1

Chów i hodowla bydła

Chów bydła polega na utrzymywaniu bydła dla produkcji mleka lub mięsa a często
jednocześnie mleka i mięsa. Podstawowym celem chowu bydła jest uzyskanie produkcji
towarowej.
Hodowla bydła polega na stałym doskonaleniu założeń genetycznych zwierząt, dzięki czemu
oprócz produktów podstawowych otrzymuje się wartościowy materiał hodowlany (jałówki,
buhajki) sprzedawany po wysokich cenach. Hodowla bydła jest zatem bardziej
skomplikowana niż jego chów. W hodowli niezbędne jest prowadzenie dokumentacji
hodowlanej, dokonywanie oceny użytkowości zwierząt, stosowanie inseminacji, ostrej
selekcji i właściwego doboru buhajów do kojarzenia z krowami.

Produkty uzyskiwane z chowu bydła można podzielić na dwie grupy:

1. produkty zasadnicze, stanowiące główny cel chowu bydła:
-

mleko

-

mięso

produkty te stanowią główne źródło białka zwierzęcego w żywieniu ludzi

2. produkty uboczne
-

obornik (nawóz)

-

skóra (przemysł garbarski),

-

rogi i racice (produkcja klejów)

-

podpuszczka (enzym do produkcji serów podpuszczkowych np. tzw. serów żółtych)

Typ użytkowy – zespół dziedzicznych cech morfologicznych i fizjologicznych pozwalający
na użytkowanie zwierząt w określonym, najbardziej ekonomicznie uzasadnionym kierunku.

typ mięsny (typ konstytucyjny trawienny) – kształt tułowia w przekroju podłużnym
zbliżony jest do prostokąta (budowa beczułkowata), głowa jest krótka, szeroka, szyja
krótka, dobrze umięśniona, klatka piersiowa głęboka, mocno wysklepiona, jednakowej
szerokości na całej długości, żebra ustawione prostopadle w stosunku do kręgosłupa, skóra
gruba, mało przesuwalna na skutek obfitej tkanki tłuszczowej podskórnej, wymię małe,
bardzo słabo rozwinięte (krowy tego typu dają tyle mleka ile potrzeba na wykarmienie
cielęcia), dobre umięśnienie (zwłaszcza grzbietu i zadu), profil zadu wypukły. Mniejsza
intensywność przemiany materii. Szybki wzrost i wczesne dojrzewanie (2-2,5 roku).
Łagodny charakter i temperament (tzw. flegmatyczny) Do typu mięsnego należą rasy:
aberdeen angus (czyt. aberdin angus), hereford (czyt. hereford), charolaise (czyt. szarolóz),
limousin (czyt. limuzę).

typ mleczny (typ konstytucyjny oddechowy) – charakteryzuje się szlachetną i delikatną
budową; kształt zwierząt zbliżony do trójkąta (klina), którego podstawę stanowi zad i tylne
kończyny a wierzchołek głowa; wydłużona delikatna głowa; długa i cienka szyja, klatka
piersiowa długa, głęboka, płaska, rozszerzająca się ku tyłowi; skośne ustawienie żeber w
stosunku do kręgosłupa; cienka lecz mocna kość; długie kończyny; duże odstępy
między żebrami; słabe umięśnienie; kształtne, pojemne wymię o przewadze tkanki
gruczołowej; skóra cienka i łatwo przesuwalna, pofałdowana na szyi; przemiana materii
jest intensywna. Późne dojrzewanie (3 lata). Żywy temperament. Krowy charakteryzują się
wysoką wydajnością mleczną, produkują mleko o wysokiej zawartości suchej masy. Do
typu mlecznego należą rasy: holsztyńsko-fryzyjska (hf), jersey (czyt. dżersej), guernsey
(gernsej), ayrshire (ejrszyr), duńska czerwona.

2

-

typ kombinowany mięsno-mleczny,

-

typ kombinowany mleczno-mięsny,

-

typ wszechstronnie użytkowy,

-

typ roboczy.

Pokrój jest to zespół zewnętrznych cech budowy zwierzęcia (wygląd zwierzęcia).
Ocena pokroju – Zwierzę ogląda się w spoczynku i ruchu. Zwraca się uwagę na typ
użytkowy,

szlachetność

i

harmonijność

budowy

ciała,

prawidłowe

powiązanie

poszczególnych partii ciała i właściwe proporcje między nimi. W ocenie pokroju bierzemy
pod uwagę głowę, szyję, kłąb, łopatkę, klatkę piersiową, grzbiet, lędźwie, brzuch, zad i
kończyny.
U ras mlecznych ocenia się szczegółowo budowę wymienia, ras mięsnych umięśnienie całego
tułowia, głównie szyi, łopatek, grzbietu i zadu.

Ocena wymienia
Kształt i budowa wymienia ma bardzo duże znaczenie ponieważ w bezpośredni sposób
wpływają na ilość mleka, sprawność doju i odporność tego narządu na choroby. Kształt
wymienia ma szczególne znaczenie dla prawidłowego przebiegu doju mechanicznego.
Oceniając wymię należy zwrócić uwagę na:
1. stosunek ilościowy tkanki gruczołowej do tkanki łącznej – najlepiej jest go ocenić
bezpośrednio przed dojem i po jego zakończeniu przez badanie palpacyje (dotykiem). Wymię
gruczołowe o dużym udziale tkanki gruczołowej (pożądane), przed dojem jest duże i ma
silnie napiętą skórę a po doju staje się małe i zwiotczałe. Wymię o przewadze tkanki łącznej
(niepożądane) jest mało elastyczne, a po wydojeniu jego wielkość zmienia się w niewielkim
stopniu.
2. skórę, która powinna być cienka, z widoczną siecią naczyń krwionośnych, pokryta krótkim
delikatnym i błyszczącym włosem
3. kształt wymienia:

-

wymię skrzynkowate (miskowe) - o najbardziej pożądanym kształcie, ma szeroką
podstawę, jest daleko wysunięte do przodu i do tyłu, głębokie, o równomiernym
rozwoju poszczególnych ćwiartek i symetrycznym rozstawieniu strzyków;

-

wymię kuliste – ma mniejszą podstawę i mniejszą pojemność oraz może wykazywać
skłonność do obwisłości po kilku laktacjach

-

wymię obwisłe – najmniej przydatne do doju mechanicznego, ma najczęściej
nieprawidłowe rozstawienie strzyków; ze względu na małą podstawę wymienia
obwisłość pogłębia się po kilku laktacjach. Wśród wymion obwisłych wyróżnia się
wymiona piętrowe, o słabiej wykształconych ćwiartkach przednich niż tylnych oraz
wymię kozie, o bardzo słabo wykształconych ćwiartkach przednich, tylne natomiast są
duże, nisko opuszczone i położone między podudziami. W wymionach tego typu
istnieje znaczna dysproporcja w ilości wydzielanego mleka przez przednią i tylną
połowę, co jest bardzo niepożądane przy doju mechanicznym.

Proporcjonalność rozwoju przednich i tylnych ćwiartek wymienia określa się również za
pomocą indeksu wymienia:

Indeks wymienia (%) =


4. zawieszenie wymienia – jest to położenie wymienia w stosunku do kończyn tylnych:

-

sromowo-brzuszne – o długiej podstawie, jest to najbardziej pożądany typ zawieszenia
przy którym wymię wysunięte jest nieco poza kończyny tylne, a jednoczesnie zachodzi

ilość mleka wydojona z ćwiartek przednich

ilość mleka wydojona z całego wymienia

x 100

3

daleko pod brzuch. Wysunięcie wymienia do przodu określa się w stosunku do linii
pionowej opuszczonej od guza biodrowego, przednia część wymienia powinna
przekraczać tą linię co najmniej o 5 cm.

-

brzuszne – silnie wysunięte do przodu

-

sromowe – prawie całe wymię jest cofnięte i znajduje się między podudziami –
najmniej korzystne zawieszenia wymienia

5. położenie wymienia – ze względu na wymogi doju mechanicznego nasada strzyków
powinna znajdować się na wysokości stawu skokowego; odległość od nasady strzyków do
stanowiska nie powinna być mniejsza niż 50 cm.
6. kształt, wielkość i rozstawienie strzyków – powinny mieć kształt cylindryczny, długość
5-7 cm, średnicę 2-2,5 cm i powinny być ustawione pionowo. Strzyki przednie są nieco
dłuższe i z reguły szerzej rozstawione, pożądane jest jednak aby były rozstawione w miarę
równomiernie. Wady strzyków: nieprawidłowa długość, niewłaściwa średnica, nieodpowiedni
kształt (butelkowaty, dzwonkowaty, stożkowaty).

Wiek – najlepiej określić z dokumentacji, jeśli jej nie ma to można go określić na podstawie
wyglądu ogólnego a głównie rogów i uzębienia.
1.

Rogi – wiek zwierzęcia daje się określić na podstawie pierścieni występujących na
rogach. Pod koniec ciąży i na początku laktacji, w wyniku deficytu składników
mineralnych w organizmie krowy, na rogach tworzą się przewężenia. Pierwsze
przwężenie powstaje przy pierwszym wycieleniu, które najczęściej ma miejsce w wieku
2,5 roku. Przy regularnych corocznych wycieleniach odstępy między pierścieniami są
równe. Aby określić wiek krowy do liczby pierścieni należy dodać 1,5-2, a otrzymany
wynik będzie liczbą lat zwierzęcia.

2.

Zęby – bydło ma 20 zębów mlecznych i 32 stałe. Zwierzęta w wieku 5 lat mają wszystkie
zęby wykształcone i wyrównane i od tej pory zaczyna się proces ścierania się zębów.

Budowa i fizjologia wymienia

Wymię krowy zbudowane jest z 4 niezależnych ćwiartek - gruczołów mlekowych, z

których każda ma odrębną tkankę gruczołową, własne ukrwienie i przewód wyprowadzający
umieszczony w strzyku. Wymię zbudowane jest z tkanki gruczołowej (miąższu) w którą
wnikają pasemka tkanki łącznej tworząc jego „rusztowanie”. Dzielą one część gruczołową
każdej ćwiartki na płaty i płaciki. Prawą stronę od lewej oddziela przegroda spełniająca rolę
wiązadła podtrzymującego wymię.
Gruczoł mlekowy należy do gruczołów groniastych. Składa się on z części gruczołowej
tworzącej pęcherzyki mlekotwórcze wraz z kanalikami pęcherzykowymi oraz z przewodów
wyprowadzających: kanalików zbiorczych, przewodów mlekowych, zatoki gruczołowej,
zatoki strzykowej.

Podstawowymi elementami gruczołu mlekowego są pęcherzyki mlekotwórcze. Ich

ś

ciany tworzą komórki nabłonka wydzielniczego i komórki mięśniowo-nabłonkowe

(mięśnie gładkie otaczające pęcherzyk mlekotwórczy). W komórkach nabłonka
wydzielniczego powstaje mleko. Z kolei skurcz komórek mięśniowo-nabłonkowych
powoduje wyciskanie mleka do światła pęcherzyków. Pęcherzyki mlekotwórcze połączone są
kanalikami zbiorczymi (mlekowymi) tworząc tzw. zraziki (płaciki). Zraziki połączone są
przewodami mlecznymi w tzw. płaty, które z kolei połączone są przewodami z zatoką
gruczołową (mlekonośną). Zatoka gruczołowa połączona jest ze znacznie mniejszą zatoką
strzykową, między którymi znajduje się fałd błony śluzowej zwany zastawką. Zatoka
strzykowa kończy się kanałem strzykowym o długości około 1 cm. Na jego końcu znajduje
się zwieracz strzyka zbudowany z mięśni gładkich.

4

Wytworzone mleko mieści się przede wszystkim w pęcherzykach mlekotwórczych a

także choć w znacznie mniejszym stopniu w przewodach i kanalikach mlekowych oraz zatoce
gruczołowej. Maksymalna ilość mleka jaka może się zmieścić w wymieniu określa tzw.
pojemność wymienia. U bardzo dobrych mlecznic pojemność wymienia jest duża – dochodzi
do 20 litrów (musi zmieścić całość mleka wytworzonego między dojami). Podczas doju
mleko spływa z zatoki gruczołowej do zatoki strzykowej, skąd kanałem strzykowym
(długości ok. 1 cm) uchodzi na zewnątrz.

Mleko jest wytwarzane między kolejnymi dojami. Wydzielanie się mleka trwa

nieprzerwanie, ale do pewnej granicy. Wzrost ciśnienia wewnątrz komórek gruczołowych do
poziomu ciśnienia krwi w otaczających je naczyniach powoduje przerwanie procesu
tworzenia się mleka.
Ukrwienie i unerwienie gruczołu mlekowego

Wymię jest gruczołem obficie unaczynionym, unerwionym i ma bogatą sieć naczyń

chłonnych. Aby wytworzył się litr mleka przez gruczoł mlekowy musi przepłynąć 400-500
litrów krwi. Krew tętnicza dopływa do niego dwoma głównymi tętnicami: sromową
zewnętrzną i krokową. Stanowią one odgałęzienie tętnicy biodrowej. w miąższu wymienia
tętnice rozgałęziają się stopniowo na coraz mniejsze naczynia, które tworzą bogatą sieć
naczyń włosowatych, oplatających pęcherzyki mleczne. Krew żylna odpływa z wymienia
trzema parami żył: sromową zewnętrzną, sromową wewnętrzną (krokową) i podbrzuszną.
Bogata sieć naczyń chłonnych (limfatycznych) odprowadza chłonkę z wymienia do węzła
nadgruczołowego, leżącego w tylnej części podstawy wymienia. W stanach zapalnych węzeł
ten jest bolesny i obrzmiały.

Unerwienie gruczołu mlekowego pochodzi z I do III odcinka lędźwiowego i I do III

odcinka krzyżowego rdzenia, tworząc odpowiednio nerw pachwinowy i nerw krokowy.
Sekrecja mleka

Tworzenie i sekrecja mleka (cykl produkcyjny) u krowy jest wynikiem złożonych

procesów zachodzących w jej organizmie i mających ścisłe powiązanie z cyklem rozrodczym
(cykl reprodukcyjny). Proces wytwarzania mleka wymaga udziału szeregu hormonów. U
noworodków gruczoły mlekowe występują w stanie szczątkowym. Od urodzenia do
osiągnięcia dojrzałości płciowej w gruczołach tych zachodzą tylko nieznaczne zmiany.
Częściowy ich wzrost i rozwój następuje w trakcie dojrzewania płciowego oraz pod wpływem
hormonu pęcherzyka jajnikowego w trakcie kolejnych cykli płciowych, a właściwy rozwój
– w czasie ciąży. Do pełnego rozwoju gruczołu mlekowego potrzebne są następujące
hormony: estrogenne i progesteron (prod. przez ciałko żółte i łożysko), prolaktyna (prod.
przez przysadkę mózgową), insulina (prod. przez trzustkę) i glikokortykoidy (prod. przez
nadnercze).

Zasadniczą czynność wydzielniczą gruczoły mlekowe rozpoczynają bezpośrednio po

porodzie. Okres wytwarzania mleka przez gruczoł mlekowy nazywamy okresem laktacji.
Regulacja procesu syntezy mleka odbywa się głównie z udziałem hormonu przedniego płata
przysadki mózgowej – prolaktyny. Utrzymanie laktacji uwarunkowane jest także czynnością
tarczycy i nadnerczy. Usunięcie któregokolwiek z tych gruczołów wstrzymuje lub
stopniowo zmniejsza laktację. utrzymanie laktacji jest również warunkowane kontynuacją
bodźców ssania (doju). W czasie ssania powstające w mechanoreceptorach strzyków impulsy,
biegną szlakami nerwowymi podwzgórza i pobudzają sekrecję hormonów.

Pozyskiwanie mleka
W opróżnianiu gruczołu mlekowego istotną rolę odgrywa drugi hormon przysadki mózgowej
– oksytocyna. Proces uwalniania mleka zachodzi w wyniku reakcji układu
neurohormonalnego. Przy czym występują tu odruchy bezwarunkowe i warunkowe. W obu
typach odruchów ramię wstępujące reakcji przebiega układem nerwowym a zstępujące

5

układem hormonalnym. W praktyce oznacza to, że podrażnienie zakończeń nerwowych
wymienia poprzez ssące cielę, masaż, mycie, nacisk rąk dojarza czy też kubków udojowych
dojarki mechanicznej wyzwala impulsy nerwowe, które za pośrednictwem rdzenia kręgowego
przenoszone są do przysadki mózgowej, która zaczyna wydzielać oksytocynę. Oksytocyna
dostaje się za pośrednictwem krwi do wymienia, gdzie powoduje skurcz komórek mięśniowo-
nabłonkowych (włókien mięśni gładkich wokół pęcherzyków mlekotwórczych), wzrost
ciśnienia wewnętrznego w pęcherzykach a w konsekwencji wyciśnięcie mleka do kanalików
zbiorczych, a dalej przewodów i zatok mlecznych oraz strzyków. Jest to faza pełnego
przygotowania wymienia do doju, czego zewnętrzną oznaką jest stwardnienie wymienia.
Dopiero taki stan fizjologiczny daje możliwość pozyskania mleka. Na zewnątrz strzyka mleko
wydostaje się dopiero po przezwyciężeniu oporów zwieracza podczas ssania lub dojenia.

Przystępując do doju trzeba pamiętać, że procesy wydzielania się oksytocyny i

oddawania mleka zachodzą pod wpływem odruchów warunkowych wywołanych
podnietami czuciowymi, optycznymi i akustycznymi. Po 20-60 sekundach od zadziałania
tych podniet wydzielana jest oksytocyna, której czas działania wynosi od 6 do 8 minut, w tym
czasie dój powinien być zakończony. Gdy bodźce są niekorzystne (ból, strach, zimna woda do
mycia wymion itp.), następuje hamowanie odruchu uwalniania mleka. Z przysadki mózgowej
do krwi wydzielany jest hormon działający na nadnercza, a pod jego wpływem z nadnerczy
wydziela się adrenalina, która hamuje proces uwalniania mleka. Należy zatem tak obchodzić
się z krową, aby zapobiegać wszelkim sytuacjom stresowym, które mogłyby zakłócić złożony
i delikatny mechanizm procesu oddawania mleka.

Dój

Czynności związane z dojem stanowią około 50% łącznych nakładów pracy przy

obsłudze krów mlecznych. Jednocześnie są one czynnościami najważniejszymi, gdyż
decydują zarówno o ilości, jak i jakości higienicznej mleka oraz o zdrowotności wymienia.

Prawidłowy dój powinien być delikatny, szybki, całkowity i higieniczny. Przez dój

delikatny należy rozumieć łagodne obchodzenie się z krową w trakcie doju, a także podczas
wykonywania wszystkich czynności przed i poudojowych. Dój musi być przeprowadzony
szybko ze względu na fizjologię krowy (określony czas wydzielania oksytocyny). Dój
całkowity oznacza dokładne opróżnienie gruczołu mlekowego, które wpływa na zwiększenie
wydajności zarówno mleka, jak i tłuszczu. Pojęcie doju higienicznego odnosi się do pozy-
skiwania mleka z jak najmniejszą ilością drobnoustrojów oraz ochrony wymienia przed
zakażeniami ze strony środowiska zewnętrznego.

Prawidłowy dój obejmuje następujące etapy:
-

właściwe przygotowanie dojarza i sprzętu udojowego,

-

staranne wykonanie zabiegów przedudojowych na wymieniu,

-

odpowiednie przeprowadzenie doju właściwego,

-

wykonanie zabiegów poudojowych na wymieniu,

-

umycie i dezynfekcję sprzętu i aparatury udojowej,

-

schłodzenie pozyskanego mleka, jego właściwe przechowywanie i transport.

Sposoby i metody doju ręcznego

Najbardziej uciążliwy i najmniej efektywny jest dój ręczny. Wyróżnia się następujące

sposoby doju ręcznego:
dój przez piąstkowanie (sposób prawidłowy) - polega na objęciu strzyka dłonią tak, aby ujście
kanału strzykowego do zatoki mlekonośnej znalazło się między kciukiem a palcem
wskazującym, i wyciskaniu mleka z kanału strzykowego przez nacisk kolejnych palców,

dój przez osmykiwanie (wadliwy sposób doju)
dój przez kciukowanie (wadliwy sposób doju)

6

Dój ręczny powinien być wykonywany w sposób ciągły, a mleko ze strzyków wyciskane

na przemian lewą i prawą ręką z częstotliwością 50 pełnych strumieni mleka na minutę.
Nierównomierny dój można rozpoznać po silnym tworzeniu się piany, co jest szkodliwe dla
struktury fizycznej mleka. Krowa źle dojona może zatrzymać w wymieniu prawie całe
wytworzone mleko. Pozostające w wymieniu mleko hamuje proces tworzenia nowych jego
porcji.
Systemy doju mechanicznego
Dój na stanowiskach

W oborach stanowiskowych dojenie krów odbywa się na stanowiskach lyż z

wykorzystaniem takich urządzeń mechanicznych, jak:
- dojarka bańkowa (stosując dojarkę dwubańkową, jeden pracownik może wydoić 12-15 krów

na godzinę),

- rurociąg (używając trzech aparatów udojowych jeden pracownik może wydoić do 25 krów
w ciągu godziny).
Dój w halach udojowych

W oborach wolnostanowiskowych lub wolnowybiegowych dój odbywa się albo w

oddzielnych pomieszczeniach, tzw. halach udojowych, albo w wydzielonych miejscach. W
hali udojowej znajdują się stanowiska dla krów i stanowisko pracy dojarza. W hali udojowej,
w porównaniu z dojem na stanowiskach, można łatwiej utrzymać odpowiednią czystość,
dlatego pozyskiwanie mleka przebiega w lepszych pod względem higieny warunkach. Praca
dojarza jest bezpieczniejsza i bardziej ergonomiczna. Łatwiejsze jest prowadzenie kontroli
wydajności mlecznej, zdrowotności wymion i stanu kończyn, a wydajność pracy dojarza jest
większa.
Zabiegi poudojowe
Masaż poudojowy i dodajanie – Całkowite wydojenie i dokładne usunięcie resztek mleka z
wymienia. Zwiększa wydajność mleka i zawartość w nim tłuszczu oraz zapobiega zapaleniu
wymienia.
Dezynfekcja strzyków – Zniszczenie bakterii na powierzchni strzyków oraz zamknięcie
kanału strzykowego kroplą środka odkażającego - zapobiega zakażeniom bakteryjnym
gruczołu.
Mycie i dezynfekcja naczyń i aparatury udojowej – Usunięcie resztek mleka (tzw. kamienia
mlecznego), a zwłaszcza białek i tłuszczu z powierzchni naczyń, przewodów i rurociągów
mlecznych oraz dezynfekcja tego sprzętu.
Postępowanie z mlekiem po doju

Mleko po doju powinno być przechowywane w osobnym pomieszczeniu. Na utrzymanie

jakości mleka ma wpływ:

- cedzenie - mleko pozyskane higienicznie nie wymaga cedzenia. Jeżeli jednak cedzenie

będzie potrzebne, to należy szczególnie dbać o czystość i higienę sprzętu i tkanin
przeznaczonych do cedzenia,

- chłodzenie - konieczne jest szybkie schłodzenie mleka do temperatury +8°C przy krótkim

przetrzymywaniu lub do +4°C przy dłuższym przetrzymywaniu. Podczas chłodzenia należy
umożliwić ulatnianie się gazów z mleka,

- przechowywanie - należy używać czystych, metalowych naczyń, najlepiej specjalnych

zbiorników na mleko. Nie wolno mieszać mleka pochodzącego z różnych udojów,

- transport - podczas przewożenia konwie powinny być szczelnie zamknięte i

zabezpieczone przed mrozem lub promieniami słonecznymi.

Istotny wpływ na zawartość składników mleka ma zdrowotność gruczołu mlekowego.

Najczęściej występującym schorzeniem krów są stany zapalne wymion (mastitis). Choroba
wymienia powoduje następujące straty:

7

- zmniejszenie wydajności mleka z chorego wymienia o 10-20%, - zmniejszenie procentu
tłuszczu, kazeiny i cukru w mleku,
- konieczność przeznaczania większej liczby krów na rzeź, - padnięcia cieląt karmionych
mlekiem chorych krów,

- obniżenie wartości lub dyskwalifikacja mleka jako surowca dla przemysłu.

Wymagania prawne w stosunku do jakości mleka surowego zawiera:
ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 853/2004 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I
RADY z dnia 29 kwietnia 2004 r.
ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności
pochodzenia zwierzęcego.
Dokument ten zawiera informacje dotyczące całości żywności pochodzenia
odzwierzęcego. Jakość mleka i produktów mlecznych opisuje:

SEKCJA IX SUROWE MLEKO I PRODUKTY MLECZARSKIE
Zawiera ona następujące informacje:
I. Wymogi dotyczące zdrowia w odniesieniu do produkcji surowego mleka
II. Higiena w gospodarstwach produkcji mlecznej
Chłodzenie mleka do temp. 8

°

C (gdy jest codzienny odbiór)

Chłodzenie mleka do temp. 6

°

C (gdy odbiór nie jest codzienny)

III. Kryteria dla mleka surowego:



Liczba drobnoustrojów <100 000 jtk/ml



Liczba komórek somatycznych < 400 000 komórek/ml



Brak pozostałości antybiotyków i substancji hamujących

Ocena jakości mleka surowego wykonywana jest także w oparciu o Polską Normę Mleko
surowe do skupu PN-A-86002, która wyróżnia następujące kryteria przyjęcia mleka
surowego do skupu:

-

wygląd: płyn o jednolitym białym kolorze z odcieniem kremowym, bez zanieczyszczeń
mechanicznych widocznych gołym okiem,

-

zapach: świeży, naturalny, bez obcych zapachów,

-

temperatura: do 8

°

C,

-

kwasowość: miareczkowa 6-7,5

°

SH, pH 6,6-6,8

Cykl produkcyjny i reprodukcyjny
Cykle produkcyjny i reprodukcyjny u bydła są ze sobą ściśle związane w czasie i przebiegają
w okresie od jednego wycielenia krowy do jej następnego wycielenia, tj. w tzw. okresie
międzywycieleniowym (OMW).

Gdy długość wszystkich okresów w cyklach produkcyjnym i reprodukcyjnym jest

optymalna, to okres międzywycieleniowy trwa około 365 dni.

W cyklu produkcyjnym czas trwania poszczególnych okresów może się zmieniać w

stosunkowo dużym zakresie. Skrócenie okresu zasuszenia spowoduje wydłużenie laktacji
(jeśli OMW wynosi 365 dni), ale konsekwencje takiego postępowania (zmniejszenie
wydajności mlecznej) trzeba będzie ponieść w następnej laktacji. Z kolei wydłużenie okresu
zasuszenia spowoduje skrócenie laktacji. W cyklu reprodukcyjnym okresem o stałej długości
jest okres ciąży, a zmieniać się może czas trwania okresu międzyciążowego. Długość okresu
międzyciążowego w cyklu reprodukcyjnym wpływa bezpośrednio na długość cyklu
produkcyjnego.

8

Jednym z wielu czynników mających wpływ na przebieg kolejnych laktacji, a tym samym

na opłacalność chowu bydła, jest prawidłowy i niezakłócony przebieg rozrodu. Jest to ten
czynnik, którym hodowca może- i powinien kierować, pod warunkiem jednak, że posiadł
umiejętność obserwowania i właściwego interpretowania objawów rui u krów i jałówek. To
hodowca decyduje o wyborze buhaja i o terminie unasieniania samicy, a więc ma wpływ na
skuteczność zabiegów i na wydajność potomstwa.

Każdy cykl płciowy dzieli się na kilka krótszych odcinków czasowych, spośród których

najważniejszy dla hodowcy jest okres okołorujowy trwający od dwóch do trzech dni. Jeśli w
tym czasie hodowca będzie dokładnie obserwował niecielne krowy i jałówki, to może
dostrzec w ich wyglądzie i zachowaniu zmiany pozwalające wyróżnić trzy następujące po
sobie fazy: fazę przedrujową, fazę rui właściwej i fazę porujową. Umiejętność ich zauważenia
i określenia czasu ich trwania decyduje o skuteczności krycia i o powodzeniu w rozrodzie.

Faza rui właściwej trwa u krów od 16 do 24 godzin, u jałówek około 2 godzin krócej.

Druga połowa i koniec fazy rujowej to najkorzystniejszy termin unasieniania. Reinseminację,
czyli ponowny zabieg unasieniania nasieniem tego samego buhaja podczas tej samej rui
wykonuje się po 10-12 godzinach od pierwszego zabiegu. Wskazana jest ona u samic z
przedłużającą się rują.
Wyraźne i jednoznaczne oznaki rojowe to:

-

obskakiwanie innych zwierząt,

-

tolerowanie obskakiwania przez inne zwierzęta (odruch tolerancji), oblizywanie się,
oblizywanie sąsiednich zwierząt, ludzi,

-

przymilanie się do innych zwierząt, szukanie kontaktów fizycznych, - lekkie
nabrzmienie sromu,

-

lekkie zaczerwienienie i wilgotność przedsionka pochwy,

-

wydzielanie śluzowoszklistego wypływu, ciągnącego się w formie nitek, oblepienie
ś

luzem wewnętrznej strony ogona i wyrostków kości kulszowych, - krwawe otarcie

nasady ogona.

Laktacja

Laktacja trwa od wycielenia do momentu zasuszenia krowy. Jest to okres, w którym krowa

produkuje, tj. wydziela, mleko. W okresie laktacji wyróżnia się następujące fazy:

a) rozdajania (wzrost wydajności) - trwa od wycielenia do uzyskania maksymalnej

wydajności (średnio od 1 do 2 miesięcy). Jest to bardzo ważna faza, decydująca o wydajności
mleka w całej laktacji. Między 20 a 40 dniem laktacji krowy osiągają maksymalną wydajność
dzienną;

b) utrzymania wydajności - trwa około 5-6 miesięcy. Wydajność jest na wysokim, w miarę

stałym poziomie;

c) spadku wydajności - trwa 2-3 miesiące. W tym czasie następuje naturalny spadek

mleczności spowodowany wzrostem i rozwojem płodu (6-7 miesiąc ciąży);

d) zasuszania
- większość krów w siódmym miesiącu ciąży sama się zasusza,
- u krów wysokomlecznych mimo zaawansowanej ciąży produkcja mleka się nie

zmniejsza; wtedy konieczne jest wymuszone zasuszenie (przez odjęcie pasz mlekopędnych i
zmniejszenie częstotliwości dojów).

Zasuszenie jest to okres od zakończenia laktacji do wycielenia, który powinien trwać od 6

do 8 tygodni. Jest on niezbędny dla regeneracji gruczołu mlekowego i przygotowania do
następnej laktacji, ponadto w tym właśnie okresie występuje intensywny wzrost płodu.
Zasuszenie krowy wywiera dodatni wpływ na wydajność w następnej laktacji. Krowy
zasuszone zbyt późno dają znacznie mniej mleka w następnej laktacji. U krów wysoko

9

wydajnych zasuszanie można przeprowadzać nawet przy wydajności 15-20 litrów mleka
dziennie.

Graficznym obrazem przebiegu produkcji mleka w czasie laktacji jest krzywa laktacji

Krzywe laktacji mogą mieć różne kształty:

-

krzywa klasyczna (najbardziej pożądana) - krowy kończą laktację przy wysokiej
produkcji mleka, niezbędne jest zasuszanie krowy; charakterystyczna dla holsztyno-
fryzów,

-

krzywa wyrównana - spadek wydajności mleka wynosi 4-6% miesięcznie,

-

krzywa stroma - produkcja mleka szybko się zmniejsza, laktacja jest krótka;
charakterystyczna dla ras mięsnych i prymitywnych,

-

krzywa dwuszczytowa lub dwuwierzchołkowa - występują dwa szczyty wydajności
(związane z sezonem wycielenia, żywieniem lub stanem zdrowia krowy): po
osiągnięciu maksymalnej wielkości fizjologicznej wydajność mleczna zmniejsza się,
aby znów wzrosnąć w dalszym ciągu laktacji.

Żywienie bydła

Ze zwierząt gospodarskich jedynie przeżuwacze mają przewód pokarmowy

przystosowany do wykorzystania błonnika. Wielokomorowy żołądek oraz przeżuwanie
umożliwiają dokładne rozdrobnienie, naślinienie i odpowiednie przygotowanie pokarmu do
trawienia chemicznego.

Ż

ołądek przeżuwaczy składa się z 4 komór: żwacza, czepca, ksiąg i trawieńca. U

cielęcia po urodzeniu przedżołądki (żwacz, czepiec i księgi) są słabo rozwinięte i ogólna ich
pojemność wynosi około 1,5 litra przy pojemności trawieńca równej około 2 litrów. U cieląt
6-tygodniowych proporcje te ulegają zmianie i przedżołądki łącznie stanowią około 70%, a
trawieniec 30% ogólnej pojemności żołądka. U bydła dorosłego objętość przedżołądków
osiąga 90% ogólnej objętości żołądka. Następuje to głównie dzięki znacznemu rozwojowi
ż

wacza, którego objętość jest największa i wynosi od 23 do 36 litrów na 100 kg masy ciała

zwierzęcia.

Przeżuwacze pobierając pokarm nie żują go dokładnie. Trafia on do żwacza, gdzie

ulega rozpulchnieniu maceracji i rozdrobnieniu dzięki bardzo silnym regularnym skurczom
błony mięśniowej żwacza. Grubsze cząstki karmy ulegają ponownemu przeżuciu. Aby było to
możliwe wskutek skurczu żwacza część jego treści pokarmowej dostaje się do przełyku a
następnie dzięki jego ruchom antyperystaltycznym trafia powtórnie do jamy ustnej. Przeżuty
kęs zostaje połknięty i jeśli nie zawiera cząstek twardych przedostaje się do czepca.

Treść pokarmowa w żwaczu trawiona jest mechanicznie (regularne skurcze błony

mięśniowej żwacza rozdrabniają pokarm) oraz chemicznie przy udziale enzymów
wytwarzanych przez liczną florę bakteryjną. Enzymy te rozkładają błonnik (celulozę) na
elementy proste czyli cząsteczki glukozy. W 1 g treści żwacza jest ok. 10

10

komórek bakterii.

Ich znaczenie w procesie trawienia przeżuwaczy jest więc ogromne. W żwaczu obok bakterii
występują także pierwotniaki (ok. 10

6

w 1 g treści żwacza). Podobnie jak bakterie są one

trawione w dalszych partiach przewodu pokarmowego dostarczając zwierzęciu łatwo
przyswajalnego białka o wysokiej wartości biologicznej.

Funkcja czepca jest podobna do funkcji żwacza. Błona mięśniowa czepca kurczy się

co pewien czas i przesuwa treść pokarmową do ksiąg (jeśli jest odpowiednio rozdrobniona)
lub z powrotem do żwacza. Rola ksiąg polega na zatrzymywaniu między blaszkami
większych cząstek karmy, rozcieraniu ich, wyciskaniu wody i przesuwaniu do trawieńca. W
trawieńcu zachodzi dalszy proces trawienia, głównie chemicznego, będącego wynikiem
enzymów soku żołądkowego.

10

Ze względu na rodzaj stosowanych pasz rozróżnia się następujące okresy żywienia:

-

okres żywienia siarą (wydzieliną gruczołu mlekowego w pierwszych dniach po
wycieleniu)

-

okres żywienia mlekiem i jego zamiennikami z rosnącym udziałem pasz stałych

-

okres żywienia wyłącznie paszami stałymi

Cielę bezpośrednio po urodzeniu może pobierać tylko siarę. Przed pobraniem siary

układ pokarmowy nie wykazuje jeszcze aktywności fizjologicznej, brak perystaltyki jelit i
wydzielania soków trawiennych. W przewodzie pokarmowym zalega śluz, który będzie
wydalony jako pierwszy kał zwany smółką. Skład siary różni się znacznie od składu mleka,
gdyż zawiera ona w pierwszym dniu po wycieleniu 22-28% suchej masy, 12-18% białka (w
tym 10-15% albumin i globulin), 6-8% tłuszczu, 3-3,5% laktozy i 1,2%o związków
mineralnych. Siara to swoista wydzielina gruczołu mlekowego o dużej lepkości, gorzkim
smaku i szarożółtej barwie. Siara ma nie tylko funkcje odżywcze, ale także dostarcza ciał
odpornościowych i przeczyszcza przewód pokarmowy. Przeciwciała zawarte w siarze
uodporniają organizm zwierzęcia w pierwszych tygodniach życia (odporność bierna), zanim
układ odpornościowy cielęcia wytworzy odporność czynną. Skład chemiczny siary krów
upodabnia się do mleka w kolejnych godzinach po wycieleniu.
Zasady podziału pasz

Najpowszechniejszy jest podział pasz oparty na koncentracji w nich składników

pokarmowych.
Paszami treściwymi nazywa się wszystkie te pasze, których 1 kg ma wartość energetyczną
co najmniej 0,7 jednostki owsianej (1 jednostka owsiana = 5,97 MJ EN (1425 kcal EN)).
Mają one dużą zawartość głównie białka i skrobi. Do tej grupy pasz należą: ziarna zbóż,
nasiona strączkowych, otręby, śruty poekstrakcyjne, mączki zwierzęce itp. Mączki z młodych
roślin motylkowych mogą również znaleźć się w tej grupie pasz, ale większość suszów z
roślin zielonych odpowiada wartością raczej paszom objętościowym suchym i jest zaliczana
do tej grupy.
Pasze objętościowe suche to te, których 1 kg ma wartość energetyczną poniżej 0,7 jednostki
owsianej i zawiera znaczną ilość włókna surowego (ponad 19%). Należą do tej grupy siano
słoma i plewy.
Pasze objętościowe soczyste to te, które 1 kg ma wartość energetyczną poniżej 0,7 jednostki
owsianej, a przy tym odznaczają się dużą zawartością wody (powyżej 40%). Należą do tej
grupy zielonki, kiszonki, okopowe i niektóre produkty uboczne przemysłu rolno-
spożywczego.

Żywienie krów mlecznych
W systemie francuskim (INRA) dzienne zapotrzebowanie krowy mlecznej na energię

wyraża się w JPM (jednostkach pokarmowych produkcji mleka).
Przy układaniu dawki pokarmowej należy uwzględnić:

- dawkę podstawową, tj. maksymalną ilość pasz objętościowych (kg suchej masy), które

krowa może pobrać,

- ilość składników pokarmowych, których dostarcza dawka podstawowa,
- ilość i rodzaj pasz treściwych potrzebnych do zbilansowania dawki pokarmowej w

zależności od wydajności mlecznej krowy.
Dawkę pokarmową można ułożyć, rozwiązując kolejno dwa układy równań z dwiema
niewiadomymi. W praktyce do układania dawek pokarmowych służy program komputerowy,
za pomocą którego można szybko i dokładnie zestawić dawkę dla bydła, odpowiadającą jego
potrzebom.

11

W całkowitym zapotrzebowaniu pokarmowym wyróżnia się zapotrzebowanie bytowe i

produkcyjne oraz tzw. dodatki. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe wyraża się ilością
suchej masy (kg), białka ogólnego (g), energii (jednostki owsiane; j.o.) oraz głównych skład-
ników mineralnych paszy (g).

Zapotrzebowanie bytowe informuje o ilości składników pokarmowych, jaka jest

niezbędna do utrzymania normalnych czynności życiowych organizmu. Zależy ono od masy
ciała zwierzęcia.

Zapotrzebowanie produkcyjne, tj. zapotrzebowanie na składniki pokarmowe potrzebne

do syntezy mleka, zależy od ilości produkowanego mleka i procentowej zawartości tłuszczu
w mleku.

Oprócz zapotrzebowania bytowego i produkcyjnego określa się dodatki paszowe w

zależności od wieku, stanu fizjologicznego i kondycji zwierzęcia. Dla młodych krów
(rosnących) do zapotrzebowania pokarmowego w czasie pierwszej laktacji dodaje się 20%, w
drugiej laktacji - 10% zapotrzebowania bytowego.

Po wycieleniu, w pierwszym i drugim miesiącu laktacji, stosuje się dodatek na rozdojenie

tak długo, jak długo wzrasta dzienna produkcja mleka. Dodatek ten w pierwszym miesiącu
laktacji powinien pokryć zapotrzebowanie pokarmowe na produkcję 3 kg mleka, a w drugim
miesiącu - 2 kg mleka. Krowy zasuszone (6-8 tygodni przed ocieleniem) wymagają oprócz
pokrycia zapotrzebowania bytowego również dostarczenia składników pokarmowych na
wzrost i rozwój płodu.

Pojenie krów wodą. Zapotrzebowanie na wodę zależy od masy ciała krów i ich

wydajności mlecznej i rodzaju skarmianych pasz oraz od temperatury i wilgotności powietrza.
Przyjmuje się, że na 1 kg suchej masy paszy bydło potrzebuje 4-6 kg wody.

Do najważniejszych czynników żywieniowych wpływających na produkcję mleka u
krów zalicza się:

-

ilość energii i białka w dawce,

-

proporcje między ilością pasz objętościowych a ilością pasz treściwych,

-

koncentrację składników w suchej masie,

-

strawność składników pokarmowych,

-

udział włókna w dawce,

-

rodzaj i jakość skarmianych pasz, częstotliwość skarmiania pasz treściwych a także
stosowane dodatki paszowe.

Przykłady wpływu pasz na mleczność krów

-

pasze o wysokiej zawartości włókna (słoma, siano, sianokiszonka) → wzrost
zawartości tłuszczu

-

pasze soczyste wysokobiałkowe (zielonki, buraki, kiszonki z traw lub z liści buraków)
→

mlekopędne

-

pasze wysokobiałkowe treściwe → wzrost zawartości białka

-

kiszonki → obecność bakterii fermentacji masłowej w mleku

-

niedobór białka lub energii w dawce → spadek wydajności

-

nadmiar białka w dawce → spadek wydajności, pogorszenie wykorzystania energii,
zasadowica żwacza, może mieć miejsce latem przy żywieniu wyłącznie zielonką,

-

pasze pokryte pleśnią → obecność aflatoksyn w mleku

12

Użytkowanie mięsne bydła

Opas bydła

Produkcja mięsa wołowego opiera się najczęściej na opasie młodego bydła oraz

wybrakowanych krów ze stada.

Opasać można młode rosnące zwierzęta (cielęta, młode bydło rzeźne, razówki) i sztuki

dorosłe. Przy wyborze rodzaju opasu należy brać pod uwagę warunki, jakimi dysponuje
gospodarstwo (pasze, pomieszczenia), przydatność posiadanych zwierząt do opasu (rasa, płeć,
wiek), jak również czynniki ekonomiczne.
Opas młodego bydła

Istnieją trzy podstawowe rodzaje opasu młodego bydła: opas intensywny, półintensywny i

ekstensywny. Różnią się one sposobem żywienia, zużyciem składników pokarmowych na
przyrost 1 kg masy ciała, wielkością dobowych przyrostów masy ciała i długością cyklu
opasu.

W opasie intensywnym przyrosty masy ciała zwierząt powinny wynosić powyżej 1000 g

na dobę. Tak znaczne przyrosty można uzyskać, gdy żywi się zwierzęta paszami o dużej
koncentracji składników pokarmowych (białka i energii). Takimi paszami - są przede
wszystkim pasze treściwe, niektóre kiszonki i inne pasze o większej zawartości
węglowodanów. Przy dobrym wykorzystaniu pasz zużycie składników pokarmowych na
przyrost 1 kg masy ciała jest w opasie intensywnym mniejsze niż w innych rodzajach opasu.
Dzięki dużym przyrostom masy ciała opasane zwierzęta stosunkowo szybko osiągają
końcową masę ciała, co skraca cykl opasu. A zatem efektywność opasu intensywnego jest
duża. Należy podkreślić, że opas intensywny wymaga większej ilości pasz treściwych. Do
tego rodzaju opasu nadają się przede wszystkim buhajki.
Opas półintensywny charakteryzuje się mniejszymi przyrostami dobowymi masy ciała (do
1000 g), dłuższym cyklem opasu i większym zużyciem składników pokarmowych niż opas
intensywny. Pozwala on jednak na lepsze wykorzystanie objętościowych pasz gospodarskich,
szczególnie kiszonek. Pasze treściwe stanowią tylko niewielki dodatek jako uzupełnienie
dawki podstawowej.
Opas ekstensywny jest to rodzaj opasu, w którym przyrosty masy ciała są najmniejsze, w
związku z czym cykl opasu jest najdłuższy. Opas ekstensywny może być stosowany w tych
rejonach kraju, w których przeważają trwałe użytki zielone i występuje niedobór siły roboczej
(np. Bieszczady, Sudety). Opasane ekstensywnie bydło mogłoby, w zależności od pory
urodzenia, przebywać na pastwisku jeden lub dwa sezony. Przyrosty dobowe masy ciała tak
opasanych zwierząt kształtują się w granicach 500-650 g, w zależności od jakości runi
pastwiskowej. Przy dokarmianiu zwierząt mogą być wyższe.

Aby dokonać właściwej oceny wartości rzeźnej bydła należy kierować się takimi cechami,

jak: wiek, masa ciała i płeć zwierząt. Uwzględniając powyższe kryteria podział zwierząt jest
następujący:

-

cielęta, osobniki obu płci w wieku ponad 10 dni (do 21 dni) karmione mlekiem,

-

młodzież (żarłaki, bukaty), osobniki obu płci o masie do 200 kg, które z pokarmu
mlecznego przeszły na pokarm roślinny,

-

jałówki (jałowice) rzeźne, osobniki płci żeńskiej, które się jeszcze nie ocieliły, o masie
powyżej 200 kg, wiek do 6 miesięcy,

-

byczki rzeźne, młode osobniki męskie, niekastrowane w wieku do 6 miesięcy, o masie
200-300 kg,

-

wolce rzeźne, osobniki płci męskiej, kastrowane za młodu, o masie powyżej 200 kg,

13

-

krowy rzeźne, osobniki płci żeńskiej, które wydały potomstwo,

-

buhaje rzeźne (byki), osobniki płci męskiej niekastrowane, o masie ciała powyżej 350
kg,

-

woły rzeźne, osobniki płci męskiej, wykastrowane, używane jako siła pociągowa.

Poza wymienionymi kryteriami w ocenie wartości rzeźnej należy uwzględnić także jakość

umięśnienia i otłuszczenia. Ocena ta wykonywana jest po uboju przez specjalnych
klasyfikatorów na podstawie obserwacji wzrokowej półtusz, wg systemu EUROP.