244) pochodził z potężnego domu
hrabiowskiego i pierwotnie był - kolejno - mistrzem w Akwitanii, Sycylii i Kalabrii. Jako
faktyczny - wraz z patriarchą Jerozolimy i wielkim mistrzem szpitalników - władca
państwa Franków prowadził politykę sojuszu z sułtanem Damaszku przeciwko sułtanowi
Egiptu. Sporom ze sprzeciwiającymi się jej szpitalnikami kładzie kres najazd -
wycofujących się pod naporem Mongołów - Chorezmijczyków pod wodzą Bajbarsa. W
11
wielkiej przegranej bitwie pod Gazą (1244 r.), w której Frankowie walczą ramię w ramię z
Saracenami z Damaszku, ginie wielki mistrz templariuszy wraz z trzystoma rycerzami
Świątyni i dwustoma rycerzami Szpitala; z życiem uchodzi tylko trzydziestu sześciu
templariuszy i dwudziestu sześciu szpitalników. A Jerozolima znowu - tym razem już na
stałe - wpada w ręce niewiernych.
W latach 1248-1250 dochodzi do szóstej wyprawy krzyżowej. Na jej czele stanął król
Francji Ludwik IX (1226-1270), kanonizowany w 1297 r. W wyprawie tej templariuszom
przewodził osiemnasty wielki mistrz Guillaume de Sonnac (1247-1250). Na czele
Saracenów stanął emir Fakr-ed-Din i wielki Chorezmijczyk Bajbars. Wyprawę tę
finansowali niemal całkowicie templariusze. Prowadzona w sposób nieudolny, z reguły
wbrew radom wielkiego mistrza Świątyni, po początkowym sukcesie (zdobycie Damietty
w Egipcie) kończy się klęską w bitwie pod Mansurah (1250), w której de Sonnac znajduje
śmierć, a król Ludwik wraz z częścią wojska dostaje się do niewoli. O wykupieniu go - za
pieniądze templariuszy - była już mowa.
W czasach kolejnych wielkich mistrzów - dziewiętnastego, Renaud de Vichiers (1250-
1256) i dwudziestego, Tomasza Berarda (1256-1273) - posiadłości Franków w Ziemi
Święętej ograniczają się już tylko do miast Akki, Trypolisu, Bejrutu i Tortosy oraz
należących do templariuszy zamków Chateau Pelerin (Athlt) i Safed. Nominalne
królestwo Jerozolimy ma dwóch zwalczających się władców: króla Cypru Hugona,
którego popierają templariusze, i wnuka Fryderyka II, za którym opowiadają się
szpitalnicy; dodatkowo rozdziera je konflikt między kupcami weneckimi a genueńskimi. O
nastrojach w ginącym królestwie świadczy tekst trubadura "Templariusza Oliviea" Ira et
Dolor z 1265 roku:
"Le rage et la douleur se sont assises dans mon coeur a tel point que j'ose a peine
demeurer en vie. Car on nous rabaisse la Croix que nous avons prise en l'honneur de
Celui qui fut mis en Crox. Ni la Croix, ni la Loi ne valent plus rien pour nous, ni ne nous
protegent contre les felons Turcs que Dieu maudit! Mais il semble, a ce qu'il parait, que
Dieu veuille les maintenir a notre perte"[3].
W Europie templariusze popadają w jawny, choć krótkotrwały, konflikt z papieżem
Urbanem IV, który kandydatów na krzyżowców usiłował wykorzystać do swych własnych
celów - do walki z synem Fryderyka II, Manfredem. Na Wschodzie zaś Bajbars -
zostawszy sułtanem Egiptu i pokonawszy Kitboga, wodza wojsk wielkiego chana
Mongołów, Hulagu, które najechały ziemie Urodzajnego Półksiężyca - zdobywa Syrię i w
latach 1265 i 1268 wkracza do Ziemi Świętej. Jeden po drugim padają punkty oporu
krzyżowców. W bitwie o Saphed Tomasz Berard dostaje się do niewoli, z której zostaje
uwolniony - jak wieść gminna niesie - za cenę wyrzeczenia się Chrystusa.
Dwudziesty pierwszy mistrz templariuszy Gauillaume de Beaujeu (1273-1291) pochodził
ze świetnej rodziny de Forez, która wydała m.in. Renaud de Beaujeu, autora powieści
dworskiej Bel Inconnu. Ostatni wielki mistrz w Ziemi Świętej, początek swego
urzędowania poświęcił szukaniu we Francji, Anglii i Hiszpanii pomocy dla ginącego
12
królestwa Franków. W tym też charakterze wziął udział w soborze w Lyonie (1274)
obradującym nad przygotowaniem nowej krucjaty - która nigdy nie dochodzi do skutku.
Opuszczone królestwo Jezorolimy pada ofiarą ostatniej inwazji saraceńskiej. Sułtan
Egiptu Qalaun zdobywa Trypolis, jego syn i następca, Melek el Essaraf, oblega ostatni
bastion krzyżowców - Akkę. Oblężenie miasta trwa przeszło miesiąc. W bohaterskiej
obronie miasta ginie Guillaume de Beaujeu - szósty wielki mistrz templariuszy, któremu
dane było polec w Ziemi Świętej. Akka pada 18 maja 1291 r., krótko po tym templariusze
opuszczają swe ostatnie punkty oporu: Sajed, Athlit i Bejrut.
Zakon templariuszy przenosi się na Cypr, gdzie wybrany zostaje dwudziesty drugi i
przedostatni wielki mistrz Świątyni Tybald Gaudin (1291-1293).
Ostatni wielki mistrz zakonu, wywodzący się z potężnej rodziny de Longwy (być może z
jej burgundzkiej gałęzi) Jakub de Molay zostaje wybrany na to stanowisko w rezultacie -
jak się przypuszcza - intrygi, która wyeliminowała jego najgroz
niejszego rywala Hugona
de Payraud. Nowy wielki mistrz, mimo klęski krzyżowców i zakonu w Ziemi Świętej, nie
opuszcza linii frontu i nie zaprzestaje walki z niewiernymi. Biorąc za bazę operacji
siedzibę zakonu na Cyprze, Limassol, i korzystając z jego nietkniętej floty, bez niczyjego
wsparcia dokonuje inwazji Ziemi Świętej i na dwa lata opanowuje Jerozolimę (1298-
1300), a w 1303 r. - Tortosę. Ale są to już ostatnie sukcesy wojen zakonu templariuszy.
Poprzedzony przez mianowanego "wielkim wizytatorem Francji", Hugona de Payraud,
Jakub de Molay - na wezwanie papieża Klemensa V - przybywa do Francji w końcu 1306
lub na początku 1307 roku nieświadom swych przyszłych losów...
Profesor Jerzy Prokopiuk (ur.1931), filozof, religioznawca, gnostyk. Redaktor naczelny
Gnosis. W roku 1999 ukazał się pierwszy tom jego esejów Labirynty herezji, w 2000 zaś
- drugi: Ścieżki wtajemniczenia. Gnosis aeterna (jako pierwszy tom Biblioteki Gnosis). W
2001 roku trzeci tom: Nieba i piekła.
Udostępniony przez autora tekst pochodzi ze strony eGnosis
Zamieszczony esej stanowi fragment książki, która nakładem doMu wYdawniczego tCHu
ukazała się w listopadzie 2005 r.
Jerzy Prokopiuk
Przypisy:
(1) Świetny zakon i zbrojny, bez skazy,
Ale niezbyt liczny do bitwy
I do tych mężów templariuszy
Wstępowali rycerze,
Którzy ten wiek naznaczyli,
13
Dużo widzieli i dużo przeżyli,
Chociaż bogactw się nie dorobili,
Ale taki był ten zakon rycerzy,
Duma i honor Syrii.
(2) Zawsze przy Graalu był rycerz dumny, zastęp na zamku Montsalvasch. Rycerzami Świątyni zwą się
te gotowe do walki miecze, które śmiało stoją zawsze gotowe w służbie Graala.
(3) Wściekłość i ból zalały moje serce tak mocno, że pozostaję przy życiu. Bo oto poniżono nam Krzyż,
wzięty przez nas przed przeniewierczymi Turkami, których oby Bóg przeklął. Lecz przeciwnie, wydaje
się, że Bóg ich wspomaga na naszą zgubę.
14