NOWAK Zdzisław Niezwykłe przygody Hodży Nasreddina

ZDZISŁAW NOWAK

NIEZWYKŁE PRZYGODY HODŻY NASREDDINA

POD KARAGACZEM

Opowieść pierwsza o nieoczekiwanym
spotkaniu z sędziwym usto z Chiwy,
o kryjówce na sakwę drogocennych pereł
oraz o niecnym postępku piekarza Hamidutly

Daleką drogę miał za sobą Hodża Nasreddin i jego poczciwy wierzchowiec,
długouchy iszak. Od błogosławionej Buchary dzieliło ich wiele dni wędrówki poprzez
lotne barchany Czerwonych Piasków, uwieńczone szczęśliwą przeprawą na przeciwległy
brzeg Amu-darii, najkapryśniejszej z wszystkich rzek Azji.
- Jeszcze trochę i będziemy na miejscu. Nie marudź, przyjacielu, żwawiej przebieraj
nogami, jeśli chcesz zamienić przemarzłe pączki ostu na garść pachnącego ziarna. No,
tylko spokojnie, nie brykaj zanadto. I bez tego wiem, co sądzisz o szaleńcu, który w
zimowe tygodnie wyruszył na szlak dawnych podróży, aby ożywić wspomnienia
młodzieńcze. Pewnie, milsza droga latem. Ale czy ja wybierałem porę? Guldżachon,
ukochana moja, pojechała do Margilanu odwiedzić dawno nie widzianych teściów,

pochwalić się najmłodszym synem. Ja, przyjacielu, skorzystałem jedynie z okazji -
mruczał Hodża kierując kłapoucha w stronę widocznego nie opodal wzniesienia. - Z
grzbietu tego barchana powinniśmy już dostrzec minarety miasta. Chyba nie
pobłądziliśmy? Chiwa musi być niedaleko.
Na wzgórzu mędrzec uniósł się w siodle, by lepiej prześledzić okolicę. Wtedy to na
sąsiednim pagórku pod potężnym, samotnie rosnącym karagaczem ujrzał scenę, która
nakazała mu zmusić osła do szaleńczego galopu.
- Powstrzymaj się, człeku siwobrody - wołał machając gwałtownie rękami. - Co
czynisz? Jakie nieszczęście pcha cię na tę gałąź?
Za późno. Starzec stojący na grzbiecie iszaka zeskoczył z siodła. W tym momencie
dał się słyszeć trzask pękającej gałęzi i nieznajomy gruchnął na ziemię. Kiedy zasapany
osioł dźwigający Hodżę Nasreddina wspiął się na szczyt wzgórza, siwobrody mężczyzna
siedział ogłuszony pod drzewem i wodził wokoło nic nie rozumiejącym wzrokiem.
Hodża zsunął się z kłapoucha i przycupnął obok. Szepnął łagodnie:
- Po coś chciał to zrobić? Życie należy nie tylko do ciebie. Nikt nie jest samotny na
tym świecie. Jeśli nie masz dzieci, przyjaciół pozostawisz w żalu. Pies wierny zaszlocha
po tobie. Nie trzeba samemu zrywać przędzy życia. Ulżyj sercu, o czcigodny, opowiedz,
jakie cię spotkało nieszczęście, może ja coś w biedzie zaradzić potrafię?
Mąż o mlecznej brodzie przetarł palcami powieki nabrzmiałe od łez. Przypatrzył się
uważnie Hodży, po czym jęknął:

- Straszny los mnie doświadczył, wędrowcze. Na nic mi już życie.
Mędrzec położył mu dłoń na ramieniu i ponowił prośbę:
- Mów, proszę. Mów wszystko po kolei.
Starzec westchnął boleśnie i zaczął opowiadać:
- Krótka to historia, lecz dla mnie okrutna. Tkaczem jestem z ojca mojego i dziada.
Żona i trzy córki także przy warsztacie pracować potrafią. Wspólnie przez długie
miesiące chan-atłas tkaliśmy. Cudowny materiał, barwny i wzorzysty. Między mną a
karawanbaszą z Chiwy stanęła umowa: wszystek jedwab on w drogę daleką zabierze,
sprzeda w Damaszku, Bagdadzie, Kairze, a po powrocie zyski podzielimy na pół. Jako
gwarancję powrotu przewodnik karawany pozostawił mi w zastaw woreczek
drogocennych pereł. Od tamtej godziny bałem się zmrużyć oczy choćby na moment.
Plaga złodziei buszujących nocami po domach bogaczy i biedaków stała się i moim
przekleństwem. Za radą sąsiada, zacnego piekarza Hamidułły, ukryłem woreczek
zastawny w niemałej odległości poza miastem. O, tu pod korzeniem karagacza. To
właśnie piekarz pomógł mi wyszukać odpowiednie miejsce, znaczne i bezpieczne. Od tej
chwili spałem już spokojnie. Jednakże dzisiejszej nocy przyśnił mi się główny poborca
podatków. Wszyscy wiedzą, że zły to znak, zwiastuje nieszczęście. Ledwie doczekałem
brzasku. Napełniony trwogą wsiadłem czym prędzej na osła i popędziłem tutaj. Sen się
sprawdził - pereł już nie było. Popatrz na me ręce. Zdarłem palce do krwi przeczesując
piasek. Nadaremnie. Ktoś zabrał nie moje klejnoty. Tymczasem karawanbasza przez
umyślnego gońca nadesłał wiadomość. Jest już w drodze powrotnej. Godzina rozliczenia
bliska. Cóż miałem uczynić? Chcąc ocalić dobre imię, zawiązałem pętlę...

- Nikt inny poza piekarzem, powiadasz, nie wiedział o kryjówce? Doskonale - Hodża
Nasredin uśmiechnął się szeroko. - Ho to znaczy, że wiem już, kto wygarnął perły spod
drzewa. Hamidułła.
- Hamidułła? Muchtar Hamidułła? Nadzieję wlewasz w me serce, wędrowcze. Dobry
los sprowadził cię tutaj w najlepszej minucie - uradował się nieznajomy. - Pośpieszę do
sąsiada, niechaj zwróci nie moje klejnoty.
To mówiąc starzec zerwał się na równe nogi. Rozgorączkowany nie mógł trafić
stopami w iczigi, które pogubił w chwili, gdy usiłował zawiązać pętlę na konarze drzewa.
Hodża Nasreddin pochwycił za uzdę osiołka sędziwego tkacza. I rzekł:
- Zaczekaj, czcigodny. Nogi nie powinny być szybsze od głowy. Na próżno chcesz
pędzić do piekarza. Jeśli zabrał perły po kryjomu, to nie dlatego, aby je teraz z dobrej
woli zwrócić. Świadków przecież nie masz? Niczego mu więc nie udowodnisz. Wyprze
się i ciebie, i niecnego uczynku. Postąpiłeś bardzo nierozważnie dopuszczając do
sekretu człowieka, na którym polegać nie można.
- Polegać nie można?... - siwobrody powtórzył jak echo. I nagle obruszył się.
Krzyknął z całej siły: - Nie, ja w to nigdy nie uwierzę. Piekarzowi powodzi się doskonale,
to rzemieślnik zamożny i dobry. Godzien zaufania. I do tego prawdziwy muzułmanin. W
meczecie pół dnia potrafi przesiedzieć. Żadnej z pięciu modlitw nie przegapi ni razu.
Czasu postów przestrzega starannie. Dostarcza pieczywo na dwór pierwszego wezyra i
głównego miraba. Często nawet i na dwór chanowy. Nie, Hamidułła ma monet srebrnych,
ile tylko zechce. I złoto, i perły. Niepotrzebne mu moje klejnoty.
- Głodnego nasycisz, ale nie bogacza - mruknął pod nosem Hodża Nasreddin. I
dorzucił głośniej: - Jedźmy. Nie zaszkodzi przekonać się, w jakiej skórze żyje Hamidułła.
Siwobrody zaszlochał:
- Straciłem perły, straciłem dobre imię i wiarę w sąsiada. Cóż mi więc zostało?
- Nadzieja. I trzy córki. Pomyśl o ich losie, zanim odważysz się na krok desperacki -
odpowiedział mędrzec. - Karawanbasza powróci, nie zastanie cię, sprzeda twą żonę i
córki na bazarze niewolników. Prawo mu na to zezwoli. A ty dopomożesz nierozważnym
czynem.
- Aj, aj, aj - jęczał nadal tkacz. - Zgubiłem moje czarnobrewe. Nie ujdą sprzedaży. Bo
skąd wezmę teraz perły dla karawanbaszy? O, wędrowcze doświadczony, spójrz oczyma
rozsądku na nieszczęsne wydarzenie, może dojrzysz wyjście z okrutnej sytuacji ojca?
- Widzę. Trzeba po prostu zmusić Hamidułłę aby z własnej woli położył klejnoty z
powrotem pod drzewo. Mam pomysł. Wysłuchaj teraz słów moich uważnie, abyś potem
niczego nie pokręcił. - Hodża Nasreddin przysunął się do starca i rzecz całą zaczął
wyjaśniać mu szeptem, tak by nawet osłu tajemnica fortelu nie wpłynęła do ucha.
Z każdym słowem filozofa Buchary rozjaśniało się oblicze sędziwego mistrza. Coraz
weselej potakiwał głową. Już zdawał się być całkowicie przekonany, gdy raptem
znieruchomiał, zastanowił się nad czymś, przerażenie spętało mu myśli. Wyjąkał pełen
trwogi:
- A... jeśli Hamidułła nie uwierzy?
Hodża machnął uspokajająco ręką.

- Uwierzy. Bez obawy, uwierzy na pewno. Chciwość zaślepia jednako. Władcę i
piekarza.
Długo jechali w milczeniu, zatopieni w myślach. Dopiero na widok murów obronnych
Chiwy ciszę przerwał starzec:
- Czy znasz kogoś w mieście? Gdzie masz zamiar nocować, wędrowcze? Widzisz,
wieczór już się zbliża.
- Jeszcze nie wiem, czy mnie ktoś tutaj pamięta. O schronienie się jednak nie
kłopoczę, w chanace zawsze są miejsca dla podróżnych.
Siwobrody spojrzał błagalnie na swego wybawcę.
- Proszę cię, wędrowcze, nie odmawiaj, zatrzymaj się u mnie - rzekł. -
Mechmonchona od dawna stoi pusta. Będziesz nam gościem najmilszym, ozdobą domu i
całej dzielnicy. Płowem cię nakarmię, dziewczęta pieśnią rozweselą.
- Zgoda, czcigodny. Wolę ciepło domowego ogniska od najprzestronniejszej nawet
komnaty chanaki. Spieszmy przeto do ciebie. Nie zwlekajmy dłużej, bo mróz
niezwyczajny uszy nam postrąca. Przed ludźmi rozchmurz czoło, ojcze, przepędź
smutne myśli. Krewnym i sąsiadom przedstawisz mnie jako zamożnego kupca, a ja
pożyczę ci perły, których nie posiadam. Przekonasz się, mistrzu złotoręki, że odzyskasz
klejnoty, zaś główny poborca podatków jutro we śnie nawiedzi piekarza Hamidułłę -
odpowiedział wesoło Hodża Nasreddin, po czyni spojrzał w bok i nagle pomarkotniał.
Nic dziwnego, mijali właśnie bramę miejską Pałwan-darwaza, do której skrzydeł
strażnicy chanowi, ku przestrodze innych, przybijali za uszy trzech nieszczęśników.
Niewolników zbiegłych - i pochwyconych w ucieczce.
*
Słowa - perły, lecz jeśli ich wiele, zbyt tracą na cenie. Odpowiedz więc krótko,
człowieku o głowie kadiego, w jaki sposób można zmusić niecnego piekarza Hamidułłę
do zwrotu zagrabionego mienia?

NAJLEPIEJ BYĆ CIERPLIWYM LISEM

Opowieść druga o jednorękim garncarzu,
który znalazł ulubiony kindżał chana
wielkiej Chiwy oraz o podstępnych
poczynaniach pierwszego wezyra

Gdyby Poeta nieulękły chciał ułożyć pieśń o człowieku najbiedniejszym z biednych,
powinien pospieszyć do Diszan-kały, stareńkiej dzielnicy miasta, i tam wstąpić w progi
lepianki Mirchalimowej. Pod dachem domostwa jednorękiego garncarza mógłby czerpać
natchnienia do syta. Ale nic poza tym. Ściany i podłogi glinianego domku były równie
puste, jak i sagan sterczący na wygasłej kuchni. W pamięci domowników zatarł się już
obraz ziarna fasoli, okruchu jęczmiennego placka. Głód przestał tu być gościem on tu

gospodarzył. Przedostatnia mysz wyniosła się z chaty przed siedmioma tygodniami.
Ostatnia, najwierniejsza, przypłaciła nierozwagę życiem.
Ciężkie troski przygniotły barki usto Mirchalima. Od czasu kiedy gangrena rękę mu
odjęła, mistrz garncarski utracił pracę i zarobki. Spieniężyć musiał dywany i sprzęty
domowe, a wkrótce nie miał już niczego poza czystym sercem i sumieniem. I
sześciorgiem dzieci. Na próżno biedak kołatał o pomoc do ludzi mieszkających w
sąsiedztwie, nadaremnie błagał o pożyczkę choćby kilku marnych tańgów. Przyjaciele,
którzy chcieliby mu dopomóc, sami niewiele posiadali. Bogatsi dopomóc nędzarzowi
nawet nie myśleli, dbając jedynie o napychanie własnych sakiewek i kiszek. Co więcej,
naśmiewali się, szydzili z jednorękiego garncarza przy każdej okazji. Miał słuszność
Poeta mówiący, że “ze wszystkich zwierząt na ziemi jedynie człowiek potrafi radować się
z cudzego nieszczęścia".
Tego dnia, jak i wielu poprzednich, Hafur Mirchalim wstał z koszmy cichuteńko wraz
z pierwszymi promieniami słońca. Popatrzył na gromadkę dzieci stłoczoną pod derką.
“Niechaj śpią jak najdłużej, robaczki niewinne. Dopóki przebywają we śnie, nie dokucza
im uczucie głodu. Uśmiechają się, śnią pewnie o sutym obiedzie" - pomyślał. Ostrożnie
zasunął Za sobą drzwi i ruszył w kierunku mazaru Pachławan-Machmuda. Grobowca, do
którego ściągali z całego muzułmańskiego świata pielgrzymi szukający złudzeń i
pociechy. Skoro ludzie nie potrafią dopomóc w nieszczęściu, może dobrotliwy patron
chorych i biedaków zlituje się nad niedolą jednorękiego garncarza?
Tymczasem na drugim krańcu Diszan-kały, w ogrzanej izbie starego tkacza, toczyła
się pogawędka osładzana uroczym śpiewem córek sędziwego Saida Nazrułły oraz
niezliczoną ilością piałek zielonej herbaty.
- Jesteś człowiekiem szczęśliwym, Saldzie, mając przy sobie trzy takie cykady.
Wdzięczne melodie płynące z iczkari wypłoszą z domu wszelkie troski i zmartwienia -
zauważył Hodża Nasreddin.
Niedoszły samobójca pokraśniał z zadowolenia. Widać było, że dziewczęta są
oczkiem w głowie starego. Zwyczaje muzułmańskie nie pozwalały mu jednak przyznać
się do tego wobec gościa. Długo więc trwały przekomarzania obydwu mężów. Dopiero
pod koniec rozmowy mędrzec bucharski chcąc przekonać się, czy pamięć o nim nie
wymarła w chanacie Chiwy, niby od niechcenia zagadnął jeszcze gospodarza:
- Czy dotarły do ciebie, czcigodny Saldzie, wieści jakoweś o człowieku noszącym
imię Hodży Nasreddina?
- Wędrowcze, nie bluźnij - obruszył się tkacz o mlecznej brodzie. - W całym chanacie
z ogarkiem płonącym nie znajdziesz starca ni młodzieńca, który by nie znał choć kilku ze
sławnych przygód afandiego. Lud kocha go tu i szanuje. Nawet w najodleglejszych
kiszłakach, nawet przy ogniskach pasterskich zagubionych w niezmierzonych
przestrzeniach Czerwonych Piasków czabani raczą swe uszy opowieściami o
przebiegłości i sprycie niepokonanego Hodży Nasreddina. Radują się ze sposobów,
jakimi afandi wystrychnął na dudka największych bogaczy i najzamożniejszych
wielmożów z niejednego chanatu. Przewodnicy karawan rozwożą potem te opowieści
hen w zamorskie kraje. Nie masz na świecie sławniejszej postaci od naszego Hodży
Nasreddina. Powiadają, że kiedyś, jeszcze jako dziecko, nawet tutejszemu chanowi

podłożył pod nogi arbuzową skórkę. O, już wtedy był to młodzieniec o dwa rozumy
przerastający dorosłych. Ludzie doświadczeni powiadają, że drzewo najlepiej poznaje się
po owocach. Wiedz przeto, iż ojciec Hodży był także człowiekiem niezmiernie wesołym,
mądrym i odważnym. Wielkim szacunkiem cieszył się wśród mieszkańców Chiwy i
całego Chorezmu aż do ostatnich dni swoich.
Chcesz, wędrowcze, opowiem ci historię ową z lat dziecięcych Nasreddina?
Przekonasz się, że chód dobrego rumaka można poznać już u źrebięcia.
Gość bucharski skinął głową.
Tkacz począł rozwijać wstęgę opowieści.
- Pewnego razu podczas przejażdżki po mieście, zakończonej odwiedzinami
przesławnego mauzoleum Pachławan-Machmuda, chan dostrzegł w gronie młodych
chłopców jednego o zuchwałym wejrzeniu. Zbyt zuchwałym, nawet jak na młodzieńca nie
znającego jeszcze życia. Bez słowa rzucił mu złotą monetę. Wiadomo, kaprys
przywilejem dostojników i bogaczy. Tymczasem młodzik zręcznie w locie ją pochwycił, a
następnie równie celnie odrzucił z powrotem. Zdumiał się chan. Wytrzeszczył oczy. Coś
podobnego spotkało go po raz pierwszy w życiu. Zatrzymał argamaka i zagadnął
chłopca, choć nie było w zwyczaju wielmożów rozprawiać z wyrostkiem niedojrzałym.
- Nie wziąłeś monety? Postąpiłeś gorzej niż osioł bezpański. Dlaczego nie chcesz
prawdziwego złota?
- Chcę. Bardzo chcę, ale wziąć nie mogę, o panie dostojny - odpowiedział mały
Nasreddin, syn starego Nasreddina. - Ojciec mi nie uwierzy, gdy wrócę i pochwalę się
darem otrzymanym od ciebie. A nie chciałbym uchodzić w domu rodzicielskim za
nędznego kłamcę i oszusta.
- Co? Śmiesz twierdzić, że władca nasz skąpcem? I nigdy złotych monet nie
rozdaje? - wrzasnął kuszbega, pierwszy minister rady wezyrów, zeskakując z konia. -
Poczekaj, niech cię tylko pochwycę. Zgnijesz w lochu, prawnuku ropuchy i czarnego
osła.
Pan Chiwy niecierpliwym gestem powstrzymał potok - wymowy wezyrowej. Spalany
od wewnątrz pieprzem ciekawości pytał dalej chłopca:
- Wytłumacz jaśniej, młodziku, dlaczego ojciec nie miałby ci uwierzyć widząc monetę
własnymi oczyma?
- Panie dostojny, jeśli powiem, iż to dar od ciebie, mogę w zamian otrzymać siedem
batów za wierutne kłamstwo. Już słyszę, jakimi słowy witają mnie w progu rodzice: “Co?
Chcesz wmówić w nas, że chan dał ci tylko jedną jedyną monetę? Gdzie podziałeś
pozostałe dziewięć? Od byle wielmoży mogłeś otrzymać jedną sztukę złota, ale nie od
władcy, pana wielkiego i szczodrobliwego. Chan Chorezmu ofiarował ich co najmniej
dziesięć. Gdzie je zapodziałeś, synu beż sumienia, marnotrawco chanowych pieniędzy?"
Powiedz więc sam, panie o szlachetnym sercu, czy wobec tego mogę powrócić do
domu z jedną sztuką złota? A czy twój wezyr, który mnie tu skrzyczał, uwierzyłby, gdyby
gdzieś usłyszał, iż wielki władca Chiwy podarował komuś jedną zaledwie monetę?
Chan bez słowa skinął na skarbnika, aby dorzucił chłopcu dziewięć brakujących
monet. Dostojnik drżącą ręką sięgnął do szkatuły.

Ludzie wszystkowiedzący mówią, że i potem, po powrocie do Buchary, Hodża
Nasreddin jeszcze nieraz przejeżdżał przez Chiwę. Jednakże nie mógł się ujawnić. Chan
następny nie przepadał za mędrcem. Bał się jego sławy i ostrego języka. Wydał nawet
potajemny rozkaz, aby siepacze odcięli głowę zbyt mądrą, gdy tylko prześwietny filozof
pojawi się w mieście. Na próżno oczekiwał spełnienia rozkazu. I słusznie. Bo czyż
ślepiec może pochwycić wiatr w polu?
- Nie potrafi. Wiem coś o tym - mruknął Hodża. I dodał głośniej: - Saldzie, chciałbym
jeszcze dzisiaj przed zmierzchem pospacerować po mieście. Byłem kiedyś w Chiwie,
pragnąłbym znów spojrzeć na stary Ak-meczet, na medresę Szirhazichana, a i o
zabytkowe łaźnie Anusza-chana warto też zawadzić. Wypada, bym pokłonił się również
prochom Pachławan-Machmuda, opiekuna ludzi biednych, nieszczęśliwych i poetów.
- Zgoda, czcigodny mój gościu i wędrowcze niestrudzony - skinął głową starzec.
-Zanim jednak wyruszysz na wyprawę uliczkami miasta, zjeść coś powinieneś. Z
zapadłym brzuchem daleko nie zajedziesz, trudno bowiem trząść w siodle pustymi
kiszkami. Proszę, zjedz więc z nami obiad. Przy okazji opowiem ci kilka innych historyjek
o Hodży Nasreddinie.
Gościa należy podjąć wszystkim, co najlepsze w domu. A czyż może być cos
zacniejszego od gorącego płowu z mięsem przepiórek kraszonego opowieściami o
niezwykłych przygodach wielkiego filozofa Buchary, ulubieńca ludu?
Poczęstunkom gospodarza odmówić nie sposób. Hodża usiadł wygodnie na stosie
poduszeczek. Podstawił ręce pod dzbanek z wodą, a potem wytarł je w śnieżnobiałą
chustę. Przygotowywał się starannie do jedzenia i wysłuchania historyjek Nazrułłowych.
Nie ukrywał, był ciekaw opowieści o sobie. No cóż, każdy ma swoje minuty słabości.
Said-aka nie pozwolił próżnować filozofowi - ani przez moment. Co chwilę podsuwał
mu szaszłyk, sztych z nadzianymi na pręt kawałeczkami pieczonego mięsa. Po
szaszłykach przed biesiadującymi pojawiła się waza gorącej maszchurdy, pęto
smakowitej kazy z młodej koniny, a na ostatek król gościnnego stołu, duma męskich
żołądków - płow z podsmażonymi kawałkami mięsa i korzeniami.
Kiedy wreszcie zaspokojono pierwsze głody, przy akompaniamencie pochrupywania
słodyczy i owoców, gospodarz począł snuć przędzę wesołych opowieści zrodzonych w
umysłach zwyczajnych miejskich nosiwodów, farbiarzy, siodlarzy lub poganiaczy
wielbłądów.

- Bajarze wędrujący, ludzie prości, roznoszący przygody wielkiego filozofa
bucharskiego po świecie wierzą, że Hodża Nasreddin może żyć wiecznie. Przed trzystu
laty, teraz i za dalsze lat trzysta. A to pozwala im kierować kroki mędrca w stronę
władców największych, którzy już dawno odeszli z tej ziemi. Miewał kłopoty z Hodżą
Czyngis-chan, miewał je i Timur, ma je również dzisiejszy władca Chiwy i Buchary.
Posłuchaj kolejnej przygody afandiego.
Pewnego razu niezwyciężony Timur, zwany przez wielu “Żelaznym Kulasem",
zapytał przebywającego na jego dworze Hodżę Nasreddina:
- Afandi, jak sądzisz, co większe jest na tamtym świecie: raj czy piekło?
- Oczywiście raj jest znacznie większy, panie - odpowiedział mędrzec.

- Hm, a skąd wiesz, iż raj większy?
- Bo ludzi biednych więcej jest niźli bogatych.
Innym razem Timur, ażeby zawstydzić Hodżę Nasreddina, przy wszystkich
dworakach zwrócił się doń z gniewnym niby to obliczem:
- Wierni słudzy donieśli mi, że wczoraj o zmierzchu w jednej z czajchan
samarkandzkich wychwalano mnie i dobroć moją, pełnym głosem, nazywano
najsprawiedliwszym władcą świata. I ty tam byłeś, kokczaj popijałeś, ale słusznej opinii
nie poparłeś ani jednym słowem. Dlaczego?
Hodża zaprzeczy! gorąco:

- O szlachetny, nie wierz w kłamstwa wyssane z brudnego palucha. Najwidoczniej
ktoś chciał mnie tutaj błotem oszczerstwa obrzucić. Przysięgam na Allacha wobec
świadków, jeszcze ani razu nie byłem w czajchanie, w której nazywano by cię
sprawiedliwym i szlachetnym władcą.
Kiedy indziej wielki emir polecił Hodży Nasreddinowi sporządzić jeszcze przed
zachodem słońca wykaz wszystkich głupców służących na dworze samarkandzkim.
Znakomity humor wzmaga apetyt i poprawia trawienie. Mędrzec pojął, iż Timur,
otrzymawszy spis durniów, zacznie wyśmiewać się z wielmożów zgromadzonych przy
wieczerzy. Między jednym kęsem baraniny a drugim drażnić będzie ambicje dworaków.
Wtedy zaś wszyscy ci ludzie staną się i jego, Hodży, wrogami, Niedobrze. Nieprzyjaciół i
tak miał pod dostatkiem pośród wielmożów pałacowych. Co czynić? Jak wybrnąć z
trudnej sytuacji człeka zawisłego między kowadłem a młotem? Proste wyjście odkrył
dopiero wieczorem. Tuż przed ostatnim promieniem słońca szybko na karcie skóry
jagnięcej napisał jedno tylko imię, zwinął skórę w rulon i pospieszył do władcy.
Ten rozwinął skórę, spojrzał i poczerwieniał ze złości. Ręką pochwycił za sztylet.
Zasyczał:
- Co to jessst?
- Spis głupców żyjących na dworze samarkandzkim. Postąpiłem, jak kazałeś, panie -
odpowiedział spokojnie Hodża Nasreddin.
- A więc według ciebie na dworze przebywa tylko jeden pustogłowy? I to ja nim
jestem?
- Zgadłeś, panie. Twoje imię jedynie wpisałem na listę, gdyż głupszego od ciebie
znaleźć tu nie sposób - mędrzec pochylił nisko głowę.
- Aj, czy nie za dużo pozwalasz sobie, człowieku nierozważny? Bo jak udowodnisz,
że to ja właśnie jestem owym niespełna rozumu?
- Bez trudu, panie - Odrzekł Hodża Nasreddin. - Przecież sam rozkazałeś mi
sporządzić spis durniów żyjących na tutejszym dworze. Wiedziałeś więc, iż twoi dworacy
- jeśli nie wszyscy, to przynajmniej większość - są głupcami. No, a jeśli czaszki mają
wypełnione szałwią i blekotem, a ty nadal trzymasz ich przy sobie, wysłuchujesz, a nadto
obsypujesz łaskami, to jak ciebie powinienem. nazwać? Jedynie najdurniejszy z głupców
może wyróżniać innych bezrozumnych.
“Trudno odmówić racji afandiemu" - pomyślał władca połowy świata. Zastanowił się
głęboko, po czym już łagodniej zapytał:

- No dobrze, a jeśli udowodnię teraz, iż wszyscy dworacy moi wcale nie są durniami,
lecz ludźmi pełnymi rozumu, co wtedy uczynisz, afandi?
- Nic - odpowiedział spokojnie Hodża. - Nadal w spisie pozostawię twoje imię, panie.
- Nie skreślisz? Ejże, dlaczego? - Timur nastroszył się gulgocząc niczym wściekły
indor.
- Ponieważ to nie kto inny, lecz ty sam poleciłeś mi sporządzić spis ludzi o
dziurawych głowach. Jeśli zaś wiadomo od początku, że w pałacu nie ma wcale głupców,
a tylko ludzie rozumni, to jedynym durniem jest przecież ten, kto rozumnych posądza o
głupotę.
Timur znalazł się po raz wtóry w sidłach, które sam z rana zastawił na Hodżę. Krew
uderzyła mu do głowy. Tupnął nogą i wrzasnął na całe gardło:
- W pałacu przebywa tylko jeden głupiec, i to ty nim jesteś. Jeden, daję na to słowo.
Hodża przyłożył dłoń do serca i ukłonił się nisko. A potem powiedział:
- Wierzę ci, panie, bo zaprzeczać władcy niezdrowo. Nadal jednak nie widzę
powodu, abym musiał skreślić imię wielkiego Timura z przygotowanej listy.
- Nie pojmuję. Czemu?
Afandi pochylił się w stronę władcy i rzekł wyraźnie:
- Ponieważ człowiek o pełnym rozumie nigdy nie poleciłby durniowi sporządzić listy
głupców.
“Żelazny Kulas" podskoczył, jakby go skorpion użądlił w duży palec.
- Zamilcz, niegodny! - ryknął. - Pomyśl lepiej, co uczynisz, jeśli wezwę teraz oprawcę
z kleszczami i każe wyrwać ci język za zuchwalstwo bez miary.

- O, to już co innego, panie. Taki argument ma wielką siłę przekonywania nawet
najbardziej opornych. Gdy tylko zobaczę spieszącego kata, skreślę czym prędzej twoje
imię z listy, a na opróżnione miejsce wpiszę moje własne. Ku przestrodze innym. Ażeby
potem nikt nie postępował jak ostatni z osłów i nie śmiał ci nigdy mówić prawdy w oczy.
Długo śmiał się gość bucharski z historyjek opowiedzianych przez Saida Nazrułłę.
Kiedy wreszcie ochłonął, gorąco podziękował gospodarzowi za posiłek kraszony
anegdotą i ruszył na podwórze. Tam z trudem wielkim odciągnął iszaka od wiązki
aromatycznego siana, osiodłał i w wyśmienitym nastroju podążył w kierunku Iczan-kały,
dzielnicy pełnej bogatych meczetów, medres i świętych mazarów.
Tymczasem mury okazałego mauzoleum Pachławan-Machmuda opuścił garncarz
Hafur Mirchalim po wielu godzinach zanoszenia próśb do miłosiernego opiekuna
biedaków. Nie uszedł daleko. W pewnej chwili stopą obutą w dziurawe iczigi rąbnął w coś
piekielnie twardego.
- Auuu - jęknął z bólu podskakując na jednej nodze.
Kiedy oprzytomniał, w kopie nawianego śniegu znalazł kindżał, bogato wysadzany
szlachetnymi kamieniami. Nie wierzył własnym oczom. “Szybki i miłosierny jest nasz
Pachławan-Machmud - pomyślał. - Dopiero co prosiłem go o pomoc, a już mnie
wysłuchał".

Uradowany podarkiem zesłanym nieoczekiwanie przez patrona Chiwy biedak ukrył
sztylet bez zwłoki w prostej, skórzanej pochwie i zaczął rozmyślać, co ma czynić dalej?
Pobiec na bazar, do kramu jubilerów, czy wydłubywać po jednym rubinie i spieniężając w
ten sposób po kawałeczku znaleziony dobytek, dotrwać spokojnie starczego wieku?
Zaledwie wszedł w uliczkę wiodącą do głównego bazaru Chiwy - ciągle rozmyślając
o sposobie sprzedaży klejnotów - gdy usłyszał strażników, biegających po mieście i
wrzeszczących przy dźwiękach piszczałek i bębnów:
- Kto znajdzie ulubioną pamiątkę chanową, otrzyma wielką nagrodę. Mieszkańcy
Chiwy, słuchajcie firmamu, rozkazu swego pana. Kto znajdzie ulubiony kindżał
najwyższego władcy i dostarczy go czym prędzej do pałacu, otrzyma sowite
wynagrodzenie. Ludzie, słuchajcie firmumu...
“A więc chanowy to sztylet. Oddam go prawowitemu właścicielowi, w zamian zaś z
pewnością dostanę garść złota. Wystarczy, aby dzieci nie pomarły z głodu" - pomyślał
grancarz i podreptał w stronę Kunja-arku, starej cytadeli władcy. Uczciwość wskazała mu
drogę jedyną.
Nie od razu wpuszczono Hafura Mirchalima na pałacowe komnaty. Najpierw chciano
wyciągnąć z niego tajemnicę gdzie ukrył znaleziony sztylet. Obmacano go pospiesznie.
Naczelnik straży pałacowej miał zamiar przywłaszczyć sobie nagrodę i wdzięczność
Najwyższego. Dopiero gdy groźby ani perswazje nie pomogły, dopuszczono biedaka
przed oblicze władcy. Trzeba było widzieć minę naczelnika straży na widok
przepysznego kindżału wydobytego ze starej, zniszczonej pochwy. Natomiast chan
rozpromienił się, uradował. Natychmiast kazał wezwać pierwszego wezyra. Kiedy
kuszbega padł plackiem przed tronem, usłyszał:
- Każ wypłacić temu człowiekowi monety obiecane. Należy mu się dwadzieścia sztuk
złota albo jakaś inna nagroda, podobnej wartości. Niechaj na długo zapamięta
wdzięczność swego władcy.
Uradowany garncarz ruszył w ślad za pierwszym wezyrem do sąsiedniej komnaty.
Chytry kuszbega wykonując polecenie władcy nigdy nie kroczył prostą drogą,
zawsze usiłował podążać ścieżką usianą fortelami, gwarantującymi bezpieczeństwo
głowie i dochód sakiewce. Nagroda musi być wypłacona, to oczywiste. Ale najlepiej bez
naruszenia zawartości skarbca, tak aby Najwyższy w trudnej chwili nie mógł wypomnieć
swemu ministrowi marnotrawstwa, szastania dobrami chanowymi.
Wielmoża skinął na Hafura Mirchalima.
- Poczekaj chwilę. Muszę dowiedzieć się, na kogo dzisiaj kolej w regulowaniu
rachunków pałacowych.
Odwrócił się plecami do biedaka, sięgnął po listę dostojników, przymknął oczy i
dźgnął palcem w papier. Spojrzał. Wypadło na głównego miraba. “Wcale nieźle -
pomyślał. - Stary sknera zaoszczędzi piętnaście sztuk złota, ja zaś za wskazanie mu
drogi właściwej otrzymać muszę pięć monet".

Myślał dalej: “Wielki chan kazał wydać temu nędzarzowi dwadzieścia złotych monet
lub jakąś inną nagrodę tak, by na długo zapamiętał wdzięczność swego władcy. Wola
Najwyższego święta. Zrobię więc wszystko dla prostaka. Jestem nawet gotów założyć

się o skarby samego Haruna ar-Raszyda, że nagrodę wypłaconą mu tutaj będzie
pamiętał doskonale jeszcze i na tamtym świecie".
Tak medytując kuszbega sporządził odpowiednie pismo, po czym chytrze
uśmiechając się wręczył je biedakowi wraz ze słowami:
- Człowieku uszczęśliwiony, pospiesz teraz do głównego miraba Chiwy z tym
papierem. Zgodnie z dostojnym poleceniem mirab musi ci bezzwłocznie wypłacić
nagrodę należną w imieniu swego władcy i pana.
Niestety, Hafur Mirchalim czytać nie umiał, nigdy w maktabie, a tym bardziej w
medresie nauk nie pobierał, chcąc się więc przekonać, o czym pisze pierwszy minister
do głównego miraba, zaczął rozglądać się wokoło. Gdzie odnaleźć człowieka uczciwego,
potrafiącego rozróżniać znaki pisemne? Niechaj ze szczegółami dowie się, co oczekuje
go u dostojnika pałacowego. Złe przeczucie zbudzone uśmieszkiem wezyrowym
nakazywało przezorność w dalszym postępowaniu.
Tak rozmyślając zastąpił drogę człowiekowi wyjeżdżającemu na osiołku z bocznego
zaułka.
- Wędrowcze, czy umiesz czytać? - zapytał z niepokojem w głosie. - Dopomóż
potrzebującemu pomocy. Nie odmawiaj prośbie pokornej, jeśli masz choć odrobinę i
serca, i czasu.
Jeździec zatrzymał iszaka. Spod zaśnieżonej czaimy wysunęło się łagodne oblicze
Hodży Nasreddina. Tak oto przypadek po raz nie wiadomo który zetknął filozofa z
człowiekiem potrzebującym porady rozsądnej.
- Daj, przeczytam.
Mędrzec rozwinął delikatnie zwój jedwabistego papieru, przypatrzył się uważnie
perskim znakom i rzekł:
- Wasz chan polecił pierwszemu wezyrowi, aby ten z kolei polecił głównemu
mirabowi wydać bezzwłocznie oddawcy tego pisma nagrodę w postaci dwudziestu sztuk
złota albo trzydziestu pudów śniegu. Wybór jednej z tych nagród pozostawił urzędnikowi
wypłacającemu.
Słysząc słowa Hodży Hafur Mirchalim chwycił się za głowę. Jęk boleści wydarł mu
się z piersi. Upadłby zapewne, gdyby nie podtrzymało go ramię Nasreddinowe.
- Opanuj się, człowieku. Powstrzymaj żale na moment i wyjaśnij mi dokładnie, o co
tu właściwie chodzi? Za co masz otrzymać tak niezwykłą nagrodę?
Biedak gorzko płacząc opowiedział napotkanemu wszystko od początku. O tym, jak
znalazł w śniegu wspaniały kindżał szlachetnego władcy oprawiony w złoto i obsypany
gęsto rubinami, jak w chwilę później usłyszał od obwoływaczy o przyobiecanej
nagrodzie, jak poszedł do Kunja-arku, i o tym, co go w twierdzy spotkało.
- Przeczuwałem, że to się musi źle skończyć, gdy tylko sprawę całą wezyr okrutny
ujął w swojo dłonie. Nie mam po co chodzić do miraba, wypłaci mi przecież śniegiem.
Białego zimna wszędzie leży pod dostatkiem. Tylko ostatni osioł dałby monety, mając
śnieg pod ręką. Straciłem kindżał, straciłem nagrodę, straciłem ostatnią nadzieję.
- Człowiek myślący nigdy nie traci nadziei, nawet na dnie studni - pocieszył Hodża
Nasreddin biedaka. I dodał: - Trzeba poszukać rozsądnego wyjścia z wezyrowej pułapki.

Fortel fortelem najlepiej się leczy. Pamiętaj, uzbrojony w cierpliwość silniejszy jest od lwa
i lwicy, lecz nigdy od lisa. A zatem najlepiej , być cierpliwym lisem.
Po tych kilku zagadkowych zdaniach mędrzec poradził Mirchalimowi, co powinien
uczynić, aby zmusić miraba do wypłacenia przyrzeczonej nagrody w kruszcu
szlachetnym, a nie pudami zamarzniętego chłodu.
Jednoręki garncarz przypadł do kolan Nasreddinowych. Szepnął gorąco:
- Panie, po radzie znakomitej poznaję cię. Kiedyś bawiliśmy się razem, z patykami
pędziliśmy nad Amu-darię łowić tłuste sazany i brzany wąsate. Wspólnie płataliśmy figle
naczelnikowi straży chanowej. Pamiętasz, rwaliśmy brzoskwinie w ogrodzie kupca
Muzaffara. Wiem, ty jesteś...
- Tsss - przerwał mu Hodża kładąc palec na ustach. - Nie wymawiaj tego imienia,
Hafurze, jeśli ocalić chcesz głowy obydwie. Za moją od dawna uganiają się siepacze,
twoja spadłaby dla towarzystwa. Zapomnij o naszym spotkaniu. Przynajmniej na kilka
tygodni. Tak będzie lepiej. A teraz żegnaj, przyjacielu. Żegnajcie, wspomnienia młodości.
Czas mi w drogę. Zanim roztopy wiosenne udaremnią wędrówkę karawanom,
powinienem dotrzeć z powrotem do Buchary.
*
Rady praktycznej, umożliwiającej wydostanie monet szczerozłotych z sakiewki
miraba, nie warto szukać w czaszkach wypełnionych szałwią i blekotem. Lepiej “wziąć
rozum i przyzwoitość za przewodnika" (powiedział kiedyś wielki Saadi) i samemu
odnaleźć sposób, jakim Hodża Nasreddin potrafił napełnić garnki w lepiance
jednorękiego garncarza z Chiwy, Hafura Mirchalima.

O FATIMIE, KTÓRA ZDRADZIŁA

Opowieść trzecia o dziwacznym konkursie
zorganizowanym w obuwie przed zemstą
zakochanego szejtana oraz o urzędniku chana
przebranym w strój świątobliwego imama

Ziarno zasiane w dobrej glebie wcześniej albo później wydać plon musi. A czyż
można trafić na lepszą glebę od wdzięcznych słuchaczy, prostych wieśniaków
chorezmijskich, o których uczciwości krążyły legendy na całym Wschodzie?
Hodża Nasreddin nie zważając na zmęczenie wędrówką przez piaski pustynne nie
szczędził ziarna opowieści Chorezmijczykom zgromadzonym w przydrożnej czajchanie
po dniu znojnej pracy w polu.
Mówił:
- Działo się to dawno, dawno temu, w czasach, jakich pamiętać nie mogą najstarsi
aksakałowie spośród wiekowych starców całego Chorezmu. Najpiękniejsza Czerkieska
haremu, Fatima, ulubienica ówczesnego chana, niewolnica o oczach jak diamenty,
ustach o barwie soku granatu, a piersiach niczym dwa krągłe cytrusy, dopuściła się

niesłychanej zbrodni. “Gibki cyprys zawstydzony jej piękności kibicią, nogą w ziemi
grzęźnie" - powtarzał Poeta na widok sylwetki dziewczęcej. Co zaśpiewałby, gdyby choć
na moment mógł uchylić parandżę okrywającą rysy przecudownej twarzy?
Pewnego razu ślicznooka Fatima uniosła gęstą siatkę parandży przed obcym
mężczyzną. Sprawił to przypadek? A może głos serca i ciekawość oczu? Tego dzisiaj nikt
już nie odgadnie. Przeszło, z wiatrem przeminęło. Prawdą jest natomiast, że gdy uchyliła
zasłonę przy trzynastym spotkaniu, gorący pocałunek złączył ją z młodzieńcem na
dłużej. Owej nocy chan nie mógł oczu zmrużyć, godzinami przewracał się i wiercił na
łożu, a kiedy wreszcie nad ranem zmorzył go sen koszmarny, śniło mu się polowanie, na
którym postrzelił dziwacznego, brodatego archara z potężnymi rogami. Przed samym
południem eunuchy donieśli władcy o zdradzie.
Fatimy nie stracono, ponieważ siedmiu oprawców po kolei postradało zmysły, nie
mogąc dopełnić chanowego wyroku. Nieszczęsną zamknięto w narożnej baszcie
twierdzy razem z jej ulubionym psem, chartem, zwierzęciem nieczystym. Długo trwało,
zanim dziewczyna zdecydowała się na ucieczkę. Ale pod kluczem od pomysłu do
realizacji droga daleka. Przez dwanaście miesięcy z sierści charta piękna niewolnica wiła
drabinkę linową, po której w noc najdłuższą w roku zbiegła z więzienia. Niestety, misterny
sznur nie wytrzymał ciężaru przestępstwa i rano u stóp wieży znaleziono Fatimę bez
życia. Rozmiłowany do szaleństwa szejtan, bo podobno to właśnie władca podziemi
przybrał postać mężczyzny - oblubieńca nieszczęśliwej Czerkieski - rzucił klątwę na ród
Panującego. I postawił warunek: rodzina chana musi corocznie wykonać sznur z psiej
sierści, najlepszy z najlepszych. Za niespełnienie szatańskiego zlecenia rodowi
Panującego groziło zapadnięcie na trąd i wymarcie w mękach do ostatniego potomka.
Tak przynajmniej głosiły stare podania. Od tamtego wydarzenia czterdzieści
niewolnic chanowych przez okrągły rok wyplatało psie sznury, nie brało udziału w
haremowych rozrywkach, większość swego czasu poświęcając na czynności, mające
odsunąć straszliwe niebezpieczeństwo trądu od głowy Panującego i jego rodziny, a
potem od następców Panującego i ich rodzin. Co roku spośród tych czterdziestu sznurów
grupa sędziów musiała wybrać linę najlepszą, najmocniejszą.
Chan Chorezmu po tylu latach może i odstąpiłby od kłopotliwych zwyczajów
rodowych, gdyby nie łańcuch tradycji podtrzymywany troskliwie przez kolejnych
naczelników straży miejskiej. Do ich obowiązków należało bowiem wyłapywanie na
bazarach Chiwy kandydatów na Szatańskich Sędziów, oceniających pracę niewolnic. Na
tym procederze niejeden naczelnik dorobił się wspaniałej fortuny, biorąc bakszysz od
zamożnych kupców i wędrownych handlarzy, którzy mając dóbr pod dostatkiem,
wymigiwali się przed rolą sędziego, aby w razie niepowodzenia nie wystawić .własnych
pięt pod kije. Do utrzymania bolesnej tradycji niemało przyczynili się także dostojnicy
pałacowi, wielmożowie poszukujący męskiej rozrywki i mocnych wrażeń, jakich
dostarczało pobieranie cięgów przez nieszczęsnych sędziów.
Tak było i tym razem w Chiwie...
Hodża Nasreddin przerwał przydługą opowieść i sięgnął po piałkę. Sąsiad usłużny
natychmiast do bezuchej filiżanki nalał wrzącego jak dno piekieł kok-czaju. Zgromadzeni

w czajchanie wieśniacy czekali cierpliwie, aż gawędziarz pokona dokuczliwą suchość
gardła.
Jedynie młody czaban owiec karakułowych, Rasuł Rachmanbek, chłopiec o sercu
szczerym, choć z ducha pędziwiatr i świstun, nie wytrzymał. Spalany od wewnątrz
ciekawością, zagadnął mędrca:
- Derwisz przejezdny opowiadał przed dwoma dniami, że tego roku niewolnice były
wyjątkowo piękne, a sznury misterne, przez co sędziowie nie mieli łatwego zadania.
Niejeden otrzymał bolesną nagrodę. Zapewne, czcigodny wędrowcze, wiesz coś więcej o
turnieju niewolnic?
Hodża skinął głową.
- To prawda, głupota i przesądy władców zawsze odbijają się na losie poddanych.
Czas sędziowania rozpoczął się od dnia, w którym chan Chorezmu obchodził swoje
kolejno urodziny. Od tego momentu, każdego kolejnego dnia, stawały w szranki dwie
niewolnice, przedkładając Szatańskim Sędziom do oceny owoce swego trudu. Pokonana
odpadała z dalszej konkurencji, a zwycięzczynię oczekiwało porównanie z inną
niewolnicą, zwycięzczynią pary dnia następnego. Eliminacje trwały codziennie, ciągnęły
się jak wyboista droga przed oślepionym wielbłądem. A wszystko dlatego, że w ciągu
jednego dnia wolno było ocenić sznury tylko dwu niewolnic. Sędziowie nie potrafiący
określić jednoznacznie przedstawionej pracy otrzymywali w nagrodę po dwadzieścia
pałek na gołe pięty, po czym zostawali zastąpieni przez sędziów oczekujących swojej
kolejności.
Hodża przełknął kilka łyków herbaty i ciągnął dalej:
- Po wielu dniach z czterdziestu niewolnic haremu, dziewcząt czerkieskich,
hinduskich, ormiańskich, tureckich i perskich, które zaczęły pleść psie liny przed rokiem,
do ostatecznej próby dotarły dwie najlepsze: Turczynka Zulejka oraz Czerkieska Fatima.
W jej osobie niejako odnowił się początek legendy. Kto wie, może właśnie dlatego długo
trwały obrady Szatańskich Sędziów w zamkniętej komnacie? Potężne hałasy i
niezwyczajne okrzyki, wydostające się bez ustanku z sali, wskazywały na gorączkę
obrad. Wreszcie komplet sędziowski w powykrzywianych turbanach i chałatach
sfatygowanych w dyskusji pojawił się na dziedzińcu. Z podbitymi oczami i
pokiereszowanymi gębami sędziowie kroczyli dumnie, niczym po zwycięsko stoczonej
batalii. Tutaj wobec oczekującego niecierpliwie tłumu ogłosili wyrok. Tą, która w tym roku
odsunęła chorobę od osoby Panującego, jest Fatima. Czerkiesce więc przypadły
wartościowe nagrody: złote kolczyki, diadem oraz siedemnaście sukien wyszywanych
srebrem i perłami.
- I tyle czasu przesiedziałeś w Chiwie? - Rasuł Rachmanbek nie pozwolił Hodży
odetchnąć. - Wędrowcze, czy stolica Chorezmu to piękne miasto? Niestety, los nie
pozwolił mi jeszcze przekroczyć bram grodu.
- Nie pierwszy raz przebywałem w Chiwie, młodzieńcze. Grodzie cudownych
medres, minaretów, pałaców i nędznych lepianek; grodzie chana, dostojników
pałacowych, sędziów, kupców, a także ludzi uczciwych - odpowiedział afandi. - Tym
razem strawiłem w Chiwie tyle dni, ile Szatańscy Sędziowie potrzebowali ich na

podejmowanie trudnych decyzji. Od pierwszego do ostatniego konkursu psich linek.
Potem wyruszyłem w drogę, której na później odłożyć nie mogłem.

Rozwijając wątek opowieści, gęsto przetykany odpowiedziami lin rzucane pytania,
Hodża Nasreddin ani na moment nie spuszczał z oka przedziwnie zachowującego się
imama. Sługa islamu w białej czałmie i niemiłosiernie zakurzonym chałacie przed
dwiema godzinami przybył do czajchany odświeżyć się, ugasić pragnienie, a chyba i
przenocować. Tymczasem imam, jak i inni siedzący ze skrzyżowanymi nogami, zamiast
popijać swój kok-czaj, w tajemniczy sposób, prawie niedostrzegalnie przesuwał się w
kierunku rozprawiających. Pomaleńku, pracowicie wycierając chałatem klepisko, co
chwilę przestawiał dzbanek z wystygłą herbatą. Dopiero kiedy ocknął się naprzeciwko
Hodży, zagadnął wyzywająco:
- Nikogo tutaj nie słychać, tylko ciebie, mądralo wędrowny. Mędrkujesz, mielesz
nieustannie ozorem, jakbyś zjadł co najmniej siedemnaście języków ludzi uczonych albo
filozofów. Bez ustanku kpisz sobie z dostojnych wielmożów i zwyczajów panujących w
pałacu wielkiego chana Chorezmu. Powiedz mi, człowieku gadający na podobieństwo
jarmarcznej papugi, kim ty właściwie jesteś?
Hodża Nasreddin z tonu słów wypowiedzianych zorientował się błyskawicznie, kogo
los postawił mu na drodze. Nie imam duchowny, lecz wysoki urzędnik państwowy
siedział przed nim w przebraniu. Odparł więc:
- Trafiłeś w sam środek tarczy, o szlachetny. Ludzie powiadają, że jestem teraz
filozofem.
Brudna od kurzu twarz wykrzywiła się złośliwie.
- A czy jest jakaś różnica między filozofem a próżniakiem, durniem żyjącym na
rachunek innych?
Hodża spojrzał na siedzącego naprzeciwko i odpowiedział spokojnie:
- Niewielka, o szlachetny. W tej chwili dzieli ich jedynie tacą z herbatą.
Dechkanie przysłuchujący się uważnie narodzinom sprzeczki wybuchnęli gwałtownie
śmiechem. Imam siedzący na piętach przed mędrcem podskoczył do góry z
wściekłością, ale się nie odezwał. Nie zwracając najmniejszej uwagi na przebierańca,
Hodża Nasreddin ciągnął dalej:
- “W wymionach krowy wysycha mleko, psują się w gnieździe jaja pod kurą, gdy
władca schodzi z drogi sprawiedliwej". Tak powiedział wielki poeta tych ziem, Firdausi. Ja
dodam tylko od siebie, iż dobrze się stało, że krowy i kury nie czytają wielkich poetów. Bo
o smaku mleka i jajek dawno byśmy musieli zapomnieć.
Tego już było fałszywemu imamowi za wiele. Zerwał się na równe nogi i wrzasnął:
- Nasz chan sprawiedliwy, oby żył wiecznie, postąpiłby z tobą rozsądniej niż sam
Czyngis-chan. Nie zwyczajny ołów, jakiego używał wódz Mongołów, lecz roztopione
srebro kazałby ci wlać w oczy i w uszy, i w gardło, abyś nie mógł dłużej rozsiewać po
kraju podobnych bluźnierstw. Twój jęzor gorszy jest od czarnej ospy. Poczekaj, włóczęgo,
niech cię dostaną strażnicy w swoje ręce. Nie licz wówczas na łaskę władcy.
Hodża roześmiał się:

- Nie jestem jeszcze w rękach twojego chana, o świątobliwy. Zresztą, nawet gdyby
wsadził mnie w kocioł i zalał wrzątkiem srebra czy ołowiu, to przecież i tak wszystkim
oczu i ust nie zamknie, całego narodu zniszczyć nie zdoła. Nie tacy, jak on, usiłowali
strącić pracowite plemiona, koczujące i osiadłe, z powierzchni tego świata. Czyngis-chan
ognistymi rakietami i armatami burzył twierdze obronne i miasta niewinne. Z jego woli
setki tysięcy głów spadało przy byle okazji, a rozpalony ołów lany w gardła nie był wcale
najgorszym z wyroków śmierci. Armie mongolskie były tak liczne, jak mrowiska i chmary
szarańczy. I równie żarłoczne, bezwzględne. Także Timur - zwany przez wielu “Żelaznym
Kulasem" - z ludzkich czerepów, ściętych po zdobyciu opornych miast, kazał sypać
niebosiężne piramidy. I co? Marny proch nie ostał się ze zwycięzców świata, a narody
przetrwały najgorsze, wydźwignęły się z klęsk, zagoiły rany. Plemię ludzkie, które
przeżyło władzę ciemięzców najezdnych i rodzimych, przetrzyma także panowanie
krwawego chana Chorezmu. Wiedziałbyś o tym, gdybyś nie był głupi, jak barani kurdiuk.
Urzędnik chanowy zsiniał ze złości, upodobniając się z barwy do fioletowego chałatu
imania, w jaki oblekł się na czas dyskretnej wędrówki. Gdyby nie obawa o własne kości,
już dawno uchwyciłby za kark zuchwalca. Z rozkoszą kazałby wyrwać mu język i cisnąć
psom na pożarcie. Jednakże nieznajomy mądrala utoczony był tłumem ludzi prostych,
ubogich, zbrojnych w groźne metalowe ketmenie. Wieśniacy, zdecydowani stanąć w
obronie śmiałka, puściliby zapewne w ruch ciężkie motyki. Na żadną pomoc nie mógłby
wtedy liczyć. Próżno przecież spodziewać się oddziału sarbazów w czajchanie leżącej
przy rzadko uczęszczanym szlaku pośrodku Czerwonych Piasków. Wobec takich
przeciwności losu naczelnik straży chanowej - bo on to właśnie w bezpiecznym
przebraniu podążał z tajemną misją - zdecydował się wycofać ze sprzeczki. Mamrocząc
pod nosem jakoweś mało zrozumiałe wyrazy, skierował się do sąsiedniej izby, aby
przygotować sobie nocleg.
Dopiero kiedy chrapanie zza ściany zabrzmiało w tonach naturalnych, a czterech
młodych wieśniaków z ketmeniami w dłoniach gwarantowało, że imam śpi i nie opuści
swego legowiska za wcześnie, sędziwy aksakał Ibrachim Ramazanbaj skłonił głowę
przed Hodżą Nasreddinem.
- Błagamy cię, przyjacielu, abyś poszedł z nami. Przenocujemy ciebie i twego osła w
naszym kiszłaku. W dalszą drogę wyruszysz dopiero wtedy, gdy po niegodziwcu wiatr
ślady zamiecie.
Hodża dźwignął się z ziemi. Nie wypadało odrzucać gościnności ludzi serdecznych.
Chęć dalszej rozmowy z nowymi przyjaciółmi, a nie obawa przed zemstą przebierańca,
kierowała go do wioski ukrytej pośród pustynnych barchanów.
Wkrótce czajchana zamarła. Zamilkły nawet cykady wydzwaniające wieczorem w
okolicznych krzakach. Pochrapywanie fałszywego imama nie było w stanie zmącić
nocnego spokoju. Gromada wieśniaków otaczającą mędrca rozpłynęła się w mroku.
Gwiazdy i niewidoczna ścieżka wiodły ją bezpiecznie.

Cierpliwy i na arbie dopędzi zająca. Myśleć potrafiący z pewnością znacznie szybciej
dogna odpowiedź wspólną na obydwa pytania: ile razy Szatańscy Sędziowie oceniali
owoc pracy niewolnic haremowych, ile dni Hodża Nasreddin przebywał wówczas w
Chiwie?

PUŁAPKA SZEJKA PUKHTUNÓW

Opowieść czwarta o ziarnach fasoli
ukrytych we wnętrzu jajek
przez zachłannego przywódcę plemienia
koczowników i o cudownej wskazówce
czarnobrewej hurysy

Czarki chłodnego ajranu czerpanego z glinianych dzbanów krążyły bezustannie w
ludzkim mrowisku wypełniającym herbaciarnię po brzegi. Właściciel czajchany,
Temudżyn, stary doświadczony czajczi, zmęczony roznoszeniem coraz to nowych
naczyń z napojem, odetchnął głośno z ulgą, gdy w progu herbaciarni pojawił się Hodża
Nasreddin oczekiwany niecierpliwie przez wszystkich. zgodnie z obietnicą złożoną
przyjaciołom w dniu wczorajszym afandi przyszedł, aby w gronie ludzi prostych na nowo
snuć przędzę zagadkowych opowieści. Barwny tłum poganiaczy wielbłądów, woziwodów,
pomocników kupieckich i ubogich rzemieślników rozstąpił się, po czym zwarł ciasno
wokół mędrca. Ciszę oczekiwania naruszało jedynie sapanie umęczonego Temudżyna.
- Człowiek jest dla człowieka najlepszym lekarstwem - rozpoczął wolno mędrzec
bucharski, zaraz jednak przerwał, zamyślił się i dorzucił po chwili: - ale bywa też i
trucizną. Dzisiaj przeto opowiem wam, czcigodni, o ludziach dobrych i złych,
napotkanych przed kilkunastu laty w odległej krainie Afganów.
W tym czasie wędrowałem pod przybranym nazwiskiem i zmienionym strojem, aby
uniknąć zemsty jednego z okrutnych wezyrów Damaszku, czyhającego od dawna na mą
głowę. Pewnego popołudnia, kiedy uboga karawana, złożona z czterech chudych
wielbłądów i wynędzniałego osła, przedzierała się poprzez tereny zamieszkane przez
wojownicze plemiona ludzi nazywających się Pukhtunami, dopędziło nas dziesięciu
jeźdźców. Złorzecząc i potrząsając bronią, zawrócili mnie i zwierzęta z obranej drogi.
Musiałem udać się z napastnikami do wioski, gdzie miał nas oczekiwać naczelnik
plemienia. Z groźnych okrzyków, jakie wznosili, domyśliłem się, że to nie tradycyjne
prawa gościnności nakazywały jeźdźcom wyjechać mi na spotkanie. Wszelką przyczyną
nadciągającego nieszczęścia wydawał się być badał.
Pora najwyższa, o czcigodni, abym wyjaśnił, iż Pukhtunowie rządzili się od stuleci
własnym Pukhtunwali - bo takie właśnie miano nosił ich plemienny kodeks postępowania
- w którym obok obowiązku udzielania gościnności i zapewnienia obrony każdemu
proszącemu o to człowiekowi, istotnym przykazaniem był ów badał. Badał, czyli prawo
krwawej zemsty za doznaną zniewagę lub krzywdę, obowiązek odwetu za wszelką,
choćby najwyższą cenę.

Rozmyślanie nad niewesołą przyszłością skróciło wydatnie czas uciążliwej jazdy po
piaszczystych barchanach. Nawet nie spostrzegłem, gdy tuż przed zmierzchem
dotarliśmy wreszcie na miejsce przeznaczenia.
W wiosce pustynnej, przed okazałą lepianką szejka, zgromadził się tłum mężczyzn
oczekujący nas w złowrogim milczeniu. Ponad ciżbę wyrastał wysoki siwobrody starzec,
wysuszony niczym pień saksaułu późną jesienią. Na widok nadjeżdżających drągal
wycelował palec w moim kierunku i wrzasnął na całe gardło:
- To ten, poznaję go.
- Tak, to ja. Ale ja cię nie poznaję. Nigdy ciebie nie widziałem, o siwobrody -
odpowiedziałem uprzejmie.
Pień saksaułu ryknął ponownie:
- Zamilcz. Tyś zgładził Salala, przebywającego pod moją opieką? Za przestępstwo
odpowiesz głową, nędzniku.
Musiałem protestować. Zresztą, zgodnie z prawdą.
- Ja? Nie znam cię, nie znałem także Salala, o którym mówisz. Po cóż więc miałbym
nastawać na życie nieznajomego? Błędne są twoje słowa, starcze.
Szejk, bo nim okazał się ów suchy staruch, jak gdyby tylko, oczekiwał na słowa
zaprzeczenia. Podskoczył z wściekłością młócąc powietrze rękoma.
- Co? Śmiesz jeszcze zaprzeczać? Wypierasz się, synu tchórzliwego szakala?! -
krzyczał. - Przeczekasz pod strażą do jutra, a rankiem zmusimy cię do ujawnienia
prawdy. Jajko wskaże winnego. Zobaczymy, inaczej będziesz śpiewać, gdy wyciągniesz
czarną fasolę,
Jajko? Czarna fasola?
Wysłuchiwałem niejednokrotnie przewodników karawan opowiadających przy
ognisku o zwyczajach ludów koczowniczych, słyszałem też kiedyś o barbarzyńskich
próbach jajka i fasoli, praktykowanych wśród niektórych plemion. Czyżby o te właśnie
niecne praktyki chodziło staruchowi?
- Wskażesz jajko, a przekonamy się, czy słowa twoje były prawdziwe - warknął
siwobrody zacierając dłonie. Na koniec rozkazał zbirom: - Teraz odprowadźcie jeńca do
starego magazynu i dobrze pilnujcie, by nie uciekł. Nie chcę, ażeby wilki pustynne stały
się jego sędziami.

Obwieszony kindżałami, przepasany łukiem, z kołczanem pełnym strzał i dwiema
szablami u barwnego pasa szejk wyglądał, jakby to nie człowiek, lecz cała zbrojownia
plemienna stanęła na czele rozgniewanego tłumu.
Począłem szczerze żałować, iż nie usłuchałem dobrych rad ludzi przezornych,
ostrzegających przed wędrówką poprzez niebezpieczne tereny Pukhtunów.
Jedna myśl natrętnie tłukła mi się po głowie: czemu staruch oskarżał mnie o
popełnienie przestępstwa? Musiał mieć w tym jakiś cel. Wreszcie pojąłem przyczynę.
Szejkowi chodziło o cztery wielbłądy, osła i skromny dobytek ukryty w kilku koszach.
zgodnie z prawem Pukhtunwali majątek straconego przechodził na własność mściciela.
Ponieważ przeklęte prawo pozwalało mścić nie tylko rodzinę, ale nawet obcych, którzy
poprosili o opiekę, było oczywiste, że podstępnemu szejkowi nigdy nie zabraknie i

pretekstów do grabieży mienia ludzi zapuszczających się nierozważnie na tereny
podległe Pukhtunom.
Z ust gadatliwego strażnika usłyszałem potwierdzenie moich przypuszczeń. Nie
byłem pierwszą ofiarą sędziwego szejka. Wielu już wpadło w krwawe ręce zbira i nikt z
oskarżonych o zbrodnie nie wyniósł głowy na własnych nogach poza ogrodzenie
glinianej nioski. Tak za każdym razem fatum mamiło nieszczęsnych, iż w końcu wszyscy
wyciągali losy nadziewane okrutnym wyrokiem.
Po pewnym czasie wartownik znudził się brakiem dostatecznego - jak osądził -
zainteresowania z mej strony sprawami, które miały się rozegrać nazajutrz rano.
Zaniechał słów. Z rozgadanego stał się raptownie senny. Momentalnie począł zapadać w
drzemkę. Głowa opadała mu uparcie na piersi, dźwigał ją coraz wolniej i coraz niżej...
Wtem za glinianym duwałem coś się poruszyło. Przetarłem oczy i spojrzałem. W
pierwszej chwili nie zauważyłem nic szczególnego. Czyżby lęk zalepił mi już oczy
plastrem kurzej ślepoty? Wytężyłem wzrok. I wtedy za narożnikiem muru dostrzegłem
jakąś dziewczynę. Nieznajoma przystanęła z boku tak, aby nie ujrzał jej wartownik,
strzegący mej wolności. Piękna czarnooka hurysa o strzelistej kibici cyprysu w głębokim
milczeniu wpatrywała się we mnie nieustannie, otwierając raz jedno, a raz drugie oko.
Obraz wydawał się być tak niezwykły, iż ponownie przetarłem powieki. Spojrzałem
uważnie. Nie, dziewczyna nie zniknęła. Istniała nadal. Teraz widziałem wyraźnie, że
hurysa nie miała zeza, nie było więc potrzeby, aby skrywała oczy na przemian. A jednak
w dalszym ciągu ukazywał mi się co chwilę błyszczący węgiel prawej, to znów lewej
źrenicy.
Wierzcie mi, o czcigodni, nie pierwszy raz młoda kobieta wpatrywała się we mnie
uparcie. Ale nie zdarzyło się jeszcze, ażeby czyniła to w podobnie złowrogich
okolicznościach. I w sposób równie przedziwny. O nie, czcigodni, nie było to zwyczajne
mruganie zalotnicy. Zwłaszcza że nie tyle namiętność wyzierała z jej olbrzymich oczu, co
smętek, litość i jakaś żałość nieodgadniona.
Nagle mój anioł stróż poruszył się, mamrocząc coś w półśnie. Upuszczona szabla
zadzwoniła o korzeń. Dziewczyna momentalnie zniknęła w mroku.
Noc wiekiem się wydaje, gdy sen nie przybywa. Gdzież jednak było myśleć o śnie
człowiekowi przykutemu za nogi do pala? Czułem w głębi duszy, że dziewczyna chciała
przyjść mi z pomocą. Tylko jak odgadnąć, co miała oznaczać tajemnicza sygnalizacja
oczu?
Musiałem zdobyć się na spokój. Gorączka nigdy nie była najlepszym
sprzymierzeńcem w sztuce rozumowania. A tutaj trzeba wszystko rozważyć po kolei.
Przede wszystkim, na czym mi najbardziej zależało? Oczywiście na uniesieniu cało
głowy. Nic innego - przynajmniej w najbliższym czasie - nie wchodziło w rachubę. A więc
znaki czarnobrewej hurysy niechybnie musiały dotyczyć sposobu ocalenia życia...
Może dziewczyna chciała podpowiedzieć mi, które jajko powinienem wybrać
nazajutrz rano. Hm, to po cóż otwierałaby na przemian obydwoje oczu? Gdyby otwierała
tylko prawe, powinienem zapewne sięgnąć po fasolę znajdującą się w jajku po prawej
ręce. Gdyby otwierała tylko lewe, miałbym prawo przypuszczać, iż należało wybrać jajko
leżące z lewej strony. Zaraz, zaraz, a jeśli czarnobrewa pragnęła uprzedzić mnie, że... O

łotry, zbrodniarze nieskończeni, oby im rzep w każdym miejscu zamiast włosów wyrósł.
Teraz dopiero pojąłem, dlaczego nikt z nieszczęsnych ludzi wpadłych w ręce łotrów, nie
potrafił wyciągnąć jajka z czerwoną fasolą. Albowiem nie można wyciągnąć z jajka tego,
czego tam nigdy nie było.
Czerwone nasienie wyrosło jedynie na języku szejka. Natomiast zarówno w jednym,
jak i w drugim jajku znajdowała się fasola czarna. Ależ tak, z pewnością nie myliłem się.
Tajemnicza nieznajoma starała się uprzedzić mnie znakami oczu o takiej właśnie
pułapce.
Poczułem się pewniej. Wiedziałem już, jakie niebezpieczeństwo zawisło nad moją
głową. Pozostało tylko znaleźć sposób, który przekreśliłby plany podstępnego szejka.
Brak obiadu, a teraz wieczerzy zaostrzył bystrość umysłu, przyspieszył bieg myśli
odręcznej. Na powagę sytuacji nie zwracały jedynie uwagi puste kiszki, rozpoczynając
głośną muzykę głodu niezbyt miłą dla ucha właściciela orkiestry.
Co robić dalej? Myślałem intensywnie. Najlepiej byłoby wymienić złowieszcze jajko
na inne. Ale skąd dostać ziarno czerwonej fasoli, nóż i ugotowane jajko? Poza tym
musiałbym być zręczni sztukmistrzem lub zgoła czarnoksiężnikiem, ażeby
niepostrzeżenie zamienić jajka na oczach wszystkich przypatrujących się wyrokowi losu.
Na oczach wszystkich? Ej, coś mi się tutaj nie zgadzało. Przecież gdyby cała wieś
wiedziała o podstępie, zbyteczne byłoby urządzanie widowiska. Zginąłbym bez sądu,
jajek i fasoli. Najwierniej szejk działał w tajemnicy przed resztą mieszkańców wioski.
Zachowywanie pozorów sprawiedliwego postępowania musiało oznaczać, iż zbrodnicze
postępki powstawały jedynie w gronie rodzinnym przywódcy plemienia.
Może wobec tego po wyciągnięciu losu powinienem zażądać otworzenia także i
drugiego jajka, aby zdemaskować niecny proceder? Nie, taka gra byłaby zbyt
niebezpieczna. Pod pozorem obelgi staruch niechybnie odpowiedziałby mi ostrzem
swojej szabli.
Trzeba szukać innego zejścia z krawędzi przepaści. Gorączkowo przetrząsałem
zakamarki mózgu w poszukiwaniu zbawczego pomysłu. Aż wreszcie znalazłem.
Natrafiłem na fortel - jak mi się wydawało - gwarantujący całkowite bezpieczeństwo
głowie. Teraz spokojnie mogłem oczekiwać świtu. O, już ja spłatam figla zbrodniczemu
szejkowi i jego synalkom. Przekonają się, że Hodża Nasreddin nie jest kukłą pustogłową,
pozwalającą się bezkarnie obłupić z żywota i dobytku. Udowodnię okrutnym zbójom, że
potrafię wyciągnąć jajko z czerwoną fasolą, nawet jeśli jej tam nigdy nie było. Udowodnię
to, choćbym miał głowę postradać.
Zaraz, zaraz, a dlaczego miałbym ją stracić? Jeżeli uda się wyciągnąć jajko z
czerwonym nasieniem, szejk najprawdopodobniej będzie musiał mnie wypuścić, nie
chcąc, aby jego szachrajstwa ujrzały światło dzienne. Takie rozsupłanie węzła kłopotów
wydawało się niezwykle logiczne...
Uspokojony dotrwałem poranka. Świt pojawił się w towarzystwie dwóch drągali
uzbrojonych po zęby.
Ruszyliśmy.
Po drodze rozglądałem się za tą, której zawdzięczałem ostrzeżenie. W pewnej chwili
dostrzegłem niezwykłą dziewczynę. Migdałowooka stała w cieniu jednej z lepianek i

spoglądała w moją stronę. Kiedy nasz wzrok skrzyżował się, szybko przymknąłem raz
jedno, potem drugie oko. Zrozumiała widocznie, iż odkryłem tajemnicę naczelnika
plemienia, bo uśmiechnęła się smutno i zniknęła w drzwiach chaty.
Tłum starców, dojrzałych mężczyzn i wyrostków z kozim mlekiem pod nosem
oczekiwał w napięciu na widowisko. Wypchnięto mnie na środek niewielkiego placu.
Otoczony zewsząd przez zbrojnych Pukhtunów znalazłem się przed szejkiem, u którego
stóp spoczywała taca nakryta zieloną chustą.
- Przyznaj się, włóczęgo bez sumienia, a pytam po raz ostatni, czy tyś zabił Salala,
pozostającego pod moją opieką? - zapytał sędziwy przywódca plemienia.
Odpowiedziałem, starając się, aby głos mój zabrzmiał szczerze i przekonywająco:
- Ja? Klnę się na własną brodę, że nikogo jeszcze nie pozbawiłem uciech tego
świata.
Siwobrody skrzywił się, spojrzał na mnie niczym na rozdeptaną jaszczurkę.
Mężczyźni zgromadzeni wokoło jak na komendę wydęli pogardliwie wargi.

Źle. Dopiero teraz pojąłem, że Pukhtunowie, sami będąc wojownikami nie znającymi
uczucia strachu, gardzili ludźmi o zajęczych sercach. Należało jak najszybciej
podreperować nadszarpniętą opinię.
- Chciałem powiedzieć, że źle mnie zrozumieliście, o szlachetni - dodałem
pospiesznie. - Nie zabiłem jeszcze nikogo w tych stronach. Nie mogłem więc pozbawić
życia Salala. W okolicach Dżelalabadu jestem wszakże tylko przejazdem. O, w
Bagdadzie albo w Damaszku to zupełnie co innego. Tam musiałbyś, dostojny naczelniku,
wynająć znakomitego rachmistrza, który straciłby wiele godzin, zanim udałoby mu się
obliczyć wszystkich, jacy zginęli z mej ręki.
Tym razem szejk spojrzał na mnie z cieniem zainteresowania. Niestety, był to objaw
sympatii z gatunku tych, jakie żywi kocur do schwytanej myszy.
- Wysłuchaliśmy cierpliwie słów włóczęgi, a teraz przekonamy się, co los ma nam do
powiedzenia - warknął siwowłosy senior zbójców i skinął na jednego z synów. -
Machmud, zdejmij nakrycie.
Machmud ściągnął zieloną chustę. U stóp szejka na miedzianej tacy leżały dwa
kurze owoce: niewielkie jajka ugotowane na twardo, obrane ze skorupek. Musiałem
dobrze wytężyć wzrok, aby dostrzec na białku ledwie widoczne, delikatne ślady cięć.
Barwy ziaren fasoli ukrytych wewnątrz można się było jedynie domyślić. Nawet
najmniejszy cień nie prześwitywał przez biel białka.
- Przekonamy się zaraz, czy mówiłeś prawdę, pustynny powsinogo. Los jest
najbardziej sprawiedliwym sędzią. Wybieraj zatem - przemówił uroczyście naczelnik
plemienia celując palcem w tacę. - Ale pamiętaj, jajko dotknięte przez ciebie będzie
jajkiem wybranym. Dopiero po dotknięciu będzie ci wolno zajrzeć do wnętrza. Na które z
dwóch jajek stawiasz swój marny żywot? Sam decyduj.
Otaczający nas Pukhtunowie z ciekawością wyciągnęli szyje i znieruchomieli tak z
wielkiej emocji i napięcia, upodabniając się do cudacznych zwierząt nazywanych w
dalekich krajach żyrafami.
Bez zbytniego ociągania się ująłem pierwsze z brzegu jajko.

- To wybrałem, o siwobrody.
I już po chwili stało się jasne, że wbrew knowaniom okrutnego starucha
wyciągnąłem los szczęśliwy burząc dotychczasowe tradycje. Ten uczynek i kilka moich
słów przekreśliły krwawe zamysły naczelnika plemienia.
Staruch musiał przyznać się do porażki.
- Szczęście kieruje twe kroki w dogodnym dla ciebie kierunku - rzekł głosem
zaprawionym wściekłością, ale i nutą źle maskowanego podziwu. - Jesteś niezmiernie
przebiegłym człowiekiem, wędrowcze. Zwracam ci wolność i zwierzęta. Ruszaj przeto w
dalszą drogę.
Sprawdziły się przewidywania. Okrutny staruch w obliczu całego plemienia wolał nie
ujawniać swych plugawych matactw. Strategia oparta na tej wierze wydała pierwsze
owoce. Niebezpieczeństwo odsunęło się na pewien czas od mej głowy.
Powiadam “na pewien czas", o czcigodni, bo jeśli rzecz całą dobrze rozważyć,
nietrudno było dojść do przekonania, że sędziwy szejk nie daruje doznanego zawodu,
nie przepuści wymykającej się z rąk okazji. Z pewnością ustawi gdzieś na drodze
zasadzkę złożoną z siedmiu synalków, drabów różniących się odeń jedynie wiekiem. I
tam, nie szukając już lichych pretekstów, zgładzi kolejnego ,,mordercę", aby wreszcie
zawładnąć jego dobytkiem.
Pytanie, jakie siwobrody zadał, zanim zdołałem się oddalić, wydawało się tylko
potwierdzać dotychczasowe przypuszczenia;:
- Dokąd zamierzasz udać się teraz, mędrcze wędrujący? Do Bagdadu? A może
Damaszku?
- Do Peszawaru, o siwobrody. Muszę tam odebrać dług i należną mi część ze
sprzedaży ojcowizny. Potem powrócę do rodzinnego domu i zaprzestanę zbytecznych
podróży. Nie warto kusić losu, gdy droga wiedzie wśród różnych ludzi. Nie zawsze
dobrych i szlachetnych.
Staruch przełknął głośno pigułkę aluzji. Jak gdyby nigdy nic ciągnął dalej:
- Gdzie byś nie pojechał, los twój polezie za twym śladem. Strzeż się przeto złych
ludzi w każdej okolicy, wędrowcze. A może... może życzysz sobie, abym dla
bezpieczeństwa przydzielił ci ochronę z moich synków? To doskonali wojownicy, zręczni
we władaniu szablą i arkanem.
- Dzięki za najlepsze chęci, o siwobrody, lecz nie sądzę, by warto było zbytecznie
trudzić ludzi - odpowiedziałem czym prędzej. - Wierzę, że sprawiedliwy los w dalszym
ciągu będzie czuwać nad ubogą karawaną. Pozwól mi samemu ruszyć w dalszą drogę...
Jak powiedziałem, tak uczyniłem. Po załadowaniu bagaży, nie zwlekając już ani
minuty w obawie, ażeby nie poddano mnie jakiemuś nowemu egzaminowi, wyruszyłem
na południe, w kierunku Peszawaru. Naturalnie, wcale nie miałem zamiaru jechać do
stolicy sułtanatu Afganów. Przystanąłem, gdy tylko lepianki plemienia okryły się za
piaszczystymi barchanami. Tam przywiązałem pęki zeschniętego saksaułu na długich
postronkach do wielbłądzich ogonów, aby zamiatały za sobą ślady, po czym gwałtownie
skręciłem na wschód i poganiając zwierzęta oddaliłem się jak najszybciej od miejsc
zadżumionych zarazą zbójeckiej rodziny.

Udało się. Odjechałem unikając zasadzek i groźnych pogoni. Ale to jeszcze nie
wszystko, czcigodni. Czy potraficie sobie wyobrazić moje zaskoczenie, kiedy na
pierwszym postoju, w bezpiecznej odległości od siedliska Pukhtunów, w koszu
uczepionym wielbłądziego garbu odkryłem miłą sercu niespodziankę. Czy domyślacie
się, o czcigodni, co zawierał brzuch mego kosza? Uhum, v Istocie. W ciemnościach
skrzyni ujrzałem znajome, mrugające na przemian oczy. To hurysa, której zawdzięczałem
życie, zakrada się niespostrzeżenie do największego z koszy. W taki oto sposób, nic o
tym nie wiedząc, stałem się sprawcą porwania czarnookiej dziewczyny. Wkrótce potem
Guldżachon - bo ona to była - została moją żoną. Znacie ją wszyscy, może więc
potwierdzić prawdziwość opowieści.
Zaledwie Hodża Nasreddin zamilkł, podniosła się wrzawa protestów.
.

- Co? Guldżachon? Małżonka twoja, afandi? Jeśli ta historia jest równie

prawdziwa, jak czar jej wdzięków, które nam tutaj opisywałeś, to jesteś, Hodżo, ojcem
największych łgarzy w całym muzułmańskim świecie.
- Prawdę powiedziałem, o czcigodni. Guldżachon jest ową hurysą Pukhtunów.
Zważcie jednak, iż od tamtego wydarzenia minęło czasu niemało. Działo się to wszakże
przed wielu już laty - westchnął smętnie Nasreddin.
Przysłuchujący się dotychczas słowom mędrca w milczeniu bogaty kupiec Bałtaj
Nurułła nie wytrzymał. Poderwał się z mindera i natarł gwałtownie na Hodżę:
- Nie pojmuję zagadki opowiedzianej, afandi. A może ślina kłamstwa wyciekła ci
przez zęby? Słuchałem uważnie. Powiedziałeś, iż w obydwu jajkach znajdowały się
ziarna czarnej fasoli.
W jaki więc sposób ocaliłeś głowę? Wytłumacz nam, jeśli potrafisz.
- Zwyczajnie, czcigodny Nurułło. Najzwyczajniej w świecie. Mówiłem przecież, głód
zaostrzył bieg moich myśli i podsunął odpowiednie rozwiązanie. Ponieważ na cudowne
uczynki było już za późno, musiałem sięgnąć ręką po pierwsze z brzegu jajko. I co
powiesz? Moje zamysły nie zawiodły, udało się. Nie poszczęściło, lecz udało. Udało,
pojmujesz? No i właśnie dlatego szejk rozbójników zwrócił mi wolność i dobytek -
objaśnił uczenie mędrzec i zamilkł.
W ciszy, jaka po słowach afandiego zapanowała w czajchanie, słychać było nieomal
trzeszczenie głów od wielkiego wysiłku; głów usiłujących pojąć prawdziwy sens słów
Nasreddinowych.
- A czy zgodziłbyś się, zacny Nurułło, abym pił herbatę w czajchanie Temudżyna na
twój rachunek dopóty, dopóki ty nie odgadniesz sposobu, który naówczas dopomógł mi
wybrnąć z opresji? - zagadnął po chwili Hodża Nasreddin. I dodał: - Zważ, o czcigodny,
że byłem w znacznie trudniejszej, niźli ty teraz, sytuacji. Ty ryzykujesz jedynie herbatę, ja
przed laty ryzykowałem całością własnego czerepu.
Wobec gromady ubogich poganiaczy wielbłądów i miejskiej mizeroty wypełniających
szczelnie czajchanę Temudżyna bogaczowi nie wypadało przyznać się, iż daleki jest od
wyłuskania właściwego jądra z tajemniczej przygody. Ponaglany chichotem ludzi
rozumiejących źródło kupieckiego wahania, skąpy Bałtaj Nurułła nie miał innego wyjścia,
musiał przystać na warunek mędrca.

I oto, ku niezmiernej uciesze bucharskiej gawiedzi, Hodża-aka już od trzech
miesięcy syci pragnienie herbatą spijaną na rachunek zamożnego Nurułły. A kupiec
Nurułła myśli nieustannie nad Nasreddinowym przypadkiem ocalenia głowy, zmusza
także do rozmyślań swego pierworodnego syna, pisarza wysługującego się kadiemu,
człowieka obeznanego bądź co bądź z księgami, i... nic. Wszystko nadaremnie. Mimo że
we dwóch uparcie poszukują ścieżki rozwiązania, nie zbliżyli się nawet o arszyn do
sedna opowieści.

*

Rozważ, człowieku słuchający słów mędrca, jakim sposobem mógł Hodża-aka ocalić
własny czerep? Pomyśl, albowiem prawdą jest, iż w wątku jego opowieści płynie nurt
rzetelnego dowcipu, pozwalający zepchnąć na mieliznę głupoty nawet tak szczwanego
lisa, jakim był okrutny szejk z afgańskiego plemienia Pukhtunów.

NA POLOWANIU

Opowieść piąta o przepowiedniach
domorosłego astrologa i o dramatycznej
kąpieli Fajzułły Sarsanbaja,
niekoronowanego króla skąpców
bucharskiego emiratu

Szybkimi krokami zbliżał się czas łowów wiosennych. W licznych rozlewiskach i
trzęsawiskach Zerawszanu zaroiło się od zwierzyny i dzikiego ptactwa. Tym razem, ku
najwyższemu zdumieniu wielmożów, emir Buchary zaprosił na polowanie także i Hodżę
Nasreddina. Nieprzypadkowo. Nie było bowiem kogo pytać o pogodę podczas długich
dni wędrówki oczekujących łowiecką wyprawę. Wróżbita dworski Muchammad Astrolog -
zresztą serdeczny przyjaciel Nasreddina - jeszcze ubiegłej jesieni udał się z bagażem
grzechów do Mekki, zaś jego zastępca przepędzony za wróżby niemiłe życzeniom
władcy zginął przed miesiącem z pragnienia w piaskach Czerwonej Pustyni.
Doświadczenie lat wielu wskazywało palcem przezorności na Hodżę, jako człowieka,
który potrafi przewidzieć niejeden los ludzki i niejedno ważkie wydarzenie. Dlaczego więc
nie miałby przewidywać zwyczajnej pogody?

O umówionej godzinie na Registanie, Piaszczystym Placu u stóp twierdzy emirowej,
zgromadził się orszak przysposobiony do dalekiej drogi. Pośród wyznaczonych osób
brakowało tylko Hodży Nasreddina. Zaniepokojony władca pchnął jednego z jeźdźców
przybocznych - udajczijów - do domostwa Nasreddinowego z nakazem najwyższego
pośpiechu.
Niewiele zdziałał poseł zbrojny. Długo jeszcze czekano na bucharskiego filozofa.
Drużyna Kazachów na ognistych argamakach z orłami na rękach uzbrojonych w

skórzane rękawice niecierpliwiła się, skracając czas oczekiwania próbnymi galopami.
Wreszcie od strony przesławnego mazaru Czaszma-Ajub pojawił się mędrzec na swym
wiernym kłapouchu z oswojoną wroną na lewym ramieniu. Nadjeżdżającego powitał
huragan śmiechu. Także emir ujrzawszy Hodżę Nasreddina z niezwykłym ptakiem nie
mógł powstrzymać się od gwałtownego chichotu. Dopiero kiedy ochłonął, zapytał:
- Aj, Hodżo, co to za ptaszysko? Nie masz .chyba zamiaru wyruszyć na polowanie
ze zwyczajną wroną?
- A czemuż by nie? - zdziwił się Nasreddin nie zważając na głośne drwiny i wielką
uciechę dworaków.
- Kpisz sobie? - emir zmarszczył brwi. - Przecież nawet najmniejsze dziecko w całej
Bucharze wie, że czarna karga nigdy nie była i nie może być ptakiem łownym. Birkuta
czarnopiór nie zastąpi.
- Och, ona potrafi polować. I to, wierzaj mi, wcale nie najgorzej - zapewnił gorąco
mędrzec. - Zresztą, znam wrony, które polują lepiej od twoich wytresowanych,
szybkolotnych orłów. Ba, co więcej, żyją nie tylko z ptactwa czy zwierząt, ale nawet i z
ludzi.
Widząc z twarzy emira, że władca niczego nie pojmuje, Nasreddin wskazał na świtę
dworską otaczającą ich ciasno i dorzucił:
- Rozejrzyj się wokoło, panie.
Emir przełknął gorzką pigułkę bez słowa, nie dał niczego poznać po sobie.
Natomiast wielmoże odrzucili szatę wesela, spoważnieli. Czy nie nazbyt wiele pozwala
sobie przemądrzały filozof? Czyżby nie obawiał się strzały wypuszczonej niezręcznie w
czasie łowów?
Tymczasem Hodża Nasreddin, jak gdyby nigdy nic, cisnął kolejną uwagę w stronę
władcy:
- Widzę, że tym razem polowanie udało się znakomicie, panie. Gratuluję z całego
serca.
- Coś ty rozum zgubił na drodze? - żachnął się władca. - Przecież dopiero
wyruszamy na łowy, skąd więc możemy wiedzieć, co nas czeka w dalekich stepach?
- Udział wielmożnego Sarsanbaja w polowaniu to więcej niż najlepsza
przepowiednia astrologa. To więcej niż pewność, panie. Skąpiec nigdy nie wyruszyłby w
podróż męczącą, gdyby u jej kresu nie oczekiwał znacznych korzyści. O, wierzaj mi,
panie, Sarsanbaj ma doskonały węch, lepszy od afgańskiego charta. Duży zysk wyczuje
z każdej odległości - odpowiedział mędrzec zezując na ogon orszaku.
Emir podążył za wzrokiem Hodży Nasreddina. Rzeczywiście, na końcu kawalkady
jeźdźców, na wspaniałym achaltekińskim ogierze, sztywno jakby drągiem podparty,
sterczał Fajzułła Sarsanbaj, gość nie widziany od dawna na okresowych polowaniach.
Po tych łowach musiał więc spodziewać się wielkich zdobyczy. Najwidoczniej wieści o
niezliczonych ilościach futer włóczących się bezużytecznie po stepie wywabiły chytrusa z
luksusowej nory.
Władca emiratu bucharskiego uśmiechnął się. Miał rację Hodża. Wyprawa
rozpoczęła się pod szczęśliwym znakiem. Bez wahania skinął na straż przyboczną.
Trębacz przyłożył do ust długą złoconą trąbę. Nadął policzki.

W powietrzu rozległy się dźwięczne tony sygnału.
Poganiany głosem trąby gigantyczny wąż jeźdźców, jucznych mułów oraz
wielbłądów drgnął, po czym z wolna ruszył w pustynię.
Jednakże szczęście podróżnych nigdy nie trwa długo. Już po kilku godzinach
pogoda zaczęła się psuć. Zerwał się wicher pustynny siekący ostrym piaskiem. Na niebie
pojawiły się czarne, groźne kłębowiska chmur. Emir, wypełniony przesądami od dziecka,
zaniepokoił się o losy polowania. Skinął na Hodżę Nasreddina.
- Pora na ciebie, mędrcze. Przypatrz się niebu uważnie i odpowiedz, lunie deszcz
czy chmury przeminą nie roniąc łez dokuczliwych?
Hodża wzruszył ramionami.
- Nie wiem, o czcigodny. Nigdy nie studiowałem nauk astrologicznych. Nie znam się
na pogodzie ani odrobinę.
Na dostojne czoło wypełzł grymas gniewu.
W tym czasie z odległego pastwiska powracało do kiszłaku stado zwierząt
beczących. Nie po raz pierwszy przypadek ratował skórę Nasreddinową.
- Jedź, zapytaj pastucha - nakazał władca. - Możliwe, że on będzie wiedział nieco
więcej od ciebie. Chłopi mają swoje sposoby na odgadywanie pogody. Znają doskonale
rozmaite sztuczki, ułatwiające przepowiednię.
Woli władcy sprzeciwiać się niezdrowo. Hodża zmusił kłapoucha do szybszego
truchtu, podjechał do pastucha kiwającego się na leciwym wielbłądzie i zagadnął:
- Jak sądzisz, młodzieńcze, spadnie dzisiaj deszcz czy obejdzie się bez niego?
Młody czaban spojrzał z niepokojem na gromadę zbrojnych. Widok orszaku
łuczników i orłów na ramionach jeźdźców nakazywał domyślać się celu wyprawy. Pojął,
jakiej pogody oczekują od losu ludzie uzbrojeni. Bez słowa odwrócił się w siodle,
podniósł ogon zwierzęcia garbonośnego, obejrzał go ze wszystkich stron, pogładził i
dopiero odparł:
- Idź i powiedz swemu panu, że - jak mogę sądzić po oznakach występujących u
mojego wielbłąda - wicher rozwieje chmury na cztery strony świata i deszczu nie będzie.
Ani jedna kropla nie zrosi dziś ziemi.
Po czym pognał szybko stado, aby oddalić się co rychlej od miejsca
nieoczekiwanego spotkania.
Hodża Nasreddin zawrócił osła i powtórzył emirowi słowa pastucha.
- Zwyczajne bydło zna się na pogodzie lepiej od ludzi uczonych, uchodzących za
filozofów - zauważył złośliwie władca. - Cóż warte nauki zgłębiane przez lat wiele, jeśli
nie przynoszą rady potrzebnej we właściwej chwili? Widziałeś, Hodżo, pastuch raz tylko
spojrzał na ogon zwierzęcia i od razu poznał, co nas oczekuje. Ruszamy dalej w drogę,
deszczu dzisiaj nie będzie.
Nie ujechali daleko, kilkanaście mil zaledwie, gdy lunęła gwałtowna ulewa. Strugi
deszczu leciały tak, że - jak powiadają doświadczeni aksakałowie - można byłoby się po
nich wdrapać na księżyc. Wszyscy w mgnieniu oka przesiąknęli wodą do ostatniej nitki.
Zziębnięci, drżeli z zimna i wilgoci. W ani jednej dostojnej gębie ząb na ząb nie trafiał...
Emir zdenerwował się i wrzasnął na Hodżę:

- Co to ma znaczyć? Jak śmiałeś wprowadzać nas w błąd? Widzisz przecież, co się
dzieje? A mówiłeś, że dzisiaj deszczu nie indzie!
Mędrzec zaprzeczył spokojnie:
- O nie, panie wielki, to nie ja twierdziłem, iż deszcz nie spadnie. O tym wszakże
świadczył ogon starego wielbłąda, potwierdził dzieciuchowaty czaban, a tyś, wielki
władca Buchary, uwierzył.
- Co teraz mamy począć? - zapytał emir.
- Moknąć - odpowiedział spokojnie Nasreddin. - Bo cóż innego możemy uczynić?
Zawsze powinien liczyć się z niepowodzeniami monarcha, u którego astrologiem jest
pastuch, a pogodę przepowiada ogon wyliniałego wielbłąda.
Nie było innego wyjścia, przeczekano ulewę pod prowizorycznie rozwieszonymi
płachtami namiotów. Deszcz minął nagle, jak się pojawił. Przez caluteńką noc przy
ogniskach suszono odzież i ekwipunek. Nad ranem kawalkada łowców wyruszyła w
dalszą drogę.

Długie godziny i kilometry poczęły znów nawijać się na bęben czasu. Słońce,
podnoszące się coraz wyżej, coraz mocniej przypiekało grzbiety jeźdźców i koni.
Po wielu godzinach uciążliwej wędrówki orszak myśliwskiej pasji dotarł nad parów, w
którym szalał potok wzdęty wczorajszą ulewą. Skóra cierpła na plecach ludzi patrzących
na kłębiący się nurt, powarkujący groźnie.
- Nie wytrzymamy dłużej promieni słońca. I zwierząt naszych szkoda. Pozwól więc,
panie wielki, abyśmy przeczekali godziny upału gdzieś w cieniu. Spójrz, tam za parowem
wyrosła kępa wiązów liściastych. Palec opatrzności czuwa nad nami. A i woda jest blisko
- główny przewodnik skłonił głowę przed władcą, oczekując dostojnej odpowiedzi.
Emir zezwolił.
Poganiani żarem lejącym się z nieba jeźdźcy ruszyli czym prędzej w stronę kładki
spinającej obydwa brzegi głębokiego parowu.
Rozczarowanie zrodzone na czele orszaku pomknęło w głąb karawany łowieckiej.
Kładka nie wyglądała zbyt bezpiecznie. Był to najlichszy mostek ze wszystkich, jakie
można spotkać na szlakach zapomnianych od stuleci. Czyżby znów przyszło im
zmoknąć do suchej nitki? Po raz drugi tej samej doby? Przezorność nakazywała
zastanowić się przed wejściem na kładkę. Upał jednak ponaglał. Ponieważ nikt nic
mądrzejszego nie wymyślił, jeźdźcy pozsiadali z koni i wielbłądów, po czym pojedynczo
zaczęli przechodzić ostrożnie po mostku na przeciwległy brzeg i dopiero wtedy ciągnąc
za sznur przeprowadzali tam swoje zwierzęta.
Fajzułła Sarsanbaj nadjechał ostatni, na samym końcu kawalkady, licząc, że jeśli
wszyscy przejdą do mostku, to i on bezpiecznie podąży ich śladem. W obawie, aby
wierzchowiec - czterysta czterdzieści drachm czystego srebra - nie zerwał się,
przytrzymał go krótko za uzdę i ruszył noga za nogą przed siebie. Niestety kładka
nadwerężona dźwiganiem tylu osób nie wytrzymała podwójnego ciężaru. W momencie
gdy przechodzący znaleźli się, pośrodku zmurszałego mostka, rozległ się potężny trzask
i z aryku wystrzeliła w górę fontanna. Grubas znikł pod wodą.

Na trzask pękającej kładki i głośny chlupot część ludzi zawróciła co rychlej i stanęła
z boku, przyglądając się bezpłatnemu widowisku. Część czmychnęła od razu do przodu,
aby nikt potem nie mógł im zarzucić współwiny w katastrofie. Najmniej liczna część, bo
zaledwie z trzech jeźdźców złożona - dwóch staruchów i jednego wyrostka - usiłowała
wyciągnąć Sarsanbaja z wody, najwidoczniej wyznając zasadę, że nikczemnik ma
szansę zostać jeszcze kiedyś człowiekiem, podczas gdy z topielca może już być tylko
topielec.
Jednakże przekleństwa ludzi skrzywdzonych przez lata ciągnęły teraz sknerę na
dno, zawisły ciężarem u nóg nie znających tajników pływania.
- Daj rękę. No, dawajże rękę, póki jeszcze pora! - wołali trzej miłosierni, chcąc go
Uratować. Na próżno. Dusigrosz i chytrus, który nigdy nikomu niczego darmo nie dał,
nawet w takiej chwili nie potrafił przełamać swej natury. Wynurzał się półprzytomny,
chwytał łyk powietrza i rzężąc znikał znów pod wodą. Nie zwracał najmniejszej uwagi na
wysiłki i słowa mężczyzn stojących na brzegu.
W chwili, w której Hodża Nasreddin dobiegł do urwiska, Fajzułła Sarsanbaj wynurzył
się już po raz trzeci, by zatrzepotać bezradnie rękami i zniknąć po raz ostatni w głębokiej
toni. Nawet w takiej chwili wątpiono, aby bogacz nienawidzący przecież z całej duszy
filozofa, sięgnął po żerdź przez niego podaną.
Jakież było zdziwienie wszystkich gapiów, gdy Nasreddin wrzasnął jedno tylko
słowo, a oto Sarsanbaj wyciągnął rękę i natychmiast kurczowo ucapił koniec kija.
Wspólnym wysiłkiem kilku silnych ramion wydobyto nieprzytomnego kupca z wody i
czym prędzej ułożono na brzegu. Gruby Ibrachim z rozpędem usiadł mu na wzdętym
brzuchu. Z ust niedoszłego topielca chlusnął strumień wody. Jeden z największych
dusigroszy emiratu został ocalony.
Nazajutrz nad ranem na Czerwonych Piaskach rozpoczął się czas męskich emocji -
polowanie na lisy. Co chwilę któryś z drużyny Kazachów ściągał z głowy orła skórzany
kaptur, przesłaniający mu oczy, i drapieżny birkut błyskawicznie podrywał się do lotu.
Właściciel ptaka ruszał lekkim kłusem w ślad za drapieżnikiem. Gdy dogonił orła, ten
znajdował się już na ziemi z upolowaną zdobyczą. Wtedy następowała łowiecka
ceremonia wymiany towarów. Myśliwy podawał ptakowi przygotowany zawczasu
kawałek mięsa, zaś birkut bez oporu oddawał mu swą zdobycz. Tego nawyku
Kazachowie uczą orły od najwcześniejszej młodości, niemal od pisklęcia. Dobrze
wyszkolony birkut w ciągu sezonu łowieckiego potrafi upolować sto lisów. Nic przeto
dziwnego, że w udanym sezonie na wszystkich bazarach emiratu cena szub lisich
spadała na złamanie karku.
Następny dzień był czasem odpoczynku i ucztowania. Natomiast kolejny - dniem
połowów na dzikie ptactwo. Dniem zręczności, w którym należało się wykazać nie
tresurą drapieżnego birkuta, lecz umiejętnościami łuczniczymi, bystrym okiem i pewną
dłonią.

Orszak myśliwski podzielono na czwórki łowieckie, najstosowniejsze w
podchodzeniu czapli, łabędzi i kaczek. Czwórka złożona z emira, pierwszego wezyra,
dowódcy straży przybocznej będącego zarazem doskonałym łucznikiem oraz Hodży

Nasreddina ruszyła pieszo w górę rzeki. Podrywające się z zarośli ptactwo trafiano ze
zmiennym szczęściem. Po kilku godzinach wędrówki Słońce podniosło się na najwyższy
szczebel nieba i zaczęło palić niemiłosiernie dostojne plecy.
Emir rozgrzany marszem, namiętnościami myśliwego i piekącymi promieniami nie
namyślał się długo. Ściągnął futrzaną szubę i zarzucił ją na grzbiet filozofowy. Po chwili w
jego ślady poszedł wielki wezyr. Wreszcie i dowódca straży swoją szubę dołożył do sterty
wyrosłej ponad głową Hodży. Objuczony mędrzec ledwie powłócząc nogami z
najwyższym trudem podążał za myśliwymi, spieszącymi bez odpoczynku wzdłuż
zarosłych sitowiem, bagnistych brzegów Zerawszanu.
W pewnym momencie emir obejrzał się do tyłu, dostrzegł nieszczęśnika i parsknął
śmiechem. Rozbawił go widok obładowanego filozofa, uginającego się pod ciężarem
własnych pakunków i i trzech szub wielmożów.
- Ej, Hodżo, silnyś, widzę - wyrzucił z siebie wraz z czkawką od śmiechu. -
Taszczysz teraz tyle, ile zwykle osioł dźwiga.
- Trzy osły, o sprawiedliwy - mruknął spod ciężarów Nasreddin.

*

Przerwijmy czym prędzej opowieść o łowieckich przygodach Hodży, zanim sens
ostatnich słów Nasreddinowych trafi do środka głowy emira błogosławionej Buchary. Nie
należy wikłać dalszych losów mędrca, zwłaszcza że chodzi nam tylko o wyjaśnienie
tajemnicy niezwykłego słowa, na którego haczyku Hodża wyłowił z wody tonącego
sknerę, Fajzułłę Sarsanbaja.

CENA STRACHU

Opowieść szósta o jadowitym skorpionie
wędrującym po nodze młodego mirzy
i o zuchwałym uczynku więźnia,
przyprawiającym o ból głowy
największych dostojników Buchary

Nie należy do wydarzeń codziennych, ażeby poddany odmawiał wykonania rozkazu
zwierzchnika. Rzadki ten wypadek przytrafił się mirgazabowi zarządzającemu
więzieniem bucharskiego emiratu, Jeden z więźniów, który na polecenie mirgazaba miał
zastąpić złożonego niemocą kata w jego normalnych czynnościach odmówił. Po prostu
odmówił! Dowleczony na Plac Nagłej Sprawiedliwości, gdzie powinien wykonać wyrok na
jakimś nieszczęśniku, więzień oświadczył, iż rzemiosło katowskie zawsze wzbudzało w
nim wstręt i obrzydzenie, nie widzi przeto powodu, dla którego musiałby dzisiaj stać się
narzędziem okrucieństwa w ręku niesprawiedliwych. Przez pewien czas strażnik
wyprowadzony z równowagi nierozumną postawą usiłował rzemiennym kańczugiem

odmienić przekonania więźnia, ale nie zdało się to na nic. Przekonany wreszcie o
bezskuteczności wysiłków stróż prawa pognał, niedoszłego kata z powrotem do celi.
Poszturchiwany i popędzany przez strażnika młody więzień powlókł się ścieżką
ogrodową w stronę lochu obchany, dźwigając na bosych nogach żelazne łańcuchy.
Na widok upartego spacerujący po ogrodzie pałacowym Hodża Nasreddin zbliżył się
do naczelnika zawiadującego bucharskim więzieniem.
- Przyjacielu, czy pozwolisz, abym wręczył nieszczęsnemu te oto marne chodaki? -
zapytał.
- Czyń, jeśli taka twa wola, afandi. Ale uprzedzam cię, zmarnujesz dobytek trwoniąc
go na łotrów, niegodnych nawet dobrego spojrzenia.
Nasreddin zatrzymał biedaka dźwigającego żelazo i podał mu obuwie.
- Weź je sobie, chłopcze. I noś na zdrowie. Więzień wyciągnął rękę po buty, uchylił
usta w niemym podziękowaniu i nagle... cisnął czarykiem z całych sił przed siebie.
- Stój, co robisz, niewdzięczny? To przecież jeszcze zupełnie dobre chodaki.
- Ooooo - jęknął w tym samym momencie naczelnik z wielkim przerażeniem
wskazując na coś ręką. Hodża błyskawicznie odwrócił się i struchlał.
Za nimi, w odległości kilkunastu zaledwie kroków, natura odegrała jedną ze scen
dramatu dnia powszedniego. Oto na nogę syna emirowego, zażywającego wypoczynku
w towarzystwie świty dworskiej i przybocznego tabiba, wpełzł skorpion olbrzymich
rozmiarów. Zgromadzeni wokół Pierworodnego zamarli w trwodze. Przerażenie, a
potrosze i obawa przed nieudaną interwencją sparaliżowały myśli i uczynki dworaków.
Wtedy dopiero sprawdziło się przysłowie mówiące, iż gardzi śmiercią jedynie ten, komu
na życiu niewiele zależy.
Przytomność umysłu i pewność ręki zachował tylko więzień, który celnym rzutem
czaryka strącił skorpiona na ziemię. Potężny pajęczak z przetrąconymi kleszczami i
kończynami miotał teraz wściekle ogonem o płytę marmurowego chodnika, w miejscu
uderzeń pozostawiając kropelki śmiercionośnej cieczy. Tak oto trucizna z jadowego kolca
kreśliła na kamieniu ostatni już ślad szaleńczej taranteli bezsilnego ogona. Okrutne to
było widowisko. Okrutne i grozą napełniające patrzących.
- Nędzniku, czy wiesz, co cię oczekiwało, gdybyś nie strącił skorpiona? - wyszeptał
zbielałymi wargami naczelnik więzienia. Oczyma duszy widział już trzy ciała miotające
się w Dole Rozkoszy Ostatniej, wypełnionej jadowitymi gadami. W skazańcach kąsanych
przez żmije przeczucie kazało mu dostrzec, obok więźnia i strzegącego go strażnika,
także postać ponoszącą bezpośrednią odpowiedzialność za czyn przestępcy. Jego
własną postać. - Nie drżę o żywot. Śmierć jest jak wielbłąd, który kładzie się u progu
każdego domu. A dobrze ci wiadomo, panie, że zwierzę to stało się powszednim gościem
w celach więziennych i w podziemnym lochu. Zresztą śmierć, nawet najokrutniejsza,
mogłaby się wydawać weselną ucztą w porównaniu z codzienną męczarnią lochów
zindana. Widzisz więc, panie, iż nie traciłem zbyt wiele decydując się na rzut czarykiem -
odpowiedział spokojnie więzień.
Tymczasem zamieszanie wybuchłe fajerwerkiem przerażenia zaczęło powoli
wygasać. Sprawca chwil grozy, skorpion, leżał już znieruchomiały na płycie kamiennej.
Na nodze najstarszego z synów emirowych, czym prędzej poddanej drobiazgowym

oględzinom, nie znaleziono najmniejszego śladu ukłucia. Niepokój rozpływał się w
powietrzu. Wtedy dopiero władca rozejrzał się za wybawcą swego pierworodnego.
Dostrzegł więźnia dzierżącego w dłoni czaryk pozostały od pary.
- Zbliż się, dżygicie - skinął na więźnia. - Mów, kim jesteś, skąd pochodzisz i co
spowodowało, że musisz dziś dźwigać łańcuchy na nogach? Tylko niechaj usłyszę
szczere wyznanie z ust twoich. Chcę poznać jedynie prawdę. Pamiętaj, sznur kłamstwa
krótki.
- Sabir moje imię, o prześwietny. I zwięzła jest moja historia. Przyszedłem na świat w
niewielkim kiszłaku pod Samarkandą, zaś do Buchary przywędrowałem z ojcem przed
blisko dwudziestu laty. Abdurachman, rodzic mój, jest jednym ze stajennych, na dworze
bucharskim. Ja natomiast, panie dostojny, dzięki łaskawości zarządzającego pałacem,
trudniłem się pielęgnacją krzewów różanych w tym oto ogrodzie. Wolny czas
wypełniałem studiowaniem pałacowego księgozbioru i czułem się człowiekiem w pełni
szczęśliwym.
Trwało tak - ciągnął dalej więzień - dopóki nie poznałem pięknej Zamiry, córki kupca
brokatów, Husanbaja. Nie minęło dni czternaście, gdy stałem się niewolnikiem jej
warkocza, o prześwietny panie. Niestety, uczucie, które dzieliłem z wzajemnością,
rozbudziło nienawiść zawistnego Kasyma. Pewnego wieczoru napadł na mnie. I to z
dwoma pachołkami. A ja... ja nie ustąpiłem. Nie na darmo ludzie doświadczeni
powiadają, że miłość wzmacnia i serce, i mięśnie. Bójkę przerwała dopiero straż
miejska. Taki jest właściwy koniec mojej opowieści, o szlachetny władco, albowiem
Kasym był pisarzem u sędziego, a ponadto krewnym wielkiego poborcy. Ja zaś tylko
synem prostego koniucha. Puchar goryczy dopełnił jeszcze uczynek niewiernej Zamiry,
która wkrótce potem wyszła za mąż za leciwego kupca Bazarbaja i w obawie przed
prześladowaniami ze strony zawistnego Kasyma przeniosła się aż do Chiwy.
- A co spotkało Kasyma?
- Nic groźnego. Stracił jedynie siedem zębów i apetyt na dziewczynę. Ja natomiast,
jak widzisz, pozyskałem zgniłą klatkę lochu i ochłapy posiłku, którego najbardziej
żarłoczny z pustynnych szakali nie tknąłby, zdychając raczej z głodu, o władco połowy
świata.
- Uchyl furtkę swej łaski, panie, co uszczęśliwiasz ludzi - wstawił się za więźniem
Hodża Nasreddin, korzystając z odpowiedniej chwili. - Godzien jest poprawy losu
młodzieniec nieszczęsny o sercu gorącym i nieulękłym,
- Wielka to zbrodnia podnosić rękę na urzędnika państwowego, mędrcze.
Sprawiedliwa zatem spotkała go kara - odpowiedział emir marszcząc brwi. Ale zaraz
potem spojrzał na syna ocalałego cudem i złagodniał. Niemal natychmiast uzupełnił: -
Nikt jednak nie śmie powiedzieć, iż władca Buchary jest człowiekiem małego serca i nie
potrafi odpłacić dobrem za wyświadczoną mu przysługę. Oto dlaczego darowuję
Sabirowi połowę wyznaczonej kary. Połowę, powiedziałem. Słusznie mu się to należy,
zasłużył bowiem uczciwie na nagrodę. Kuszbego, dopilnuj, ażeby stało się według mego
polecenia. A poza tym, wezyrze, każ przenieść więźnia z lochów podziemnych do
pomieszczenia bardziej godziwego. Rozkaż także, aby wydawano mu posiłki na równi ze
strażnikami zindana.

Jeszcze przed nadciągnięciem zmierzchu pierwszy wezyr zawezwał do siebie
mirgazaba, naczelnika więzienia. mowa między obydwoma nie trwała długo.
- Słyszałeś, naczelniku, słowa władcy wypowiedziane w ogrodzie. Zapamiętałeś
polecenia emira? Tylko nie próbuj się wykręcać. Uprzedzam, na nic się to nie zda -
ostrzegł kuszbega naczelnika więzienia bezskutecznie usiłującego dojść do słowa. - A
teraz nadstaw bacznie uszu, abyś nie uronił ani odrobiny z rozkazu. Po pierwsze:
więzień Sabir, syn Abdurachmana, powinien odsiedzieć dokładnie połowę wyznaczonej
kary, resztę życia musi spędzić na wolności. Po drugie: masz przenieść go natychmiast z
lochów zindana do nieco wygodniejszego pomieszczenia i tam odżywiać posiłkiem
strażników.
- Ale...
Kuszbega podniósł głos:
- Milcz. Nie chcę słyszeć ani słowa, mirgazabie. Powtórzyłem ci jedynie życzenie
wielkiego emira, czyniące ciebie i sędziego, człowieka urzędu, odpowiedzialnymi za
wykonanie poleceń. Od siebie mogę tylko dodać, że w najbliższych dniach spodziewamy
się nowego transportu żmij z okolic Szachrisjabzu. Zgodzisz się ze mną, naczelniku, iż
gady muszą być solidnie wygłodniałe, bo okolice tamtejsze nieszczególne, kamienno-
górzyste. A przydługi czas podróży też chyba zaostrzy apetyt jadowitych cór szatana. No,
nie patrz tak na mnie, mirgazabie. Przyszło mi po prostu do głowy, że mógłby być z
ciebie wcale smaczny kąsek. Nie wierzysz? Zerknij do lustra. Utuczyłeś się, naczelniku,
na więźniach nieprzyzwoicie, upodabniając się do pękatej beczki łoju. Najwidoczniej
także i mózg obrósł ci sadłem, co zapewne spowodowało, iż zapomniałeś o dowodach
wdzięczności, o składaniu darów swemu dobroczyńcy za wyrobienie tak znakomitej
posady. No, ale dosyć gadania. Pora zamienić słowa na uczynki. Wynoś się do roboty. I
nie zapomnij przekazać treści naszej rozmowy kadiemu Główny sędzia Buchary pomoże
ci w dopełnieniu rozkazu. Tylko pamiętajcie obydwaj o Obowiązku ścisłego wykonywania
poleceń wielkiego emira.
Zarządzający więzieniem opuścił komnatę dostojnika unosząc w zanadrzu
przekonanie, iż na gniew pierwszego wezyra bez trudu można znaleźć skuteczne
lekarstwo - kilkadziesiąt sztuk złota, zebranych pod byle pozorem wśród krewniaków
nieszczęsnych więźniów. Znacznie gorzej będzie z wypełnieniem rozkazu władcy. I nie
chodziło bynajmniej o drugą część emirowego polecenia, Ta bowiem nie powinna
nastręczać wielkich kłopotów. W nadziemnej części zindana znajdowały się maleńkie,
lecz suche komnaty, przeznaczone dla więźniów, których zapobiegliwość zamożnych
krewnych mogła uchronić przed powykręcaniem członków od wilgoci lochów podziemia,
mogła ulżyć okrutnemu losowi skazańców. Do jednej z takich komnat każe więc jeszcze
dzisiaj przenieść więźnia. O resztki z kotła strażników także nie będzie trudno. I oto
druga połowa polecenia emirowego zostanie wykonana. Co jednak czynić z pierwszą
częścią rozkazu władcy? Na to pytanie naczelnik nie potrafił znaleźć rozumnej
odpowiedzi. Przygnieciony bagażem zgryzoty podreptał czym prędzej do kadi-kalana,
głównego sędziego emiratu.

- Powiedz mi, naczelniku, czy władca darował Sabirowi połowę kary, czy też połowę
kary pozostałej jeszcze do odsiedzenia? Zwróciłeś uwagę na ten istotny szczegół? -
zapytał sędzia po wysłuchaniu zarządzającego więzieniem.
- Powiedział wyraźnie: połowę kary. Należy przypuszczać, iż myślał o całości.
Zwłaszcza że i kuszbega przekazując mi polecenie emirowe mówił wyraźnie o połowie
kary wyznaczonej. Sabir przesiedział już półtora roku. Aj, doskonale się złożyło, że nie
został skazany na mniej niż trzy lata lochu, gdyż wtedy nie moglibyśmy w ogóle wykonać
rozkazu emira - ucieszył się mirgazab. - Za niewykonanie najwyższego polecenia sroga
spotkałaby nas kara. Na szczęście Sabir został skazany na więzienie dożywotnie.

- Na szczęście? Dożywotnie więzienie? Człowieku, co ty bredzisz? To znacznie
gorzej - zaniepokoił się kadi. - Aj, aj, a skąd można wiedzieć, ile lat jeszcze ma zamiar
przeżyć Sabir, syn Abdurachmana? Ani on, ani nikt inny z żyjących na tym świecie
powiedzieć nam tego nie potrafi. W jaki przeto sposób mamy określić połowę kary
dożywotniej?
Można przypuszczać, iż orzech zlecenia emirowego pękłby bardzo szybko,
zgnieciony takim czy innym fortelem, od których roiło się przecież w księgach i praktyce
prawniczej, gdyby nie obawa przed zbyt pochopną decyzją.
Co uczynić, ażeby życzenie wielkiego władcy zostało spełnione jak najdokładniej?
Sprawa nie była prosta.
Obdarowanie więźnia wolnością teraz, po spędzeniu przezeń półtora roku w
lochach, mogłoby się okazać czynem fatalnym w skutkach. Bo skąd można wiedzieć, ile
czasu zuchwały syn Abdurachmana zechce przeżyć na zewnątrz murów zindana? Pięć?
Dziesięć? A może piętnaście? Nawet najdrobniejszy błąd w obliczeniach naczelnik
więzienia i kadi-kalan musieliby okupić własnymi głowami.
Dalsze przetrzymywanie Sabira w celi to rzecz równie niebezpieczna. Gdyby
uwięzionemu zechciało się zerwać nić żywota przedwcześnie, jeszcze przed
opuszczeniem murów zindana, polecenie emirowe nie mogłoby być nigdy wykonane. I w
takim przypadku kat bucharski nie zważając na poprzednie zasługi postrącałby głowy
dostojników z karków.
Dla obydwu urzędników odpowiedzialnych za wykonanie rozkazu władcy nastał czas
koszmarów i grozy, czas dni nieprzytomnych i bezsennych nocy.
Od wiary do zwątpienia jeden krok tylko. Naczelnik więzienia wydreptał ich
niezliczoną mnogość. Nic zatem dziwnego, że wkrótce pogubił wszystkie włosy,
wypchnięte ze skorupy czaszki przez mózg, nabrzmiały od nieustannego wysiłku.
Myślenie nigdy nie było czynnikiem decydującym o kwalifikacjach zarządzającego
największym więzieniem chanatu. Procesu tego nie mogły wzmóc sposób nagły
ogromne ilości wina pochłaniane teraz przez żołądek zrozpaczonego. W istocie, na
próżno mirgazab mózg własny zadręczał. Tajemnica rozwiązania zagadki była odeń
równie daleka, jak i w momencie wysłuchania dostojnego polecenia; za to rozpacz coraz
głębsza.
Inaczej postępował kadi-kalan. Główny sędzia emiratu zamknął, się w bibliotece
medresy Uługheka i tam o chlebie i wodzie swąd lampy łykał przez dni czternaście. Po

upływie wyznaczonego czasu opuścił uczelnię, ukazując mieszkańcom Buchary głowę
przed wcześnie przysypaną mąką zmartwienia. Długie chwile trawione w murach
medresy nie przyniosły mu bowiem ani ziarnka pożytku. Na stronicach ksiąg zwietrzałych
kadi-kalan nie natrafił nawet na nikły ślad rozwiązania.
Krótko trwała rozmowa pomiędzy osiwiałym sędzią a nagogłowym naczelnikiem
więzienia. Zanim jeszcze księżyc rozgościł się na dobre ponad ziemią, dwaj wielmoże
zaprosili do domu naczelnika na wspólny posiłek i naradę głównego rachmistrza emiratu
po czterech długobrodych uczonych z medresy Abdułazis-chani i medresy Uługbeka,
jednego z medresy Miri-Arab oraz Hoda Nasreddina, który wiele potrafi.
Nie pomogło półtora mózgu, może znajdzie bezpieczne wyjście głów trzynaście?
Zagadkową, niezwykle trudną sprawę podziału kary dożywotniej na dwie jednakowe
części, przedstawił zgromadzonym główny sędzia Buchary.
Po słowach kadi-kalana zapadła głęboka cisza. Powoli komnat zaczęła wypełniać
się chaosem myśli, gmatwaniną niedojrzałych pomysłów.
- Mam! - wrzasnął w pewnej chwili zarządzający wiezieniem. - Czcigodni, zdaje się,
że znalazłem cudowne wyjście. Bardzo wygodne i odpowiadające postawionym
warunkom. Emir będzie zadowolony. Posłuchajcie. Wszyscy wiemy, o szlachetni
mężowie, iż Sabir, syn Abdurachmana, przesiedział już półtora roki w lochach zindana,
teraz więc, aby stało się zadość życzeniom władcy, należy wypuścić go na wolność na
dalsze półtora roku A potem... potem wystarczy uciąć mu głowę.
- Osioł - mruknął w głąb brzucha sędzia, zaś pełnym głosem ostrzegł: - Za taki
uczynek nasze głowy musiałyby towarzyszyć czaszce Sabira w ostatniej wędrówce.
Pomyśl rozsądnie, zanin słowo wypchniesz na język, naczelniku. Trudna sytuacja
wymaga odpowiednio roztropnego fortelu. Dlatego sądzę, o czcigodni, że wygodniej
byłoby nam spowodować... ot, choćby jakiś nieszczęśliwy wypadek. Wielu ginie przecież
w bijatykach, wielu umiera od ukąszeń żmii. W odpowiedniej chwili można by wpuścić w
nogawkę spodni Sabira jadowitego skorpiona, falangę roznoszącą śmierć albo karakurta,
nie na darmo zwanego przez czabanów i “czarną wdową”. Zarówno władca, jak i wielki
wezyr przyjęliby . wypadek taki za zwyczajne zrządzenie losu.
- Cudownie! Wspaniale! Głowa twoja warta jest więcej niż skarbiec samego emira.
Naczelnik bucharskiego więzienia z otwartymi ramionami skoczył w kierunku
sędziego. Zanim kadi-kalan zdążył uchylić się, mirgazab obłapał go ciasno, poderwał z
ziemi i w szale radości zaczął wywijać wraz z nim taneczne figury, jakich przedtem. nikt
nigdy w Bucharze nie widział.
Minęły długie minuty, zanim obydwaj dostojnicy śmiertelnie zmęczeni osunęli się na
stertę poduszek. Głośne sapanie zagłuszyło wszystko.
- A jeśli emir dowie się, żeście dopomogli naturze w zakreśleni granicy życia
człowieczego? —- padło nagle pytanie z grona uczonych mudarrisów.
“Jeśli" to bardzo szerokie słowo. Nikt nie zna jego początku ani końca. Może dlatego
pytanie nie doczekało się odpowiedzi. Milczenie ponownie zaległo komnatę.
- Nie pojmuję was, czcigodni. - przerwał ciszę Hodża Nasreddin. - Zachowujecie się
niczym bucharski oprawca. Myślicie tylko o ścinaniu niewinnej głowy, podstępnym
podrzucaniu jadowitych stworów. Czyżbyście naprawdę chcieli skrócić życie Sabirowi?

Po cóż sięgać do metod zbójeckich, jeśli rozsądek podpowiada radę rozumną?
Sprawiedliwość wasza, o szlachetni, postępując zgodnie z życzeniem emira może
popełnić omyłkę co najwyżej jednodniową. Każcie więc teraz wypuścić więźnia na
wolność, skoro do jednej zaledwie doby można określić ewentualność popełnionego
błędu. Ja tymczasem pójdę do zarządzającego-pałacem. Spróbuję nakłonić go, ażeby
przyjął Sabira z powrotem , na dawne stanowisko.
Co? Z dokładnością do jednej doby? Mężowie uczeni siedząc;na własnych piętach
wokół kadi-kalana uchylili usta w niemym zdziwieniu i tkwili tak w przeciągu, niewiele
rozumiejąc z mowy bucharskiego filozofa. Czy to możliwe, aby dało się zakreślić tak
dokładnie połowę kary dożywotniej, bez użycia sztuczek szachrajskich?

*

Zastanów się, człowieku czytający te słowa, nad rozwiązaniem które znalazł afandi.
Pomyśl, jak powinien toczyć się krąg dalszych losów Sabira, by stało się zadość woli
bucharskiego władcy! Szperaj w głowie własnej, o rozumny, nie licz na pomoc ludzi
pozostałych w domu mirgazaba, albowiem prędzej kocioł wody zagotujesz nad świecą,
nim oni pobiegną śladem myśli Nasreddinowej.

BEZ ZIARNA SZACUNKU

Opowieść siódma o Rachimbaju bez serca,
motku owczej wełny oraz kilku
siwobrodych mężach, którym wiek
nie przeszkodził w pościgu za młodym Abdułłą

Około południa dobry los podpowiedział Hodży Nasreddinowi, aby wybrał się na
bazar, na spotkanie z dawno nie widzianymi przyjaciółmi przybywającymi w dzień
świąteczny do miasta z okolicznych kiszłaków. Szczęśliwych pomysłów nie należy
odkładać na później - o tym wiedzą wszyscy. Mędrzec wyprowadził więc bez zwłoki
osiołka przed furtkę, .umocował starannie siodło na grzbiecie zwierzęcia i już miał się
wdrapać na iszaka, gdy dostrzegł zbliżające się od strony minaretu Kałjan dzieci
sąsiadów, siedmioletniego Abdułłę i maleńką Miriam. Obydwoje szli wolniutko, płacząc i
szlochając głośno. Mędrzec pospieszył im naprzeciw.
- Co się stało, Abdułło? Czemu płaczesz, Miriam? Skąd wracacie, na Allacha? Nie
chodziliście chyba do zindana?
Hodża zadał ostatnie pytanie i aż przeraził się myśli, która przemknęła mu pod
czaszką. Czyżby oprawcy emira rozprawili się po swojemu z zacnym farbiarzem,
Usmanem Chakimbobo, ojcem Abdułły i Miriam? Nie tak dawno nieuczciwy poborca
podatków przywłaszczył sobie pieniądze farbiarza, a następnie oskarżył go o
niewpłacenie należnego srebra do emirowego skarbca. Na polecenie naczelnika

zarządzającego finansami emiratu biedaka pochwycono natychmiast i bez sądu
wtrącono do lochów zindana, aby gnił tam do śmierci. No, chyba że wcześniej zdołają go
wykupić krewni albo ludzie litościwego serca. Sprawa nie była jednak taka prosta. Ludzie
mający litościwe serca nie miewają przecież pieniędzy, zaś ludzie posiadający monet pod
dostatkiem zwykle pozbawieni są serc litościwych.
- Byliśmy z Miriam na głównym bazarze, afandi - odpowiedział chłopiec. - Pod bramę
więzienną pobiegniemy dopiero po obiedzie.
Hodża Nasreddin odetchnął z ulgą i zagadnął już znacznie spokojniej:
- Opowiedz dokładnie, co przykrego was dzisiaj spotkało, Abdułło. I nie zapominaj
nigdy, chłopcze, że nawet w największym nieszczęściu dobry los pozostawia szparkę,
przez którą można przecisnąć się na drugą stronę. Wspólnie spróbujemy zaradzić jakoś
biedzie.
Popłynęły słowa gęsto przetykane łzami.
Z opowieści Abdułły mędrzec dowiedział się, że dzieci wracały z bazaru pod
meczetem Kaljan, dokąd z samiutkiego rana wysłała je chora matka. Miały sprzedać
spory kłębek wełny, którą mama uprzędła z owczej sierści zbieranej miesiącami gdzie się
tylko dało, najczęściej na kolcach ostów rosnących przy drodze na pastwiska. Niestety,
środek lata nie jest najlepszą porą na handel ciepłą wełną. No, bo kto w skwarze
słonecznym myśli o zimowych chłodach? Na bazarze wełnę chciał nabyć jedynie kupiec
Rachimbaj, człowiek zamożny, ale bez odrobiny serca. Znając trudne położenie rodziny
farbiarza, usiłował skorzystać z okazji najpierw naurągał im od dzieci zbrodniarza, a
następnie za wełnę ofiarował jednego miedziaka, choć warta była przecież ze dwie
srebrne tańgi. Gdyby źli ludzie nie wtrącili taty do lochu, z pewnością powiedziałby
nikczemnikowi, co o nim myśli. A tak, kto miałby ująć się za biedakami? Oczywiście za
nędznego miedziaka wełny nie sprzedały. Teraz wracały zapytać mamę, co mają robić
dalej!
Poczciwy osiołek zaczął delikatnie skubać wargami warkoczyki Miriam, jakby chciał
zająć ją czymś innym. Dziewczynka zaśmiała się na moment, ale zaraz potem
rozszlochała się jeszcze głośniej.
Hodża przygarnął małą do siebie, otarł łzy grochem płynące spod powiek i
zadecydował:
- Poczekajcie na mnie w ogrodzie, dzieci. Narwijcie sobie trochę winogron, są już
dojrzałe. Mamie na razie nic jeszcze nie mówcie, dość ma innych zgryzot. Podaj mi ten
motek wełny, Abdułło. Tym razem ja spróbuję sprzedać go chytremu Rachimbajowi. I nie
martwcie się wcale. Za godzinę powinienem tu powrócić z monetami w srebrze, a nie
byle miedziakami.
Uradowane dzieci wbiegły do ogrodu, zaś Hodża Nasreddin dosiadł wiernego
kłapoucha i pokłusował w kierunku bazaru. Jednakże kiedy tylko skręcił za narożnik
glinianego duwału, zatrzymał osła, zlazł z siodła, wyszukał pod ścianą spory kamień, po
czym starannie nawinął nań wełnę. Tym sposobem otrzymał duży kłębek przędzy o
solidnej wadze. Następnie wsunął ciężki motek za pazuchę i ruszył dalej.
Wielki bazar rozciągający się pod murami meczetu Kaljan powitał przybysza
ożywionym gwarem i tysiącem zapachów nęcących nozdrza. Przełykając głośno ślinę

mędrzec bez trudu odszukał stragan bogatego Rachimbaja i zaproponował mu kupno
wełny za dwie srebrne tańgi, bo tyle jest warta.
Kupiec zważył motek na dłoni i od razu wyczuł okazję nie trafiającą się co dzień.
“Gdyby afandi miał choć odrobinę pojęcia o handlu i wartości owczej wełny, nigdy nie
sprzedawałby jej półdarmo" - pomyślał chciwiec, a na wszelki wypadek zapytał głośno,
czy Hodża. Nasreddin nie opuściłby przynajmniej miedziaka z ceny, jakiej żądał.
Ponieważ mędrzec obstawał przy swoim nie chcąc ani mniej, ani więcej od sumy
wymienionej na początku, Rachimbaj zgodził się. Z uśmiechem na dnie robaczywej
duszy, zaś z gębą poważną dla niepoznaki, bez dalszych targów wypłacił mu żądane
monety w czystym srebrze.
Tym razem Hodża Nasreddin nie wałęsał się jak zwykle pomiędzy uliczkami
straganów, nie gawędził ze znajomymi, nie częstował się zieloną herbatą i smakołykami,
lecz czym prędzej zawrócił osiołka w kierunku domu, gdzie dzieci sąsiadów oczekiwały
go już niecierpliwie.
W ogrodzie wręczył uszczęśliwionemu Abdulle dwie srebrne tańgi, aby kupił chleba i
mięsa, zaś od siebie dodał jeszcze kilka miedziaków na zioła dla chorej sąsiadki.
Nazajutrz kupiec Rachimbaj, który nabył od mędrca wełnę z przedziwnym
nadzieniem, na widok Hodży Nasreddina kroczącego spokojnie między straganami
doskoczył do niego, chwycił mocno za szarawary i nie puszczając ani na moment, zaczął
wrzeszczeć wniebogłosy.
- Afandi, jakże ty się wczoraj tutaj zachowałeś? Nigdy się po tobie czegoś
podobnego nie spodziewałem. Uchodziłeś dotąd w Bucharze za człeka prawego, a tyś
niegodziwiec. Co mówię, tyś największym naciągaczem, tyś królem oszustów, tyś
wielkim emirem wszelakich złodziei.
- Pssst, nie tak głośno, czcigodny - szepnął Hodża kładąc palec na ustach. - I tak
wszyscy wiedzą, że wielki emir jest wielkim oszustem i złodziejem. Ale po co powtarzać
to na głos? Szpiedzy emirowi mają uszy jak patelnie.
- Ja przecież wcale nie mówię, że nasz wielki emir jest wielkim złodziejem i
oszustem - rozindyczył się Rachimbaj. - Ja tylko powiadam, że to ty jesteś wielkim
emirem. Tfu, chciałem powiedzieć, jesteś wielkim złodziejem. Największym, jakiego
Allach zesłał na ziemię, aby unieszczęśliwiać uczciwych kupców, zarabiających
sprawiedliwie na życie. Coś ty mi wczoraj sprzedał w zamian za prawdziwe srebro,
przędzę wełnianą czy kamień ciężki i nic niewart?
- Puść, bo mi spodnie rozerwiesz i wstydu się najem bez powodu - odpowiedział
spokojnie Hodża Nasreddin nie zwracając najmniejszej uwagi na tłum ludzi ciekawych
gromadzący się wokół. - Wczoraj nie było tu żadnego szachrajstwa, lecz uczciwa,
kupiecka transakcja. Za dwie srebrne tańgi otrzymałeś odpowiednią ilość owczej
przędzy. Nie za dużo, ale i nie za mało. Natomiast kamień znajdujący się w środku motka
dostałeś ode mnie bezpłatnie jako dodatek za swoje twarde serce.
Tłum ryknął śmiechem. Kupiec zaniemówił ze złości. Spurpurowiał, nabierając barwy
dojrzałego owocu granatu. Nagle puścił Hodżę, odwrócił się i pochwycił grubą pałkę do
mierzenia sukna lub jedwabiu. Mędrzec skorzystał z okazji i skoczył w tłum

rozradowanych wieśniaków, nosiwodów, rzemieślników. Pomiędzy ludźmi prostymi
zawsze czuł się bezpiecznie.
Na próżno Rachimbaj wykrzykiwał plugawe wyrazy i wywijał pałką przed ciasno
zwartym tłumem. Hodży Nasreddina dosięgnąć nie zdołał. Dopiero kiedy zmęczył się,
zasapał i zwalił bez siły na ladę, roześmiana gromada odpłynęła dalej.
Na skraju bazaru mędrzec pożegnał się z przyjaciółmi i ruszył w stronę domu. W
zamyśleniu poszukiwał możliwości, jakimi dałoby się wyciągnąć nieszczęsnego
Chakimbobo z więziennego lochu. Marzył o chwili, w której Abdułła i Miriam będą mogli
ujrzeć swego ojca w progu skromnego domostwa.
Trrrrrach!
Nagłe uderzenie strąciło Hodżę z wierzchołków marzeń, obalając go w piasek.
Zanim mędrzec z pełną miednicą bólu oprzytomniał, kilkuletni chłopak, przyczyna
upadku, poderwał się i popędził dalej. Mnóstwo zgniłych owoców daktylowych i fig
poszybowało z furkotem za uciekającym.
Miękka przegniła figa pacnęła siedzącego na ziemi mędrca w sam środek czoła,
druga zaklajstrowała mu powiekę, czyniąc go podobnym do Jednookiego Huseina, króla
samarkandzkich żebraków.
- Ludzie, co czynicie? - wrzasnął Hodża Nasreddin, czym prędzej osłaniając
chałatem głowę. - Czemu ciemności nocy sprowadzacie na oczy moje? Za co,
niewdzięczni, płacicie mi cuchnącą monetą?
Do Nasreddina podbiegło sapiąc i dysząc ciężko kilku mężów w wieku przejrzałym.
- Nie gniewaj się, Hodżo-aka. Nie dla ciebie przeznaczona były te zgniłki.
Sprawiedliwość nasza ścigała Abdułłę, oby zwichnął sobie język i obydwie nogi.
Hodża obruszył się:
- Dlaczego krzywdzicie potomka zacnego rodu, o siwobrodzi mężowie? Co zawinił
wam młody Abdułła, syn nieszczęsnego Usmana Chakimbobo? Jakim czynem zasłużył
sobie na takie mnóstwo fig i daktyli, z których z łaski Allacha i mnie dwoma
poczęstowaliście?
- To szczenię szakala nie ma nawet ziarna szacunku dla siwej brody i drżących
kolan, o afandi. Chłopak zadrwił sobie z Hasana Taszmuchameda, szlachetnego domły,
nauczyciela, który przez lat czterdzieści uczył nasze dzieci w machtabie. Szkoda wielka,
że wiek dostojny wstrzymuje chyżość stóp naszych i drogę oddechu zapiera. Och, żeby
tak można było liść kaktusa wetknąć chłopakowi za koszulę i przetrzymać tam, dopóki
czaszka jego nie wypełni się rozumem.
- A w czym tkwił korzeń obrazy, czcigodni? - zdziwił się mędrzec. - Jakiż to uczynek
kazał wam puścić się w pogoń szaloną za młodym człowiekiem?
Najstarszy z siwobrodych przykucnął obok Nasreddina i pomagając mu odlepić
resztki fig rozpaćkanych na koszuli i tiubietiejce, zaczął objaśniać:
- Posłuchaj uważnie, Hodżo-aka. I pojmij źródło naszego gniewu. Przed chwilą
szlachetny Hasan Taszmuchamad zagadnął młodego Abdułłę, ile lat sobie liczy? Siedem
-usłyszał w odpowiedzi. Dalej, o afandi, na pytanie o wiek ojca chłopak odrzekł, iż rodzic
jest starszy od niego dokładnie o czterdzieści trzy lata. A wreszcie zapytane o wiek
dziadka, to szczenię szakala odparło, że dziadek jego ukończył przed czterema dniami

lat pięćdziesiąt i cztery. Odpowiedź taka słusznie zbudziła gniew sędziwego nauczyciela,
albowiem w porządnym mieście nikomu nie wolno drwić z ludzi starszych.
- Obym nie przebył odległości najbliższych dwóch wschodów słońca, jeśli rozumiem,
o co wam chodzi, czcigodni - zdumiał się po raz wtóry Hodża Nasreddin. - Czyż
dziadkowi Abdułły nie wolno dożyć do lat pięćdziesięciu i czterech? Siodlarz Rachim
Urunhodża - niechaj cieszy się wielkim zdrowiem jak najdłużej - już od ponad stu lat
mieszka w naszym grodzie i nie pamiętam, aby kiedykolwiek za to właśnie
obdarowywano go zgniłymi owocami. Dlaczego więc wiek czcigodnego dziadka Abdułły
rozbudził wasz gniew, o siwobrodzi? Od kiedy to zbrodnią jest przekroczenie granicy lat
pięćdziesięciu? Przecież nawet każdy z was minął już dawno tę granicę.
- Wielki z ciebie mędrzec, Hodżo-aka, lecz w rachunkach ustępujesz najlichszemu z
derwiszów bucharskich. Czyż może dziadek liczyć pięćdziesiąt cztery lata, skoro ojciec
Abdułły osiągnął granicę lat pięćdziesięciu? Słyszałeś kiedykolwiek, aby dziecko
czteroletnie stało się ojcem? Każdy z nas wiele już lat i zim przekroczył na tym padole,
lecz nigdy nie słyszał o podobnym wydarzeniu.
Hodża zadumał się. Wreszcie zapytał:
- Hm, a może dziadek Abdułły zmarł w wieku pięćdziesięciu czterech lat i stąd słowa
chłopca, które zaprowadziły was w krainę gniewu?
Wokoło mędrca rozległy się głosy protestu:
- Nie, Hodżo-aka, to nie może być prawdą. Dziadek Abdułły cieszy się doskonałym
zdrowiem. Mieszka w kiszłaku Karasaraj, nie dalej jak przedwczoraj kilku z nas widziało
go na bazarze kucharskim, gdzie przywoził na sprzedaż ogromne niczym beczki arbuzy i
melony zebrane z pól baja.
- A może to dziadek przybrany?
- Chłopak twierdził uparcie, że jest to jego dziadek rodzony. Hodża Nasreddin
zasępił się po raz trzeci. Niedługo trwał tym razem w zamyśleniu. Dobry mędrzec pojął
rychło, że chłopca oczekuje wielka przyszłość, albowiem kogut, który będzie piać
doskonale, pieje już w jajku. Uśmiechnął się przeto szeroko i odpowiedział starając się
załagodzić okaleczoną dumę starców:
- Wierzcie mi, o siwobrodzi mężowie, nie widzę przyczyny, dla której Abdułła
musiałby posługiwać się językiem kłamstwa. Jestem głęboko przekonany, że należy
zaufać słowom chłopca. Powstrzymajcie więc wodze gniewu waszego, czcigodni, skoro
rzecz kłopotliwa została wyjaśniona. Rozejdźcie się teraz w spokoju, pomni, iż syn
Usmana Chakimbobo prawdę stwierdził. I niechaj zakiełkuje sezam rozsądku w głowach
waszych, sprawiedliwi mężowie. Albowiem powiedziano w księgach: rozum jest ogrodem
myśli.

*

Słyszałeś słowa Hodży, człowieku rozważny? Nie leń się, skieruj swe kroki choć na
moment pomiędzy ogrodowe rabaty umysłu, by z właściwej zerwać kwiat rozwiązania.

POKRZYŻOWANA ZEMSTA

Opowieść ósma o niezwykłym pojedynku
Hodży Nasreddina z dwoma mistrzami
gier szachowych: niepokonanym Karimem
z Bagdadu i Abdullachem z Egiptu

Nóg żmii, oczu mrówki i chleba mułły nikt jeszcze nie widział. Tym bardziej nie
widziano ani nie słyszano w muzułmańskim świecie, ażeby wielki emir z własnej woli,
jedynie dla nierozumnego kaprysu, pozbawiał się znacznej ilości złota z prywatnego
skarbca. A tak właśnie dzisiaj o brzasku uczynił władca bucharskiego emiratu. Niczym
nie ponaglany z samego ranka ogłosił, że drogocenną nagrodą obdaruje zwycięzcę
szachowego turnieju. Turnieju niezwyczajnego, bo okraszonego udziałem dwóch gości,
przybyłych do Buchary aż zza Czarnych i Czerwonych Piasków.
Już po kilku godzinach okazało się, że jedynym graczem miejscowym, który wyraził
chęć ubiegania się o nagrodę, był Hodża Nasreddin. Na dworze bucharskiego władcy
znajdowali się wyborni szachiści, znacznie lepsi od Hodży. Lepsi, ale nie odważniejsi.
Doskonale pojmował to przemyślny emir Buchary. Zbyt wielka sława poprzedziła
przybycie cudzoziemskich mistrzów, aby ktokolwiek poza Nasreddinem chciał ryzykować
podjęcie nierównej z nimi walki. Przegrana mogła się bowiem okazać początkiem
niełaski w oczach władcy. Prawda, wielu jest na świecie takich, co dla interesu w ogon
osła całują. Znacznie jednak trudniej o nierozważnego śmiałka, który dla wątpliwej
nagrody zaryzykuje utratę własnego czerepu.
Emir całkowicie przeświadczony o nieuchronnej porażce mędrca wpadł w
wyśmienity nastrój. Żartował bez ustanku z wielkiego wezyra i resztek jego brody, która
nie chciała mu odrosnąć, mimo że zgodnie z zaleceniami nadwornego astrologa
dostojnik okładał ją na noc wysuszonym wielbłądzim nawozem starannie zmieszanym z
najprzedniejszym tygrysim smalcem, sprowadzanym za ciężkie pieniądze aż z gór
Pamiru. Władca dowcipkował, śmiał się i... czekał.
Dopiero kiedy w komnacie zebrali się już wszyscy dostojnicy pałacowi i wielmoże
sproszeni z całej Buchary, emir, który chciał, aby kompromitacja Hodży Nasreddina
nastąpiła wobec wielu świadków, zagadnął mędrca:
- Mam nadzieję, że nie cofniesz się teraz, Hodżo? Nie masz chyba zamiaru odstąpić
od rozegrania pojedynków szachowych z przeciwnikami, przybyłymi specjalnie w tym
celu do Buchary zza siedmiu pustyń?
- A czegóż to miałbym obawiać się, o sprawiedliwy? - odparł Nasreddin pytaniem na
pytanie. - Z chęcią rozruszam mózg gnuśniejący.
Władca spojrzał na mędrca ubawiony.
- I mniemasz, Hodżo, że uda ci się zwycięsko ukończyć starcia z mistrzami?
- Nadzieja jest kapitałem życia, panie,
- Doskonale, doskonale - zamruczał emir ukontentowany, po czym głośno objaśnił: -
Grać więc będziecie w trójkę o ten oto komplet szachowy, w którym jaśniejsze figurynki

najzręczniejszy złotnik Buchary, usto Chałbadaj, wykuł ze srebra, zaś ciemniejsze ze
szczerego złota. Także płyta do gry sporządzona jest ze szlachetnego drewna i kamieni.
Trud zawodów nie może bowiem pozostać bez należytej nagrody. Zapłata nie najgorsza,
ale nie gorsi też i przeciwnicy. Słyszeliście, co mówiłem przed chwilą? Z daleka kazałem
sprowadzić dwóch wielkich mistrzów gry szachowej, aby uświetnić dzisiejsze zawody.
Przezacny Selim el Karim przybył na moje wezwanie z Bagdadu, natomiast Muchammad
ibn Abdullach jest nadwornym szachistą wielkiego kalifa w Egipcie i nauczycielem jego
najstarszych synów. Mniemam, o szlachetni, że potykanie się o zwycięstwo z
przeciwnikami tej miary każdy z mieszkańców bucharskiego emiratu powinien uwalać za
wielki dla siebie zaszczyt,
Słuchający nabożnie pochylili głowy w niemym potwierdzeniu słów monarszych.
Tymczasem do Nasreddina przysunęli się niepostrzeżenie dwaj słudzy emirowi i szeptem
poczęli namawiać mędrca:
- Hodżo-aka, nie graj z cudzoziemcami. Zbyt ludzie cię miłują, abyś ryzykował dobre
imię człowieka myślącego dla sprawy niewartej nawet oślego ogona. Z tymi dwoma
przecież nie wygrasz, to wielcy mistrzowie. Zarówno Pers, jak i Arab całe życie spędzili
przy desce z szachownicą, długie lata przetrawili na studiowaniu tajników szachowych
posunięć. Nierówne są wasze siły, o afandi.
- Pamiętaj, afandi, samo szczęście nie wystarczy do pokonania dwóch mistrzów
cudzoziemskich, którzy w szachy grają od kołyski.
- Gdy człowiekowi szczęście nie sprzyja, złamie ząb choćby na zupie - odpowiedział
Hodża Nasreddin i uśmiechnął się serdecznie. - A cóż ja tutaj ryzykuję? Pieniędzy nie
przegram, bo ich nie posiadam. Sławy nie utracę, bo kto kiedy słyszał o Hodży
szachiście? A zresztą, nie przypuszczam, aby szczęście miało mnie dzisiaj odstąpić.
Spędźcie przeto troskę z głów waszych, przyjaciele. Zaprzestańcie się trapić, bo
obiecuję, że wygram, jak nie z obydwoma, to przynajmniej z jednym. Nie obawiam się
walki, w której nie szabla, lecz rozum zadaje uderzenia. Wierzcie mi, przyjaciele, zawsze
dźwigałem pod tiubietiejką wiele szacunku dla mistrzów, nigdy zaś nie piastowałem tam
przesadnej bojaźni.
Emir klasnął w dłonie. Zabrzmiały skoczne dźwięki piszczałek i tamburów,
zawarczała dojra pod palcami nadwornego muzyka, Aksamitne kotary rozchyliły się na
dwie strony, aby przepuścić cudzoziemców. Pierwszy wkroczył, wysoko zadzierając
głowę, Pers Selim. Maleńki człowieczek, łysy jak kolano, obleczony W białą togę
uczonego spiętą złotą broszą - konikiem szachowym. Tuż za nim postępował nadęty
Arab Muchammad z siwą, długą na dwa arszyny brodą, w zawoju przybranym bogatym
klejnotem o kształcie słoniowej wieży.
- Zbliżcie się, mistrzowie, chcę wyznaczyć wam warunki i czas zmagań na
szachownicy. Kuszbego, każ dostarczyć tu czym prędzej wielką klepsydrę. Piasku,
którym klepsydra odmierza czas, wystarczy akurat na zakreślenie połowy dnia. Grę
należy zakończyć, zanim ostatnie ziarnko piasku przeciśnie się poprzez otwór klepsydry.
Dzisiaj odbędzie się pojedynek bucharczyka z Persem, jutro zaś z Arabem. Pamiętajcie,
o prześwietni goście, mistrzowie gry cudownej, do walki z wami staje Hodża Nasreddin.
Filozof Buchary, jak go tutaj niektórzy zwykli nazywać. Jeśli mąż ów przegra z wami

obydwoma, opuści mój pałac nie otrzymując nawet jednej marnej tańgi. Wy dwaj
zagracie wtedy między sobą raz jeszcze o ostateczne rozstrzygnięcie, a więc o sławę i
nagrodę - zdecydował emir. Po czym zastanowił się przez moment i uzupełnił: - Jeśli
jednak Hodża wygra z którymkolwiek z mistrzów, a z drugim przegra, zabierze
szachownicę. Bo w takim przypadku, jako człowiek nie poświęcający wiele czasu na tej
grę, okazałby się nieco lepszy od doświadczonych cudzoziemców. Podobnie uczyni, jeśli
uda mu się zremisować obydwie partie.
Wyliczanie warunków emir zakończył - wcale nieprzypadkowo - sprawiedliwą oceną
sił graczy. Sprawiedliwość oceny monarszej wyrastała jednakże z fałszywego korzenia,
była tylko zwietrzałym pozorem. Emir, który pewien był, że Nasreddin nie ma nawet
cienia szansy na osiągnięcie jakiegokolwiek sukcesu w pojedynkach z doświadczonymi
cudzoziemcami, mógł sobie pozwolić na słowa, w istocie nie tyle sprawiedliwością, co
ironią nadziewane po brzegi.
- Nie sądzę, ażebym przegrał z obydwoma, o szlachetny i sprawiedliwy - odparł
spokojnie Hodża Nasreddin. Barwa głosu i sposób, jakim zdanie zostało wypowiedziane
przez mędrca, dla uważnego obserwatora rozgrywającej się scenki mogły świadczyć, iż
Hodża przejrzał zamysły władcy.
- W najgorszym wypadku będę starał się zremisować z Persem, a potem i z Arabem
- ciągnął dalej filozof. - A czy jeden remis nie wystarczy, aby przekonać ciebie i
cudzoziemskich mistrzów, że to ja właśnie godzien jestem nagrody?
Emir pokręcił przecząco głową.
- Jeden remis, przy drugiej przegranej, nie świadczyłby jeszcze o twej przewadze,
Hodżo.
- A więc muszę grać z obydwoma? Aj, niedobrze, niedobrze. Cóż pocznę z czasem,
którego mam tak niewiele? - zastanowił się głośno Hodża Nasreddin. Przez chwilę
milczał, po czym zastał: - Panie szlachetny, czy pozwolisz, ażebym dzisiaj zagrał
jednocześnie na dwóch szachownicach? Przeciwko obydwom cudzoziemcom naraz?
Jeśli jeden remis nie wystarczy do nagrody, i usiałbym wszakże pozostać w pałacu
jeszcze przez dzień jutrzejszy, aby rozegrać walkę z kolejnym przeciwnikiem. Na to mam
stanowczo za mało czasu, o szlachetny. Obiecałem powrócić do domu, zanim jutrzejsze
słońce wdrapie się na najwyższy punkt nieba, a moja małżonka nie lubi, gdy cokolwiek
zatrzymuje mnie trochę dłużej w mieście. Jeszcze raz proszę tedy, o panie, pozwól, bym
zagrał jednocześnie na dwóch szachownicach przeciwko czcigodnym cudzoziemcom.
Więcej uwagi nie mógłbym im poświęcić, tak zaoszczędzilibyśmy mnóstwo czasu. No i w
ten sposób całe zawody moglibyśmy ukończyć jeszcze przed zgonem dnia dzisiejszego.
Jeżeli przyzwolisz, o szlachetny, to z dwojga złego wolę zmagania z obydwoma
cudzoziemcami naraz aniżeli z małżonką mą w pojedynkę.
- Zgoda, Hodżo. Niech się stanie, jak proponujesz - skinął przyzwalająco władca. -
Możesz grać z dwoma naraz, jeśli tak boisz się żony.
Z obydwoma jednocześnie? Cudzoziemscy mistrzowie popatrzyli na siebie
zaskoczeni. Podobnego przeciwnika jeszcze nie spotkali w długoletniej karierze
szachowej. Człowiek ten musi być albo wielkim zarozumialcem i pyszałkiem, albo bardzo
wielkim głupcem.

Tymczasem emir polecił sługom, ażeby ustawili dwa stoliki z szachowymi
kompletami w przyzwoitej od siebie odległości i nakazał:
- Kuszbega niechaj pilnuje przepisów gry w pojedynku Hodży z Selimem. Ty zaś,
naczelniku - zwrócił się do zarządzającego pałacowym księgozbiorem - stań tutaj i
obserwuj zmagania Hodży z Muchammadem. Obydwaj znacie reguły gry, uważajcie
więc, aby żadnej ze stron nie działa się krzywda. Zawodnicy przygotowani? Sędziowie
gotowi? Doskonale, zaczynajcie. Niechaj sprawiedliwość zatriumfuje w turnieju.
Dostojnicy nadzorujący pojedynki na wszelki wypadek sprawdzili jeszcze raz ilość
oraz rozstawienie figur na szachownicach.
Na znak dany przez władcę Hodża Nasreddin zbliżył się powoli do Araba, który
rozpoczynał grę. W odpowiedzi na jego ruch z podziwem pokiwał głową, a następnie nie
spiesząc się podszedł do drugiego stolika. Zastanowił się chwilę, po czym przestawił
swój pionek o dwa pola i cierpliwie zaczął czekać na odpowiedź Persa Selima.
Obydwie bitwy rozpoczęły się w ciszy nabrzmiałej wyczekiwaniem. Od początku
dużo zależało. Pierwsze ruszyły do przodu pionki, ostrożnie penetrując przedpole
przeciwnika. Co odważniejsze figury poczęły ustawiać się tuż za ich plecami w
poszukiwaniu dogodnej pozycji, z której mogłyby runąć do zaskakującego ataku.
Napięcie wzrastało powoli, lecz systematycznie. Nawet czas jak gdyby zwolnił
niecierpliwego kroku, nie chcąc pochopnie przynaglać grających.
Jedynie dla dostojników pałacowych nie pojmujących tajników gry szachowej, a
zatem nie potrafiących śledzić przebiegu dramatycznych pojedynków, upływające chwile
zaczęły ciągnąć się jak baranie kiszki.
Im dłużej toczyła się gra, tym więcej czasu zużywali cudzoziemscy mistrzowie na
przemyślenie każdego następnego posunięcia. Wraz z rozwijającą się akcją malał ich
lekceważący stosunek do partnera, za to narastało przekonanie, że w osobie
bucharskiego filozofa natrafili na godnego siebie przeciwnika. Na każdy przemyślny fortel
Hodża Nasreddin odpowiadał bowiem równie pomysłowym zagraniem, na zastawioną
chytrze zasadzkę natychmiast rewanżował się nie mniej sprytną pułapką, w którą wpadał
kolejno Pers albo Arab.
W skupieniu, nie zauważający świata poza pionkami i figurami, mędrzec bucharski
wędrował od szachownicy do szachownicy, każdym ze swych ruchów przysparzając
coraz to nowych kłopotów doświadczonym graczom.
Sytuacje rodzące się na szachownicach zburzyły spokój władcy. Po godzinie emir
począł nerwowo skubać brodę. Po dwóch grymas zawodu wypłynął na dostojne oblicze.
Dla ludzi obserwujących uważnie zmagania nie było już tajemnicą, że władca piekł się na
ogniu, który sam rozniecił.
Ile czasu trwał pojedynek filozofa z rutyną i zarozumialstwem? Cztery, sześć, a może
i więcej godzin? Rozstrzygnięcie padło w momencie najbardziej stosownym. Słońce
piegowate po raz ostatni zdążyło musnąć pocałunkiem grubą tykę minaretu Kaljan, gdy
w sali zadźwięczało pierwsze słowo wypchnięte spoza warg grającego: mat!
Po dalszych kilkunastu minutach słowo to zabrzmiało ponownie. Obydwa pojedynki
zakończyły się matem i... i pięknym sukcesem ulubieńca prostych bucharczyków. Hodża

Nasreddin przegrał co prawda walkę z Persem, za to Egipcjaninowi przykroił tak
wspaniałego mata, jakiego w Bucharze nie oglądali najstarsi dziadkowie.
- Pot płynie z twego czoła, Hodżo. Zmęczonyś walką? - zauważył emir z pewną
satysfakcją. Tylko cóż to była za satysfakcja? Marny okruch i drobinka w porównaniu z
tą, jaka by go oczekiwała, gdyby się wszystko powiodło.
- Trudno przejść przez strumień i nóg nie zamoczyć, o szlamy - odpowiedział Hodża
Nasreddin ocierając zroszone oblicze - Bardziej zmęczyłem się nieustanną bieganiną od
jednego przeciwnika do drugiego niźli samą grą. Wydaje mi się, panie i chętny, że ci
wielcy mistrzowie w istocie są nieco niższego i ostu. A sława ich wydęta ponad miarę.
Chyba niepotrzebnie, skoro umysł zwykłego człowieka potrafi uporać się bez zbytniego
trudu z umiejętnościami cudzoziemców, sławionych w wielu krajach muzułmańskiego
świata. Czy zgadzasz się ze mną, o prześwietny?
- Sądzę... sądzę... - zająknął się władca, szukając pospiesznie ścieżynki
honorowego odwrotu - iż z obydwu pojedynków płynie jedna dla wszystkich nauka.
Mianowicie: mieszkańcy bucharskiego emiratu są znacznie bardziej utalentowani do gier
szachowych niźli osławieni Arabowie czy Persowie. Można tak mniemać, skoro Hodża,
nie najlepszy przecież w Bucharze szachista, potrafił wygrać z wielkim mistrzem tej gry,
sławnym Muchammadem z Egiptu, a z Selimem z Bagdadu przegrał dopiero - co
wszyscy widzieli - w niezwykle wyrównanym pojedynku. Jemu tedy słusznie należy się
nagroda. Przyjmij, Hodżo, komplet szachów srebrno-złocistych i niechaj służy ci długie
lata, przysparzając chwały emiratowi Buchary.
Wieść o wygranej Hodży Nasreddina rozbiegła się lotem błyskawicy po całym kraju.
Radowali się ludzie prości z nauczki, jakiej mędrzec udzielił wielkiemu emirowi i jego
dostojnym gościom. Od lepianki do lepianki, od kiszłaka do kiszłaka, od koczowiska do
koczowiska niosły się słowa: mądry jest nasz afandi, który pięknego mata ofiarował
zarozumiałemu Muchammadowi,, mistrzowi sprowadzonemu za wiele sztuk złota przez
władcę na dwór bucharski.
Tymczasem niedawni przeciwnicy Hodży Nasreddina obdarowani kosztownościami
przez emira ruszyli w drogę powrotną, unosząc w zanadrzu przekonanie, że Hodża jest
mądrym człowiekiem i niezwykle utalentowanym graczem.
Jeśli przeto dojdzie kiedykolwiek także i do waszych uszu, o czcigodni, wieść o
sławie niezrównanego szachisty bucharskiego, Hodży Nasreddina, wiedzcie, iż roznieśli
ją po świecie cudzoziemscy mistrzowie, niepokonany Selim al Karim z Bagdadu i
Muchammad ibn Abdullach z Egiptu, który po raz pierwszy od lat blisko czterdziestu
zaznał smaku porażki z rąk Nasreddinowych.
Po opuszczeniu pałacu Hodża wdrapał się na grzbiet wiernego kłapoucha i ruszył w
kierunku Szir-Garan, wrót miejskich wiodących w pustynię. Do domu nie miał co
spieszyć, uprzedził wszakże małżonkę, ukochaną Guldżachon, że z dala od niej będzie
musiał przetrawić tydzień na załatwianiu spraw nie cierpiących zwłoki.

W pewnej chwili zerknął na niebo. “Zanim słońce uda się na spoczynek, powinienem
dotrzeć do kiszłaka Koksaj. Ucieszy się Bazarbaj, uradują się jego przemiłe basałyki,

Firuza i Said. Dawno obiecałem im tę wizytę" - pomyślał i ponaglił iszaka do żwawszego
truchtu.
Niedaleko poza linią murów obronnych grodu na zasapanym osiołku dopędził Hodżę
Nasreddina Bababułła. Piekarz bucharski od dawna zaprzyjaźniony z mędrcem.
- Afandi, nie boisz się o życie? - zagadnął zaniepokojony zaraz po wymianie słów
powitalnych. - Podobno znowu utarłeś nosa emirowi? Czy nie byłoby lepiej, gdybyś na
pewien czas zniknął z oczu władcy i zawistnych wielmożów? Igrasz z ogniem codziennie,
a to wcześniej czy później może się bardzo źle skończyć,
Hodża Nasreddin położył dłoń na ramieniu druha. Odpowiedział spokojnie:
- Dzięki za troskę o moją głowę, Bababułło. Ale nie przejmuj de zbytnio. Dopóki żyje
obecny władca, najmniejszy włos z głowy mi nie spadnie. O to postarał się mój
serdeczny przyjaciel, Muchammad Astrolog. Przed kilku laty wmówił emirowi, że w
siedemnaście dni po mojej śmierci władca opuści tron, na zawsze przenosząc się w
świat, z którego nikomu jeszcze nie udało się powrócić na ziemię. W interesie emira jest
więc, abym żył jak najdłużej.
Piekarz odetchnął z ulgą i uśmiechnął się szeroko. Ale zaraz potem pomarkotniał.
Robak niepokoju znów mu myśli mącił. Wreszcie rzekł półgłosem:
- No dobrze, afandi, a co zrobisz, jeśli wszechmogący Allach, nie licząc się zupełnie
z przepowiedniami nadwornego wróżbity, któregoś dnia naprawdę wezwie władcę
emiratu przed swój tron niebieski?
- Raczej szejtan porwie go na samo dno piekieł, Bababułło. Piekło pełne jest emirów,
wielmożów i bogaczy. Ciężar grzechów ciągnie przecież w dół, a nie do góry - objaśnił
Hodża Nasreddin. - Jeśli tylko dowiem się, że emir wyzionął ducha, natychmiast zniknę z
Buchary. Bo rzeczywiście, następca na tronie może okazać się mniej przesądny od
obecnego szakala w złocistym chałacie.
Bababułła rozejrzał się niespokojnie dokoła.
- Pssst, afandi - szepnął. - Nie mów na głos rzeczy, o których w Bucharze myśleć
nawet za głośno.
- Czemu trwożysz się, Bababułło? Przecież nawet dzikie zwierzęta, a także
wszystkie ptaki są podobnego mniemania o naszym prześwietnym władcy - roześmiał się
drwiąco Hodża. - A poza mną i tobą ludzi tutaj nie ma. Dopóki w pobliżu nie widać
żołdaków emira, dopóty możesz nie obawiać się, że za głoszenie słusznych myśli trafisz
do lochu bucharskiego więzienia, w ręce emirowych oprawców, którzy wiele niewinnych
istot strącili z tego świata.
Dalszą drogę obydwaj wędrowcy pokonywali w milczeniu. Poczciwy Bababułła łamał
sobie głowę nad sposobami mogącymi uchronić mędrca przed zemstą wielmożów i
następcy tronu w godzinie, która kiedyś nadejść przecież musi, natomiast Hodża
Nasreddin jak gdyby nigdy nic zdrzemnął się ukołysany marzeniami o dobrych
uczynkach, do których spełnienia przyczynią się złote i srebrne figurki, ukryte przezeń
rozważnie na dnie gliniane, aftoby. Śnił o czekającym go spotkaniu z zacnym farbiarzem
Usmanem Chakimbobo, za wygrane srebro wykupionym z lochów bucharskiego zindana.

*

Rozważ więc, człowieku myślący, raz jeszcze przebieg pojedynków bucharskiego
mędrca z Persem i Arabem, mistrzami gry szachowej. Może uda ci się zerwać zasłonę
niewiedzy i ukazać światu sposób, jakim Hodża Nasreddin pokonał przeciwnika?

DŁUGA RĘKA FAŁSZERZA

Opowieść dziewiąta o monetach Salima
Madazimbeka, o poszukiwaniu woreczka
z fałszywym nadzieniem oraz
o niewinnych dziewczętach ocalonych przez Hodżę Nasreddina

Czas lęku i czarnego niepokoju ogarnął nędzarzy i ubogich mieszkańców Buchary.
Nic dziwnego, w słonecznym mieście emiratu nawet najbiedniejsi musieli płacić roczną
daninę od zużycia powietrza, od przebywania w murach miejskich, od korzystania z
cienia tych murów, od ścierania chodakami glinianego klepiska ulic, od korzystania z
wody doprowadzanej arykami z koryta leniwej Zerawszan, w której dolinie rozłożyła się
oaza miasta. Los ludzi niezamożnych utkany z miliona codziennych trosk i utrapień teraz
dopiero miał natrafić na rafę cierpień najwyższych. Nastały bowiem dni powszechnego
składania opłat, danin i podatków.
Od wczesnego ranka ciasnymi uliczkami miasta w kierunku Registanu, placu, przy
którym mieściła się siedziba władcy, podążali gromadnie kupcy bucharscy. Pierwsi
podatnicy, których zgromadzenie koniecznej sumy nie zmuszało do nadludzkich wysiłków
i wyrzeczeń, a którym, jak żadnej innej warstwie bucharskiej społeczności, zależało na
podkreśleniu swego wiernopoddaństwa wobec wielkiego emira.
Na czele tłumu strojnego w szaty odświętne, poprzedzany wielkim bębnem brzucha,
kroczył opasły kupiec, unosząc wysoko zadartą głowę. Z oczu jego wyzierało
zadowolenie, a z gęby ulatywał uśmiech osiadający na sylwetkach dziewcząt ukrytych
pod zasłonami parandży. Kupiec ów najwidoczniej nie miał powodu do obaw, a duszy
jego nie toczył czerw niepokoju. Za grubasem w asyście kilku strażników miejskich,
specjalnie wynajętych na tę niepowszednią uroczystość, podążało dziesięć
obładowanych rumaków, bogato przybranych w szkarłat, turkoczących wpleciony mi w
grzywy złocistymi szarfami.
Opasłym przewodnikiem karawany kupieckiej był wielki handlarz i największy sknera
emiratu, Salim Madazimbek. To właśnie jego mając na uwadze Hodża Nasreddin
oświadczył niedawno na bazarze, iż jedynym starannie pielęgnowanym w głębi duszy
marzeniem kupieckiego życia jest, by wody Wściekłej Rzeki Amu-darii, przemieniły się w
płynny tusz chiński. Po co? Oczywiście po to, aby kupiec pędzelkiem umaczanym w
czarnym płynie mógł wykaligrafować maleńką dziewiątkę. Po czym dopisywałby do niej
następne, również nie za wielkie dziewiątki tak długo, dopóki tusz nie wyczerpałby się do
ostatniej kropelki, pozostawiając cudownie nieskończone szeregi cyfr najwyższych. Oto

ile drachm - zdaniem Hodży - kryło się w marzeniach Salima Madazimbeka,
niekoronowanego władcy skąpców, chytrusów i oszustów wielkiej Buchary.
Tymczasem na grzbiecie każdego z dziesięciu bachmatów podążających pod
eskortą za kupcem, obok bogatych prezentów, spoczywały po dwa woreczki monet z
czystego złota. Dwadzieścia skórzanych sakw wypełnionych drachmami to roczny
podatek należny emirowi za dzierżawę okolicznych włości, za posiadanych sześć
karawanserajów, wystawionych - nie tylko szczęśliwym zrządzeniem losu - przy
najruchliwszych szlakach wypraw kupieckich, za dzierżawę pobliskiego jeziora, za
którego wody okoliczni chłopi zmuszeni byli wpłacać kupcowi niemałe sumy w podatkach
każdego miesiąca, za utrzymywanie siedmiu rozłożystych kramów na głównym bazarze
Buchary, a także za prawo hadlowania na kilkunastu pomniejszych straganach
rozrzuconych w labiryncie uliczek i bazarów dzielnicowych.
W jednym z woreczków, wędrujących na grzbietach końskich kierunku emirowego
skarbca, znajdowały się monety fałszywe. O tym wszakże wiedziały tylko dwie osoby.
Madazimbek oraz jego gość, Salal Ali, w rodzinnej Persji bardziej znany pod
przydomkiem Alego Złotej Rączki.
Fałszerz Ali, mistrz tajemnego fachu, potrafił krążek ołowiu odpowiednich rozmiarów
pokryć odrobiną złota otrzymując kolor identyczny z barwą szlachetnego kruszcu drachm
szczerozłotych. Najbystrzejsze oko nie drgnęłoby powieką podejrzenia na widok
spoczywających obok siebie dwóch monet, prawdziwej i tej podrobionej przez Alego.
Wielkim cudotwórcą był fałszerz, ale nawet on nie mógł ustrzec się jednego błędu,
maleńkiej różnicy. Mianowicie monety przezeń podrobione przy zachowaniu kształtu,
wielkości, wzorca i koloru drachm szczerozłotych były nieco lżejsze od wybijanych w
perskich mennicach. Moneta prawdziwa ważyła czterdzieści gramów, zaś pozłacany
krążek Alego tylko trzydzieści pięć. Pięć gramów różnicy to jednak nie był ciężar
uchwytny gołym okiem i dłonią.
Woreczek takiego właśnie złodziejskiego nadzienia z ołowiu wiózł teraz Madazimbek
emirowi.
Wielki Saadi z Szyrazu już przed wielu, bardzo wielu laty odkrył prawdę głoszącą, że
“kiszkę ciasną zapcha kęs suchego chleba, zaś ciasnym oczom łakomca nie dość
skarbów ziemi". Zaiste, mądrość to ogromna i nie butwiejąca z upływem wiosen. No, a
Salim Madazimbek wielkim był łakomcą. Zbyt wielkim. I właśnie przesadna chytrość stała
się początkiem końca jego świetności. Ona to bowiem podszepnęła mu myśl, aby
wypłacić fałszerzowi wynagrodzenie w monetach przezeń wyprodukowanych. Nie
przypuszczał chytry Madazimbek, iż Salal Ali po opuszczeniu bramy miasta, do której
kupiec odprowadził go przezornie, już w przydrożnej czajchanie poprosi właściciela
gospody, aby pozwolił mu skorzystać z wagi.
Trudno sobie wyobrazić ogrom wściekłego gniewu, którym za płonął Salal, gdy
rozpoznając dzieło własnych rąk pojął, jaką monetą mu zapłacono. Potem gdy pierwsza
fala wściekłości już od płynęła, fałszerz siadł, zażądał karty pergaminu, na której
wygotował długą epistołę zawierającą wykaz wszystkich znanych mu doskonale łajdactw
opasłego kupca. Pismo to nakazał chłopakowi usługującemu w czajchanie oddać co
rychlej do rąk samego miraba. Wiedział od dawna, że naczelnik zawiadujący wodami

emiratu jest śmiertelnym wrogiem Madazimbeka i nie pozwoli umknąć okazji, która
mogłaby głowę rywala wcisnąć pomiędzy pieniek i topór katowski. Za przysługę Salal
wręczył chłopaków całą drachmę z żółtego kruszcu (naturalnie tę sporządzoną prze
siebie) żądając pośpiechu. Uradowany z królewskiej nagrody chłopak wskoczył na osła i
tylko tuman kurzu z wolna opadający by świadkiem, że ktoś z tego miejsca odjechał w
najwyższej gorączce Zaś Salal Ali na kłapouchu zakupionym - również za monet
faszerowaną ołowiem - u zarządzającego herbaciarnią umknął szybkim kłusem w
przeciwnym kierunku, mamrocząc do uszu osła najbardziej soczyste wyrazy ze
słyszanych kiedykolwiek w Bucharze.
Oczywiście gdyby Salim Madazimbek mógł w jakiś sposób przewidzieć lawinę
nadciągających wydarzeń, z pewnością fałszerz, zamiast wędrować teraz pospiesznie do
rodzinnego Meszhedu, już przed dwoma dniami wyruszyłby w swą ostatnią podróż na
dno Zerawszanu z okazałym bagażem kamienia przymocowanym przezornie do stóp.
Ale nie wyprzedzajmy biegu wypadków. Wcześniej czy później palec przeznaczenia
musi przecież wskazać Madazimbekowi ścieżkę oczekujących go wydarzeń. Bo komu
sądzone jest, że spotka na drodze nieszczęście z samego rana, ten z pewnością będzie
przeklinał los swój, zanim słońce wdrapie się na najwyższy szczebel nieba. Tak się też i
stało.
Już od niepamiętnych czasów ceremonia pobierania podatków nadawała twierdzy
emira odświętny, uroczysty charakter. Przy dźwiękach melodii, wygrywanych na dojrach i
surnajach przez muzykantów dworskich, dobywano ze skarbca specjalnie na tę okazję
przechowywaną wagę. Od cechu stolarzy sprowadzano kute brązem skrzynie
mahoniowe. Ustawiane tuż za wagą oczekiwać miały na zapełnienie czeluści brzuchów
daninami. Wreszcie na marmurowym podwyższeniu układano poduszki dla władcy, a
nieco niżej dla jego świty. Szybkimi krokami nadchodził moment zjawienia się wielkiego
emira.
Uroczystość otwierał wezyr przemówieniem, pełnym zwrotów kwiecistych i
moralnych nauk, zakończonym zręcznie wyliczaniem kar okrutnych, jakim poddani
zostaną oporni i opieszali w płaceniu podatków.
Z kolei przystępował do czynności urzędowych wielki poborca danin. Poborca działał
ściśle ze zwyczajem uświęconym postępowaniem przodków, zgodnie z wieloletnią
tradycją. Z każdego woreczka wybierał na chybił-trafił garść monet, po czym rzucał
zawsze po siedem monet na jedną i drugą szalkę wagi, by tym sposobem sprawdzić, czy
nie znalazła się w sakwie moneta sfałszowana lub taka, z której zdjęto cienką warstwę
złota. Jeżeli szale pozostawały w równowadze, oddawał zawartość woreczka
naczelnikowi skarbca, aby ten wraz ze swym pomocnikiem, głównym rachmistrzem
emiratu, sprawnie przeliczył na urzędowych abakach ilość monet i zapisał je w księdze.
Wiedząc o czynnościach wielkiego poborcy, Salim Madazimbek fałszywe drachmy
umieścił w jednym tylko woreczku, nie mieszając ich z prawdziwymi. W ten prosty
sposób bogacz zabezpieczył się przed ujawnieniem oszustwa. Monety, choć lżejsze od
prawdziwych, znajdujących się w pozostałych sakwach, rzucone równej ilości na
obydwie szale musiały zrównoważyć się, nie demaskując łotrostwa. Było to posunięcie
bardzo chytre, pomysłowe, a zarazem niezwykle logiczne. Wszystko wskazywało więc,

że tym razem podstęp się uda. Potem gdy monety znikną, przemienne z prawdziwymi w
mahoniowych skrzyniach skarbca, nic się już wydać nie może. Od dziewięciu lat bogacz
postępował w taki właśnie sposób, wciąż pomnażając niemały i bez tego majątek. Jeśli
wierzyć przysłowiu - a nie wierzyć mądrościom ludowym nie sposób - głoszącemu, iż
skąpiec jest najlepszym skarbnikiem swoich spadkobierców, to nawet najdalsi krewni
Madazimbeka powinni uchodzić za ludzi niezwykle szczęśliwych na ziemi.
Długi wąż kupców i rumaków obładowanych daninami wpełzł powoli na Plac
Piaszczysty. Łeb gigantycznego gada utworzony przez Madazimbeka i jego skarby
zatrzymał się w pobliżu głównej bramy Arku.
Madazimbek, a za nim pozostali, padł na ziemię i na brzuchu - bo tak nakazywało
prawo i obyczaj - podczołgał się przed marmurowe podwyższenie, na którym zasiadł
władca.
- O, prześwietny Salim Madazimbek, jak zwykle, pierwszy - zauważył emir. - Czy
wiesz dokładnie, ile i jakich monet dostarczyłeś nam w swoich sakwach, kupcze? - Tak,
panie szlachetny. Dwadzieścia pełnych sakw, a w każdej znajduje się sto pięćdziesiąt
perskich drachm z czystego złota - padła odpowiedź dumna i wypowiedziana głośno tak,
aby wszyscy słyszeli.
- Czyżby? - uśmiechnął się szyderczo władca.
- Oczywiście, o panie muzułmańskiego świata. To złoto najczystszej próby -
potwierdził skwapliwie Salim Madazimbek, Odrobinę zaniepokojony zachowaniem emira.
Od trzydziestu lat składał daninę przed władcą, a po raz pierwszy zdarzyło mu się
odpowiadać na pytania. I do tego stawiane w tonie nie wróżącym nic dobrego.
- Taaak, a więc jesteś przekonany, że w żadnej z sakw nie umieściłeś drachm
fałszywych, łotrze?
- W żadnej, o szlachetny. Przywiozłem worki pełne monet szczerozłotych - głos
kupca nie zadrżał ani przez moment, choć dusza jego dygotała już w febrze przerażenia.
- Łżesz, nikczemny. Doniesiono mi, że w jednym z woreczków; dostarczasz monety
fałszywe, nie złote. A poznać je można po tym, iż od wybijanych w mennicy są lżejsze o
pięć gramów na każdej sztuce. I podobno łajdactwo to ciągniesz od dziewięciu lat? A
może jeszcze dłużej?
Kupiec rozpłaszczył się na płycie kamiennej jak żaba. Zaczął myśleć gorączkowo:
,,Doniesiono? Nikt poza Salalem Alim nie wiedział o procederze uprawianym bez
świadków w głębokiej tajemnicy. A więc fałszerz zdradził? O, łotr. Oby go piekło
pochłonęło za życia. Oby go strawił najbardziej smrodliwy z szejtanów podziemnego
świata. A to zbój niewdzięczny, tak mi się odpłacił za długoletnią pomoc i opiekę".
“ Salim Madazimbek w myślach obrzucił fałszerza przekleństwami zapominając, iż ta
wielka wdzięczność i opieka z jego strony wyraziła się przecież w monetach
faszerowanych zwyczajnym ołowiem.
Tymczasem emir wycelował palec w leżącego plackiem i wrzasnął:
- Przyznaj się, łotrze, w którym worku umieściłeś drachmy sfałszowane? Bo nie
śmiesz chyba zaprzeczać faktom, nędzny robaku?
Madazimbek jeszcze przed chwilą potężny, gruby i wyniosły, teraz niczym nadęty
powietrzem kozi pęcherz, który igrającym dzieciakom wpadł na kolec kaktusa, z

przeraźliwym sykiem duszy oklapł i zwiotczał. Zaprawdę, wrota świata nie zawsze
otwierają się w tę samą stronę. Sprawdziło się przysłowie mówiące, iż dzień dzisiejszy,
jeśli los tak zechce, wczorajszego bogacza z torbami nędzy wpędzi na ścieżkę
nieszczęścia.
- Do lochu z hultajem. Tam będzie miał dość czasu do namysłu, ażeby wybrać sobie
samemu najwłaściwszy rodzaj kary - rozkazał emir.
Kupiec przerażony zerwał się z ziemi i rzucił się do tyłu, po czym gwałtownie
odskoczył do przodu czując na plecach ostrze szabli strażnika. Pojął, że nie ma dlań
ucieczki. I wtedy, na podobieństwo kozła osaczonego przez wilki, w szaleńczym ataku
zaczął miotać przekleństwa na głowę emira i dwór jego, życząc wszystkim rychłej a
okrutnej śmierci.
- Zamilcz, nieszczęsny. Człowiek nie od czyichkolwiek modlitw na świat przychodzi,
ażeby umierać od przekleństw. Pogarszasz tylko cuchnącą sytuację - Hodża Nasreddin
usiłował ostrzec wyrywającego się strażnikom i wrzeszczącego nadal wniebogłosy
Madazimbeka.
Tłum dostojników pałacowych, kupców, żołnierzy i gapiów stłoczonych na placu
przed twierdzą dojrzał oczyma wyobraźni, że knot życia kupca począł kopcić dopalając
się coraz gwałtowniej.
Wkrótce złorzeczenia więźnia umilkły stłumione przez grube mury obchany. Nastała
chwila ciszy. Przysłowiowej ciszy przed burzą. Bo oto nad głowami dostojników rozszalał
się samum gniewu emirowego.
- Niechaj nie wydaje się wam, o nikczemni, iż sprawka ta ujdzie bezkarnie
pozostałym, którzy zawinili. Przez wasze niechlujstwo, niestaranną kontrolę, a także
mało przemyślany sposób ważenia monet staliście się sprzymierzeńcami łotra, jego
wspólnikami. Zgrzeszyliście, dopuszczając się oszustwa na mojej osobie i na skarbcu
emiratu. Musicie zatem ponieść zasłużoną karę. I to karę, która, jak was znam, dotknie
każdego do dna serca...
Emir zawiesił głos, niczym kat ostrze zakrzywionej szabli, napawając się
przerażeniem swych ofiar.
Pod czterema dostojnikami odpowiedzialnymi za ściąganie podatków ugięły się nogi.
Wezyr zawiadujący daninami, wielki poborca, naczelnik skarbca oraz główny rachmistrz,
wierni i okrutni zausznicy emirowi, bezkarni w dotychczasowych poczynaniach, poczuli
zimne mrówki niepokoju biegające w dół i w górę po grzbiecie. I kto by pomyślał, że
zemsta Sałata sięgając po głowę nieuczciwego kupca zawadzi po drodze również o
dostojnych wielmożów?
- Natychmiast zważcie drachmy dostarczone przez tego nikczemnego szakala.
Musicie mi czym prędzej odszukać sakwę monet złodziejskich - polecił władca
dostojnikom z trudem utrzymującym się na rozdygotanych nogach. - Za każde
skorzystanie z wagi oddacie jednak do skarbca emiratu woreczek ze złotymi drachmami
o wadze równej fałszywym monetom albo jedną z córek do mego haremu. A jeszcze
sprawiedliwiej będzie, jeśli oddacie i jedno, i drugie. Córki na moje komnaty, monety do
komnat skarbca.

Chytry emir wydumał, iż przy dwudziestu woreczkach Madazimbeka, ważonych po
dwa jednocześnie, przy sprzyjającym szczęściu powinien otrzymać dodatkowo od
dostojników dziesięć sakw złota i tyleż dziewcząt. Waga była dokładna, przystosowana
do ważenia szlachetnego kruszcu i drogich kamieni, ale nie tak znowu wielka, ażeby
można było na jej szale kłaść więcej niż po sto pięćdziesiąt drachm sporządzonych z
żółtego metalu. No, z zachowaniem najwyższej ostrożności można było dosypać tam
jeszcze z czterdzieści do pięćdziesięciu monet. A więc na jedną szalę w żadnym, razie
nie da się położyć dwóch woreczków monet dostarczonych przez Madazimbeka.
Hodża Nasreddin spoglądał na czterech urzędników. Nie, nie litował się nad
dostojnikami, żal mu było jedynie dziewcząt niewinnych. Zagłębił się w rozmyślaniach.
- Czy zgodziłbyś się, o sprawiedliwy władco Wschodu i Zachodu, w zamian za jedną
z tych dziewcząt otrzymać ode mnie jedenaście sakw szlachetnego kruszcu? - mędrzec
bucharski wychylił się na moment z zadumy.
- Jedenaście woreczków złota za jedną tylko różanolicą? - zdziwił się emir. - Afandi,
zastanów się lepiej nad tym, co mówisz.
- Zastanawiam się, panie mój, zastanawiam. Wkrótce najlepiej przekonasz się o tym
na własnej skórze - zamruczał pod nosem. Hodża Nasreddin i po raz drugi zanurzył się
w głębokiej zadumie.
A tymczasem w oczach emira pojawił się dziwny blask. Jedenaście woreczków złota
więcej w skarbcu pałacowym miało swoją wymowę. Po odstąpieniu jednej dziewczyny
Hodży Nasreddinowi i tak powinno mu przybyć do haremu dziewięć nowych hurys. A
przy tym wylazło szydło z Nasreddinowego worka. Cóż za chytry lis z tego filozofa. Niby
to zajmują go tylko sprawy innych ludzi i ich codzienne kłopoty, a przecież znalazł wolną
chwilę, aby upatrzyć dziewczynę dla siebie.
- Niechaj będzie, jak powiedziałeś, afandi - zgodził się władca łaskawie po krótkiej
chwili namysłu. - Za jedenaście woreczków złota weź sobie dziewczynę, którą zechcesz.
Taka jest moja decyzja.
Mędrzec bucharski przysunął się wówczas do czterech dostojników.
- Wielmożni - szepnął - wolicie stracić dziesięć worków złota i tę samą ilość córek
czy tylko po trzy sakwy szlachetnego metalu? Wybierajcie.
Wielmoże rachowali błyskawicznie. Albo dziesięć sakw złota i dziesięć dziewcząt
czarnobrewych, albo dwanaście woreczków żółtego metalu. Mieli więc oddać córki w
niewolę za pół darmo? Jedną dziewczynę za piątą część sakwy? Ależ to złodziejska
cena. Niedoczekanie władcy.

Zdecydowali się szybko.
- Hodżo-aka, ratuj dziewczęta niewinne. Złoto możemy dostarczyć ci w każdej chwili.
- Spieszcie więc.
Dostojnicy rozbiegli się, zaś Hodża Nasreddin raz jeszcze zagłębił się w myślach. Z
zadumy wyrwał go dopiero widok powracających. Wielmoże uginali się pod ciężarem,
kruszcu, pojękując i dysząc ciężko.
Wtedy dopiero mędrzec skierował swe kroki w stronę sakw leżących u stóp władcy,
a następnie rzucił na wagę monety Madazimbeka. Zważył je. Zbliżył się do emira.

- Widziałeś, o szlachetny? Raz jeden skorzystałem tylko z wagi. Weź więc oto,
panie, zgodnie z własnymi słowami, woreczek złota za prawo pierwszego ważenia. Tutaj
zaś masz jedenaście sakw szlachetnego kruszcu za pierwszą dziewczynę, którą
powinieneś otrzymać na własność. Sądzę, że najlepiej się stanie, jeśli ta różanolicą
pozostanie nadal w domu swoich rodziców. Aby stało się zadość twojemu życzeniu,
powinienem jeszcze wskazać woreczek napełniony fałszywymi drachmami. O, to nic
trudnego. Zaraz ci to, panie, udowodnię.
Po tych słowach Hodża Nasreddin zawrócił do dwudziestu sakw leżących szeregiem
na ziemi. Zastanowił się przez moment, po czym dźwignął jedną.
- Spójrz, potężna prawico Wschodu i Zachodu. Oto sakwa złodziejskich monet
Salima Madazimbeka - oświadczył. I zaproponował: - Każ z nich odlać kajdany i zawiesić
je ponad główną bramą Arku, aby ostrzegały ludzi nikczemnych przed próbami nowych
oszustw.

*

Pomyśl, człowieku obleczony w chałat roztropności, w jaki sposób, będąc na miejscu
Hodży Nasreddina, tylko raz jeden skorzystałbyś z wagi, ażeby spośród dwudziestu
sakw wyłowić woreczek napełniony fałszywymi monetami, lżejszymi od pozostałych? No
i aby uchronić różanolice przed pobytem w haremie emira wielkiej Buchary?

ROZBÓJNICY

Opowieść dziesiąta o spotkaniu
czabana Madamina z bandą pustynnych
opryszków i o machlojkach naczelnika
straży bucharskiego emiratu

Człowiek odważny umiera tylko raz, tchórz dwa razy. Ile razy pastuch Madamin
umierał owej nocy - niechaj pamięć o niej będzie przeklęta - nie potrafiłby zliczyć nawet
najwybitniejszy z rachmistrzów wielkiego emiratu Buchary. Czas od zmierzchu aż do
brzasku porannego strawiony pośród ciasnych odłamów kamienia, bez możliwości
głośniejszego sapnięcia, bez wydania jakiegokolwiek szmeru, który mógłby ujawnić
obecność pastucha uszom szajki rozbójników koczującej w rozpadlinach skalnych, był
dlań wizerunkiem piekła doznawanego przez niewielu za życia. Nieszczęsny Madamin
konał z trwogi przy lada zdradliwym poruszeniu trzymanego za pysk osła i rodził się na
powrót, gdy oczekiwana chwila zdrady nie następowała. Dni bez chleba nie dłużą się tak
nawet w części, jak godziny lęku spędzone w bliskim sąsiedztwie nie przeczuwających
niczego rozbójników. Na dalszą ścieżkę swych przestępstw szajka zbirów wyruszyła
dopiero po solidnym odpoczynku, kierując się blaskiem gwiazd światłem księżyca,
bowiem płaszcz ciemności nocnych wciąż jeszcze okrywał ziemię. Nie poprawiło to

zbytnio sytuacji pastucha wtulonego w skalną szczelinę i trwogą wypełnionego po uszy.
Madamin oczekiwał zbawiennego świtu nadal przezornie zaciskając chrapy iszaka.
Dopiero gdy zasłona nocy opadła raptownie budząc świat do życia, poganiacz
wielbłądów opuścił bezpieczną kryjówkę i puścił się pędem w stronę miasta. Jeśli
wiadomo, że strach i obawa o całość własnej skóry dodaje każdemu stworzeniu nową
parę nóg, to biegnący Madamin pod tym względem przypominał stonogę. Bose pięty
pastucha miotały czterdziestokrotnie szybciej aniżeli żerdzie kół czerpiących wodę ze
studni w najgorętszym okresie nawadniania pól.
Po dwóch godzinach szaleńczego pędu Madamin poczuł się wręszcie człowiekiem
wyzwolonym od lęku. Mury Buchary były tuż, tuż. A kiedy zdyszany wbiegł już w bramę
miasta, za pastuchem trudnością nadążając, kolebiąc się i chwiejąc na drżących ze
zmęczenia nogach spieszył jego wierny iszak.
Tymczasem wewnątrz twierdzy Ark, pod ścianą pałacu zdobnego w wykładane
mozaiką zawiłe wersety z Koranu, rozprawiano uczenie o istocie prawa, władzy i
sprawiedliwości. Sproszeni z całego bucharskiego emiratu ludzie najmędrsi od wielu już
godzin wałkowali placek dysputy gęsto nadziewając go rodzynkami sprzeczek.
W pewnej chwili porządek i nastrój uczonej rozmowy przerwany został gwałtownie
przez zakurzonego obdartusa, który obalając dzbany wypełnione różanym sorbetem, z
wołaniem ,,Panie, ratuj, rozbójnicy!", rzucił się do nóg władcy.
- Zgłoś się do pierwszego wezyra. Kuszbega przyjmuje skarci na urzędników! -
wrzasnął naczelnik straży pałacowej na poganiacza (w którym czytający te słowa
rozpoznali zapewne pastucha Madamina) i usiłując odciągnąć go od kolan władcy,
beształ: - Jak śmiesz, nędzniku, przeszkadzać w zajęciach Sprawiedliwemu i jego
czcigodnym gościom?
- Panie, uwierz niegodnemu. Tam rozbójnicy! Mam dowód - szarpiąc i wyrywając się
zbrojnym udajczijom pastuch wyciągną zza koszuli nabrzmiałą sakiewkę. - Niechaj te
monety, czterdzieści drachm w srebrze, staną się świadkami prawdziwości tego, co
powiadam.
- Puśćcie go - skinął na strażników władca. - A ty wyrażał się jaśniej. Cóż kazało ci
zmącić nasz spokój?
- Rozbójnicy, panie. W pobliżu miasta grasuje cała szajka. Łotrzykowie spiskują,
przekupują twoich urzędników, rabują w biały dzień, o Sprawiedliwy.
- Do rzeczy, stróżu bydląt. Opowiadaj po kolei, co ci się przydarzyło.
Mędrcy i dostojnicy pałacowi ściągnięci wędzidłem ciekawości otoczyli szczelnie
pastucha. Jedynym w tym gronie, który z obawą spoglądał na intruza, był Jułdasz
Kamaliddin, naczelnik straży emiratu. Z urzędu odpowiedzialny za porządek w państwie
nie dopuszczał do uszu władcy jakiejkolwiek wieści o rozbójnikach i o przestępstwach.
Tym prostym sposobem zaskarbił sobie łaskę i wdzięczność emira, jako człowiek
dbający o ład, spokój i sprawiedliwość na podległych mu obszarach. Nic dziwnego, że
obecnie naczelnik coraz wyraźniej czuł lęgnącego się w sercu skorpiona niepokoju.
Czyżby tak skrupulatnie budowany w oczach władcy gmach ładu państwowego miał
runąć grzebiąc pod sobą wspaniałą karierę? Zwłaszcza że - o czym wiedział doskonale -
znienawidzony zarówno przez ubogich dechkanów, rzemieślników, jak i zamożnych

kupców, ba, co gorsze, nie ciesząc się uznaniem ni cieniem szacunku nawet pośród
własnych pobratymców, dostojników pałacowych, nie mógł liczyć na żadne
wstawiennictwo, na niczyje poparcie. Skłócone i nieznoszące się wzajemnie kasty w tym
jednym jedynym przypadku związane były szpagatem solidarności. Wszyscy poddani
emira, bez względu na pochodzenie, długość brody i pojemność kiesy, życzyli
Kamaliddinowi gorąco i ze szczerego serca, aby Allach uczynił go co rychlej wezyren
sułtana Selima.*
Oczywiście nie każdemu mierzy się wspólną miarką wysokość podatków i zakres
obowiązków wobec władcy. Najokrutniej i całkowicie bezkarnie łupiono mieszkańców
wiosek, stepowych kiszłaków. Los ludzi usiłujących uprawiać piaszczyste równiny, na
których gęsto obrodziły jedynie kamienie i pustynne zielsko, był nie do
pozazdroszczenia. We wsi od żandarmskich koni nawóz nie wysychał. A lament kobiet i
płacz dzieci, przemieszany z gdakaniem ptactwa przytroczonego do siodeł i beczeniem
zarzynanych przez strażników kóz i owiec, stał się najpospolitszą śpiewką tych okolic.
Pełne okrucieństw postępowanie
* sułtan Selim I (1467—1520) w ciągu ośmiu, lat panowania kazał stracił
siedemnastu swoich wezyrów

strażników Kamaliddina usprawiedliwiane ramieniem prawa - ściąganiem podatków -
rujnowało i bez tego godnych litości mieszkańców wiosek, gdzie na każde osiem dni
życia przypadało dziewięć dni pracy.
Pastuch Madamin był mieszkańcem kiszłaka, a zatem mógł powiedzieć zbyt wiele,
co jeszcze pogorszyłoby i tak już niewesołą sytuację Kamaliddina. Musiał naczelnik
straży uważać na każde słowo tego oberwańca, aby we właściwym momencie przerwać
zgubny dla siebie potok wymowy.
Tymczasem Madamin jąkając się i połykając z pośpiechu niektóre sylaby rozpoczął
opowiadać:
- Wczoraj o wschodzie słońca wyruszyłem na poszukiwanie, ziół łagodzących ból
zębów i gojących rany. Gdyby udało mi się zebrać je w odpowiedniej ilości, a potem
spieniężyć na bazarze, mógłbym zwrócić dług kupcowi, Tatarzynowi Ibrachimowi
Rizakuli, ratując się przed uwięzieniem. Wiedz bowiem, o szlachetny, iż wiosną
pożyczyłem od czcigodnego Ibrachima pięć drachm, za co wynająłem pastwisko w
pobliżu karawanseraju, niestety, słońce zniszczyło trawę, a wraz z nią i moje nadzieje na
poprawę losu. Tak rozmyślając o swej nędzy i pochylając się co kilka kroków nad
szczelinami skalnymi, w których zwykle rosną owe zioła lecznicze, dotarłem do Wzgórza
Kamiennych Bałwanów i wtedy to właśnie ujrzałem skradającego się ścieżką
uzbrojonego mężczyznę. Szybko ukryłem się między kamieniami.
- Ej, nędzniku, przyznaj się, do czego naprawdę miały ci posłużyć te zioła? Truciznę
sporządzasz? Jadem handlujesz? A może oddajesz się czarnoksięskim praktykom? Czy
to nie aby za twoją sprawą zszedł z tego świata ulubiony rumak emira? Może to ty
rzuciłeś urok na czarnobrewą Fatimę, tancerkę, która wyschła na strąk pieprzu, nie
ciesząc już oczu naszego pana i władcy? Odpowiadaj, łotrze. I niechaj prawda gości na

twym języku, jeśli nie chcesz, aby kat wyrwał ci go z korzeniami - wpadł na Madamina
naczelnik straży.
- Pozwól mu mówić, bo nigdy nie dobiegniemy kresu jego opowieści - przykazał
emir.
Kamaliddin zamilkł czując, że jedną nogą w kałużę śmierci wdepnął. Zaś czaban
ciągnął dalej:
- Siedząc jak mysz przezorna w skalistej szczelinie usłyszałem głosy kilku
rozbójników podążających w pewnej odległości za swym przewodnikiem. Dziękowałem
opatrzności, że pozwoliła mi się skryć we właściwej chwili. To ocaliło mnie od napaści i
rabunku.
- Nawet czterdziestu rozbójników nie potrafi ograbić jednego nagusa - czknął ze
śmiechem strażnik pieczęci. - Chyba żeby połakomili się na twego starego osła. Ale cóż
może być warta ta ruina zwierzęcia?
- Osioł jest wielbłądem biedaka. Jest moim jedynym źródłem utrzymania, moim
wielkim sezamem bogactwa, o prześwietny - szepnął w odpowiedzi czaban.
- Mów dalej - nakazał emir.
- W ukryciu przesiedziałem aż do pierwszych promieni słońca, ponieważ rozbójnicy
rozłożyli się na odpoczynek tuż pod odłamem skalnym, za którym siedziałem, w
odległości czterech zaledwie kroków ode mnie. Słyszałem wyraźnie ich słowa nie widząc
ani jednego z rozmawiających.
- O czym rozprawiali? Czy możesz powtórzyć dokładnie, co zanotowały twoje uszy?
- zapytał władca.
- Rozmawiali o przekupieniu jednego z urzędników państwowych, o panie świata. Z
rozmowy wynikało, że dwóch opryszków z ich szajki schwytano w którymś z osiedli
zachodniego bekostwa. Rozbójnicy złożyli się po trzydzieści drachm i przekazali okup
urzędnikowi mającemu nadzór nad więźniami. Wtedy ów zażądał dodatkowych
czterdziestu pięciu sztuk srebra jeszcze i dla więziennego strażnika. Słyszałem, jak zbiry
spierali się między sobą, co czynić dalej. Wpłacić nową sumę, czy zgładzić urzędnika za
niedotrzymanie umowy. Ponieważ to drugie nie gwarantowało wolności uwięzionym
kompanom, zdecydowali się na ponowną składkę. Tym razem złożyli się po dziesięć
drachm. Nikt z nich nie czuł się pokrzywdzony, gdyż każdy oddawał jednakową ilość
monet, czego zawsze skrupulatnie przestrzegali. Równy podział łupów i równy podział
wydatków był, jak się chełpili, żelazną zasadą działalności bandy. Po przeliczeniu
zebranych pieniędzy ukazało się, że jest ich nawet więcej, niż wynosił dodatkowy okup.
Herszt szajki ukrył tę resztę w szczelinie skalnej przeznaczając srebro na ekwipunek
rozbójników, gdy ci opuszczą już loch zindana. Po odejściu łotrzyków wydostałem z
głębokiej szpary sakiewki; z monetami i dostarczyłem ci ją, o panie, jako dowód
prawdziwego biegu mojej przygody - zakończył swą opowieść pastuch Madamin.
- Łżesz! Z pewnością było tam po prostu trzech albo czterech poczciwych
poganiaczy wielbłądów poszukujących zbłąkanych zwierząt, a nie żadna szajka
rozbójników. Nie potrafisz odróżnić zwyczajnych pastuchów od rzezimieszków, niegodny
- wtrącił po wtóry Jułdasz Kamaliddin.

- Panie, to byli bardzo źli ludzie - upierał się pastuch. - I było ich co najmniej
piętnastu.
- Bojaźń przesłoniła ci oczy rozsądku, czabanie. Strach wyolbrzymia, a noc z
garbatej myszy nawet wielbłąda potrafi uczynić. Powtarzam ci raz jeszcze: nie mogło być
ich więcej niźli czterech pasterzy. Piętnastu, i to rozbójników? Chyba ci się rozum w
upale rozpuścił? - dowodził naczelnik straży emiratu, usiłując za wszelką cenę
zbagatelizować groźbę szajki w obliczu władcy.
- Już w czasach naszych pradziadów wielki Firdausi twierdził, nie masz lepszego
fortelu od prawdy, a gorszego pomysłu od krętactwa - odezwał się z naciskiem Hodża
spoglądając w oczy naczelnikowi.
Kamaliddin pochwycił aluzję ukrytą w słowach mędrca. Zrozumiał, że Hodża
Nasreddin przejrzał jego grę. Mimo to nie ustępował:
- Afandi, jeśli, nie widziałeś własnymi oczyma ludzi, o których tutaj mowa, czemu
skłaniasz ucho ku słowom nędznego pastucha?
- Człowiek uczony widzi sercem i rozumem, nieukowi pozostają jedynie oczy -
usłyszał w odpowiedzi.
Wielmoża otworzył usta i zawahał się. Wiedział, iż raz wypowiedzianego słowa nie
można przełknąć z powrotem. A Hodża by niebezpiecznym przeciwnikiem.
Zaryzykował raz jeszcze:
- Wszystkie szajki w naszej prowincji i w sąsiednich bekostwach dawno zostały
wytępione, część przegnano do Afganistanu O tym wie nawet najbardziej tępy z
wiejskich matołków. Nie może więc być ani okruszyny prawdy na języku tego poganiacza
wielbłądów czy osłów. Zaufaj moim słowom, afandi. Wiem, co mówię, bo znam całą
prawdę.
Nasreddin nie wątpił ani przez moment, że naczelnikowi nie obca jest prawda. Tylko
że prawda ta miała zupełnie inne oblicze. Hodża dobrze wiedział, iż rozbójnicy, rabusie i
rzezimieszkowie są jak skorpiony w starym domu, lezą ze wszystkich dziur. I pozbyć się
ich nie sposób. Bo czyż może być inaczej, skoro strażnicy porządku publicznego zajęci
są wyłącznie ściąganiem danin i podatków, wymierzaniem najrozmaitszych kar i
grzywien? A wojsko emirowe? Nie, wojsko także nie ma czasu na uganianie się za
rozbójnikami, bowiem dopomaga żandarmom i poborcom podatków w napełnianiu
skarbca władcy. Przy sposobności nie zapominając także i o prywatnych kiesach swoich
sardarów i naczelników.
- Każdy wierzy we własne prawdy, Kamaliddinie. Ślady spotkania z tymi, jak ich
nazywasz, pastuchami, znajdziesz jeszcze nie zabliźnione na moich plecach. To bolesna
prawda, w którą ja - wybacz śmiałość niegodnemu -uwierzyć muszę.
Jułdasz Kamaliddin zmieszał się. Nie doniesiono mu o napadzie rabusiów na
mędrca. A to znacznie pogarszało sytuację, kompromitując go w oczach władcy.
Oczywiście naczelnik dawno już przyznałby rację Hodży Nasreddinowi, gdyby nie lęk
przed emirem. Obawa przed wywołaniem gniewu Sprawiedliwego zmuszała go, ażeby
ogień podejrzenia, póki jeszcze nie za wielki, ugasić wodą jakiegoś fortelu. Nie była to
jednak sprawa łatwa wobec groźnego przeciwnika, jakim okazał się w tych słownych
zapasach mędrzec bucharski.

- Nie pojmuję cię, afandi? - podjął znowu Kamaliddin. - Ty człowiek rozumny, a
postępujesz jak dziecko nieletnie. Twierdzisz, iż napotkanymi przez Madamina ludźmi
byli rozbójnicy, wierzysz, że pastuch słyszał ich rozmowę. Skąd wiesz, że tak właśnie
było naprawdę? Odpowiedz na moje pytanie, człowieku uczony, jeśli wiesz wszystko.
Hodża odpowiedział w sposób jasny, ale nie dla każdego:
- O, czcigodny, prawdziwym uczonym jest ten, który wie, że to, co on wie, jest
zaledwie drobną cząstką tego, czego nie wie i czego może nigdy nie wiedzieć.
- A więc przyznajesz jednak, że nie wiesz wszystkiego? - uradował się Kamaliddin.
- Oczywiście przyznaję - kiwnął głową Hodża. - W przypadku Madamina
przypuszczam jednak, że biedak ten prawdę mówi...
- Ty sądzisz jedynie, afandi, przypuszczasz. Ja zaś wiem, pojmujesz, wiem
doskonale, że pastuch łże, sypiąc bezustannie w twarz władcy robaczywym grochem
kłamstwa.
Emir spojrzał pytająco na Hodżę.
- Przypuszczenie człowieka mądrego jest więcej warte niż pewność głupca, o
szlachetny - odparł na niemy głos oczu władcy Hodża Nasreddin.
Palce Kamaliddina zacisnęły się kurczowo na rękojeści kindżału.
- Prawdziwe słowo bywa gorzkie, wielmożny Kamaliddinie - zwrócił się w stronę
poszarzałego z wściekłości naczelnika straży - ale bardziej gorzkie jest to, co czynisz.
Trwonisz siły na jałową rozprawę z bezbronnym pastuchem zamiast ścigać przestępców.
- Sprawiedliwe są twoje słowa, Hodżo. Szablą, a nie językiem przekupki walczyć
należy z łotrami! - zakończył emir sprzeczkę dwóch mężów. Po czym rozkazał:
- Musicie schwytać rozbójników, i to rychło. Niechaj zgniją w lochu więziennym.
Dwóch już złapano, ale kto wie, ilu mogła liczyć cała banda? Musicie także dowiedzieć
się, ile drachm przeznaczono na przekupienie mojego urzędnika. Za jaką cenę
sprzedawał się ten syn fałszywej hieny? Schwytajcie rzezimieszków, abym mógł znaleźć
odpowiedzi na gnębiące mnie pytania i aby oni w lochu więziennym znaleźli nagrodę za
popełnione przestępstwa.
- Wydaje mi się, że wiem, ilu było rozbójników, o dostojny - rzekł po krótkiej chwili
namysłu Hodża.
- Skąd wiesz? Pewnie jesteś z nimi w zmowie? Może szpiegujesz w mieście,
przekazując im wiadomości o karawanach wychodzących z Buchary? Może tyś
wspólnikiem łotrzyków? - napadł na mędrca Kamaliddin chwytając się wątłej co prawda,
ale ostatniej już nitki nadziei.
- Nie, Madamin powiedział przecież.
- Nie mówił nic podobnego, wszyscy słyszeli. Nie chcesz chyba dowodzić, afandi, że
głuchota opanowała emira i dwór cały? - naczelnik zapienił się, jakby połknął kawałek
mydła. - Ty musisz wiedzieć z innego źródła. Nie szachruj.
- A jednak Madamin powiedział - powtórzył Hodża Nasreddin. - Bowiem to, co rzekł,
wystarczy całkowicie, aby znaleźć właściwą odpowiedź na pytanie Sprawiedliwego.
Powiem więcej, czcigodni, pozwólcie mi się zastanowić, a zdradzę waszym uszom nie
tylko liczbę rozbójników, mogę wyjawić także, ile drachm przeznaczyli członkowie szajki
na przekupienie urzędnika. Wybaczcie mi jednak, że na te wszystkie pytania odpowiem

dopiero po spożyciu posiłku. Teraz chciałbym oddalić się z czabanem, który jest mi
winien sowity poczęstunek i jedno wyjaśnienie. Iść muszę, bo głowa nie pracuje, gdy
żołądek pusty. A nic tak nie wzmaga myślenia, jak kebab wprost z rożna otulony w liście
mięty.
Już w drzwiach Hodża przystanął i zwrócił się w stronę emira:
- A ty, panie wielki, zastanów się w tym czasie, jak wynagrodzić pastucha za
wiadomość o szajce zbójeckiej. Na garść złota zasłużył chyba?

*

Człowieku roztropny, pomyśl, czy trzeba, ażebyś i ty spożył olbrzymią porcję
soczystego kebabu, by znaleźć odpowiedź na pytania władcy bucharskiego emiratu?

U BRAM PERŁY WSCHODU

Opowieść jedenasta o wizycie Hodży
Nasreddina w Samarkandzie, o spotkaniu
z dawno nie widzianymi przyjaciółmi
i o wielbłądzie, który nie umiał pływać

Niezwykły to był widok. Dorosły człowiek, stojący obok strażnika bramy miejskiej,
nagle krokiem młodzieniaszka rzucił się do przodu ku innemu dojrzałemu mężczyźnie,
który w tym samym momencie zeskoczył z osła i żywo biegł w jego stronę. Do uszu
strażnika dotarły słowa radosnego powitania:
- Tyżeś to, Jusupie? Witaj, zwierciadle młodości mojej.
- O, przyjacielu. Przywędrowałeś nareszcie do Samarkandy Jakże się cieszę.
Mężczyźni padli sobie w ramiona. A wtedy ten miejscowy wrzucił jednym tchem w
ucho przybyłemu:
- Uważaj, nie zdradź się, żeś Nasreddinem. Potem ci wszystko wyjaśnię.
W tejże chwili strażnik strzegący wrót miejskich dotknął ramienia Jusupa Madrasuła,
mieszkańca Samarkandy.
- Słuchaj, znasz tego włóczęgę? Kto to?
- Jak to kto? - oburzył się Madrasuł. - Przyjaciel mój najmilszy, gość oczekiwany od
dawna. Człowiek dostojny, a nie żaden powsinoga. O, rozchmurz czoło, wielmożna
ostojo porządku. Ja znam tego przybysza doskonale, a ty znasz mnie przecież;
Koło znajomości zamknęło się szczelnie, nie ma w nim przeto miejsca na
podejrzliwość.
- Możliwe - odburknął strażnik. - Ale jest miejsce na podatek miejski. Przede
wszystkim za przejazd przez bramę.
- Żądasz opłaty za wejście do Samarkandy, zupełnie jakby te była buda jarmarczna z
popisami wesołków - roześmiał się Hodża Nasreddin podając monetę stróżowi porządku.

- A, uśmiechasz się, przybyszu? Biedaków na uśmiech nie stać. Najwidoczniej jesteś
zamożnym człowiekiem. Płać więc po datek od majętności.
To mówiąc strażnik wyciągnął rękę ponownie.
Hodża zapłacił. I już się nie uśmiechał.
Stróż porządku po raz trzeci nadstawił dłoń, żądając:
- A teraz jeszcze dwie monety za wodę, którą będziesz gasił pragnienie w
Samarkandzie, oraz za chłód murów miejskich w których cieniu będziesz mógł się
wylegiwać, ile zechcesz.
- Ależ... - zaczął Hodża Nasreddin sięgając po raz trzeci d sakiewki.
- Proszę cię, przyjacielu, nie dyskutuj z człowiekiem spełniającym jedynie swoje
obowiązki u wrót miejskich. Filozofią ni .u niego nie wskórasz - Madrasuł usiłował dać do
zrozumiem mędrcowi bucharskiemu, że powinni jak najprędzej wynieść się z
kosztownego miejsca.

Strażnik przysłuchujący się uważnie tłumaczeniom Madrasuła bez słowa wyciągnął
dłoń po raz czwarty.
- A teraz za co? - zdumiał się Hodża.
- Za filozofa. Jak kogoś stać na uprawianie filozofii, stać go i na podatek od tej nauki.
- Ramię ci zemdleje od ciągłego trzymania w trudnej pozycji - rzekł słodkim głosem
Jusup Madrasuł, chcąc powstrzymać wzbierającą gwałtownie rzekę pożądliwości.
Daremnie.
Bo tymczasem stróż porządku publicznego spojrzał już na stopy Hodży i znów
nadstawił dłoń, wyjaśniając:
- Chodaki z twardej skóry masz na nogach, przybyszu. One znacznie bardziej
niszczą ulice i place miejskie niż noga człowieka bosego.
- Jeśli dalej tak pójdzie, to i ja bez butów zostanę - mruknął pod nosem Hodża,
bojąc się drażnić wyrwigrosza.
Strażnik wziął szóstą monetę i odsunął wreszcie drąg, robiąc przejście przyjaciołom.
Nie dane było jednak Hodży pozostawienie sakiewki w spokoju. Ledwie minął
przedstawiciela ładu miejskiego, usłyszał jego chrapliwy głos:
- Zaczekaj na moment, przybyszu. Czy ten bury kłapouch należy do ciebie?
Mędrzec bez słowa odwrócił się i kolejną monetę wrzucił w nadstawioną dłoń.
- A teraz szybko, Jusupie - szepnął do przyjaciela. - Bo jak się ten łupieżca namyśli,
każe mi jeszcze opłacić podatek za nadmiar włosów na brodzie i za niedostatek włosów
na głowie. Za chałat zbyt nowy i siodło zbyt wytarte. I za grzeszne myśli, których był
przyczyną.
Przyspieszyli kroku, umykając co rychlej od zadżumionego miejsca.
- Masz pecha, afandi. To nowy strażnik. Niczym świeża pijawka przyłożona do karku,
tak jest nienasycony. Później gdy obłowi się jak inni, będzie odrobinę znośniejszy.
- Wierzysz we własne słowa, Jusupie? - Hodża roześmiał się na głos. - Widziałeś
kiedy lisa w kurniku? Głód zaspokoi, a kury dusi nadal, do ostatniej. Natura po to
uczyniła go lisem, aby nie zaprzestał chwytania zdobyczy. A lis i strażnik w jednej rodzili
się jamie...

Kiedy oddalili się na odległość gwarantującą bezpieczeństwo rozmowie, Hodża
Nasreddin zagadnął przyjaciela:
- Chciałeś mnie przestrzec przed bramą. O cóż chodziło? Mów śmiało, Jusupie.
- Tu nie Buchara, afandi. Sława twoja świeci pięknym blaskiem wśród ludzi prostych,
lecz jest solą w oku możnych i bogaczy. Wielmoże uważają, że niespokojny duch ludu
przez ciebie jest rozniecany. W Samarkandzie nie wolno nikomu wspominać twego
imienia. Gdyby cię pochwycono, o Hodżo-aka, zgniłbyś zapewne w lochach miejskiego
zindana. Najsprawiedliwszy kadi nic by ci nie pomógł. Zresztą jak znaleźć
sprawiedliwego sędziego w muzułmańskim świecie?
Tak rozprawiając obydwaj przyjaciele dotarli do olbrzymich murów wspaniałego
meczetu Bibi-Chanym, u którego stóp rozłożył się bazar, największy w Samarkandzie.
Gdyby kolory tęczy wzmocnić siedemdziesięciokrotnie, przemieszać i rozrzucić
bezładnie, wyglądałyby i tak niczym zdechłe szarocie wobec prawdziwej orgii barw
tutejszego bazaru.
Stragany i kramiki okryte złocistymi płaszczami trzcinowych daszków odbijających
słońce, stoiska blacharzy oblepione mosiężnymi naczyniami, maleńkie jadłodajnie
tatarskie z nieodłącznymi ozdobami z końskich ogonów i szarf wielobarwnych, liczne
herbaciarnie i ich właściciele w kolorowych, bufiastych szarawarach, zwołujący piskliwie
gości na świeży wrzątek herbaciany, jaskrawe namioty kuglarzy, pstre łachmany
nędzarzy i żebraków, zwiewne szaty turkmeńskich tancerek o zmysłowych pląsach,
przyciągających wzrok mężczyzn i przyprawiających o wzmocnione bicie serc nawet
staruchów, którym aryki męskich pragnień już dawno wyschły do samego dna. Nadto
placek targowiska gęsto był przetykany stęchłymi rodzynkami strażników miejskich.
Słońce zmierzało powoli za linię horyzontu. Szybkim truchtem nadbiegał czas
odpoczynku. Mimo to nad placem wciąż jeszcze królował niepodzielnie hałaśliwy, o
wysokiej gorączce handel. Ludziom trudno było rozstać się z marzeniami wygasającymi
wraz z zamierającym dniem.

Hodża Nasreddin w towarzystwie przyjaciela przeciskał się powoli przez tłum
rozgorączkowany, zatrzymywał przy kramach spoglądając na wystawione towary
wzrokiem ciekawości, pozbawionym jednakże nadziei. Dzięki zapobiegliwości strażnika u
bramy w sakiewce miał jedynie wielkie ilości srebrzystych iluzji i złocistych złudzeń, ale
nie były to wartości cenione zbyt wysoko przez trzeźwych kupców i handlarzy
Samarkandy.
Tymczasem pod bogato zdobionymi barwną mozaiką murami meczetu Bibi-Chanym
było nie tylko na co popatrzeć. Było też czego posłuchać. Umiejętność targowania się
jest bowiem wrodzoną pasją mieszkańców Wschodu, cechą wessaną już z pierwszą
kroplą matczynego mleka, jest ich sportem i hazardem jednocześnie. Ba, sztuka handlu
potrzebna jest do życia ludziom Wschodu jeszcze bardziej niż powietrze. A ponieważ na
bazarze nie istniało nigdy pojęcie czasu, nikt tutaj nikomu godzin nie rachował. Na
odwrót, wszyscy wiedzieli od dziecka, że pośpiech jest wymysłem szejtana. Godzinami
więc trwało ustalanie ceny ostatecznej. Opadającej pomaleńku, z oporami, z rozmysłem.
To zresztą było zrozumiałe nawet dla cudzoziemców. Wszak po jednej i po drugiej stronie

kramu tkwił mężczyzna uparty, prawdziwy syn tej ziemi, z dobrze naoliwionymi
zawiasami języka. Tylko mędrzec, który zgłębił zwyczaje i poznał duszę Wschodu,
pojmuje prawdziwy sens powiedzenia:
“Co jest słodsze od miodu? Ocet. Ale kupiony bezpłatnie".
Ponad bazarem unosiło się w powietrzu siedem tysięcy zapachów. Najrozmaitszych.
Palonych migdałów i fistaszków, smażonych w oliwie placuszków, prażonej kukurydzy,
pieczonych na węglach szaszłyków i ryb z Amu-darii, świeżych brzoskwiń, fig i pistacji i
jeszcze sześciu tysięcy innych, równie wonnych, drażniących mile nozdrza handlarzy,
kupujących i zwyczajnych gapiów. Oczywiście były i te mniej wonne, od których istotom
nieprzyzwyczajonym przewracały się żołądki. Tych przezornie nie wyliczamy, aby nie
wywołać mdłości u ludzi śledzących wątek niniejszej opowieści.
Ale nie tylko zapachy unosiły się w powietrzu. Nad uliczkami targowiska wisiały
także awantury i kłótnie przeróżnego kalibru. Wybuchając co pewien czas
nieposkromionym fajerwerkiem stawały się dla atmosfery bazarowej tym, czym dla
zawiesistej szurpy jest prawdziwy pieprz afgański.
Na pierwszą garść owego pieprzu natrafili dwaj przyjaciele, Hodża Nasreddin i
Jusup Madrasuł, przy kramie siodlarza. Pastuch, młody zuchowaty Kazach, tłumaczył
właśnie Abbasowi Iszanbajowi, handlującemu wyrobami ze skóry:
- Wczoraj nabyłem u ciebie, kupcze, za sześć drachm siodło. Chciałbym je zwrócić,
gdyż zanadto uwiera grzbiet mego wierzchowca. Oddaję ci je, o czcigodny, weź,
sprzedasz je raz jeszcze komuś innemu. W zamian wybierz mi nowe, najlepiej to oto.
Dwanaście drachm? Niech będzie. Wczoraj zapłaciłem ci sześć drachm, których nie
odebrałem, a teraz zwróciłem ci siodło wartości sześciu dalszych monet. Sprzedasz je
przecież ponownie. Razem uczyni to więc drachm dwanaście. Jesteśmy kwita,
czcigodny.
Po tych słowach pastuch zarzucił nowe siodło na plecy i odwrócił się, by odejść.
Garbatonosa twarz kramarza zmieniła się w znak zapytania. Trwało to tylko chwilę.
Iszanbaj oprzytomniał bowiem błyskawicznie, z wrzaskiem doskoczył i ucapił pastucha.
Wymyślając najwyszukańszymi z wyrazów - nie tylko uzbeckich - zaciągnął go do
naczelnika straży miejskiej, sterczącego w pobliżu, przy kramach jubilerskich.
- Panie, wysłuchaj słów skargi! - wrzeszczał. - Spójrz na i tę gębę złodziejską i wydaj
wyrok.
Podając dłoń opiekunowi porządku publicznego handlarz wsunął mu dyskretnie
monetę. Łapówkę? Skądże, po prostu zwykły argument ułatwiający poszukiwanie
najbardziej sprawiedliwego, wyroku. A poza tym Iszanbaj był kupcem znającym
doskonale dusze urzędników emiratu. Rzeczywiście naczelnik wziął pieniążek, upuścił
niespostrzeżenie w otchłań przepaścistej kieszeni i wysunął ucho łowiąc w milczeniu
skargę kramarską.
- Ten łajdak, oby Allach obdarzył go garbem i brakiem spokoju do ostatnich dni na tej
ziemi, chciał mnie oszukać wobec świadków wielu. Mnie, kupca szanowanego przez
wszystkich. Panie, on mi ukradł nowiuteńkie siodło.
- Tyś niegodziwcem, oblepiać oszczerstwami ludzi uczciwych oto swoje zajęcie.
Uważaj, aby Allach za karę nie poraził cię drżączką - odpłacił Kazach Iszanbajowi

podobną monetą, zaś w drugą dłoń strażnika wsunął nieznacznie drachmę od siebie.
Musiał ją dać także, aby sprawiedliwość wystartowała do lotu z równymi szansami.
- Coś powiedział, synu Belzebuba i czarnej wdowy? - Iszanbaj zamachał wściekle
rękoma. - Obyś odgryzł sobie koniec języka, skorpionie piegowaty. Oby ci wielbłąd na
środku pustym okulał. Obyś miał dziurawą brodę i konał z pragnienia.
Na głowę nieszczęsnego Kazacha runęła lawina wrzasków i urągań. Nie wiadomo,
czym zakończyłaby się awantura, gdyby nie nagła interwencja niewysokiego, lecz
tęgiego mężczyzny, ubranego w bogaty atłasowy czapan. Ryżowłosy grubas odepchnął
kramarza, potężnym kuksańcem wbił go pomiędzy dwa stragany, unieruchamiając tam
całkowicie.
- Idź precz. Nie zaprzątaj myśli prześwietnego naczelnika spróchniałym siodłem,
które najnędzniejszy z osłów Samarkandy wstydziłby się nosić na swym grzbiecie. My
mamy sprawę stokroć ważniejszą. Wymagającą rozpatrzenia przez umysł sprawiedliwy i
wielki.
To mówiąc gruby wielmoża Kaszmirczyk Abduchałykbaj za kark wyciągnął z tłumu
opierającego się ze wszystkich sił sędziwego, chudego człowieczka.
Ze zdań chaotycznie wyrzucanych przez ryżowłosego można było odtworzyć
sprawę, która ich tutaj przywiodła w poszukiwaniu sprawiedliwości.
Ubiegłej jesieni obydwaj mężowie kupili silnego turkmeńskiego wielbłąda. Pierwszy,
tęższy i zamożniejszy ze wspólników, zapłacił zań trzy ćwierci ceny, zaś drugi, znacznie
uboższy, tylko jedną ćwierć. Potem zwierzę garbonośne poczęli wynajmować
samarkandzkim kupcom, a dochód, jaki otrzymywali za przewóz towarów na wielbłądzie,
dzielili na podobieństwo kosztów poniesionych. Ten, który zapłacił więcej, otrzymywał
trzy ćwierci zarobku, biedniejszy - jedną ćwierć. Grubas pomnażał majątek, biedak miał
co w garnek włożyć. Obydwaj byli zadowoleni z siebie i z pracowitego zwierzęcia.
Niestety, żadne szczęście na ziemi nie trwa wiecznie. Przedwczoraj, podczas
przeprawy karawany kupieckiej przez wzburzone nurty Zerawszanu, ich garbonośne
zwierzę utonęło. Ryżowłosy Kaszmirczyk, który zapłacił za wielbłąda więcej, zaczął
domagać się od wspólnika, aby wyrównał mu stratę poniesioną, bo przecież - wszyscy
rozumieją - tracąc trzy ćwierci wielbłąda, doznał znacznie większej szkody. Jednakże
jego wspólnik był biedakiem i nawet gdyby chciał, nie miałby czym zapłacić. Miał
natomiast prześliczną córkę, Zulkadę, którą grubas zamyślił wziąć na poczet długu.
- Panie wielki, co to był za wielbłąd. Aj, aj, co za piękne zwierzę. Świat drugiego
takiego nie widział. Silny był jak słoń indyjski, a jadł jak mrówka, sierść miał delikatną jak
barchan lub skórka jagnięcia, a mordę inteligentną jak mój stryj, nadzorca u
prześwietnego kadi-kalana Buchary - grubas o miedzianowłosej brodzie przewracał
oczyma z zachwytu, nie omieszkując przy okazji wspomnieć o krewniaku,
przebywającym stale na dworze głównego sędziego emiratu, do którego mógłby się
odwołać w wypadku wyroku zrodzonego nie po jego myśli...
Biedak usiłował bronić się rozpaczliwie:
- To prawda, panie, że czcigodny Abduchałykbaj zapłacił za wielbłąda trzy razy
więcej ode mnie, ale przecież do tej pory zawsze otrzymywał za jego pracę trzykrotnie

więcej srebra niż ja. Dlaczego więc miałbym wyrównywać stratę Kaszmirczykowi? Panie,
a kto mi moją wyrówna?
Naczelnik straży miejskiej wysłuchał obydwu uważnie, po czym bez słowa podrapał
się za uchem, popatrzył wokoło bezradnie. Nic rozsądnego nie przychodziło mu do
głowy. Jak rozstrzygnąć kłopotliwą sprawę? I to na poczekaniu? Niedobrze. Każda rzecz
wymaga swego czasu, a cóż dopiero taka, którą nie wiadomo z jakiego końca napocząć.
Minuty oczekiwania na sprawiedliwą decyzję wydłużały się niemiłosiernie. Tłum
rozgorączkowany, zarażony namiętnością hazardu, począł przyjmować zakłady. Jak
zwykle w podobnych wypadkach głównie obstawiano ryżego. Wiadomo, bogatszy!
- Warto byłoby dopomóc biedakowi, bo zjedzą go żywcem ci dostojni - szepnął
Hodża Nasreddin przyjacielowi na ucho.
- Potrafiłbyś, afandi?

- Sądzę, że znalazłoby się jakieś rozsądne wyjście z kłopotliwej sytuacji.
- Doskonale - odszepnął Madrasuł, po czym energicznie roztrącił gromadzących się
gapiów i zawołał:
- Ludzie, ustąpcie miejsca, zróbcie przejście wielkiemu mudarrisowi z Buchary.
Miejsce dla wielkiego uczonego, profesora ze stolicy emiratu. Wykładowcy nauk
prawniczych z medresy Uługbeka. Ludzie, zróbcie przejście.
Tłum rozstąpił się dopuszczając Madrasuła i postępującego za nim Hodżę
Nasreddina przed oblicze naczelnika, najwyraźniej ucieszonego z niespodziewanej
odsieczy.
- Witaj, człowieku uczony. Jeśli ci nie są obce tajniki prawa szariatu, wysłuchaj
obydwu stron powaśnionych i osądź je sprawiedliwie.
Hodża z powagą nadstawił ucha. Ponownie popłynęły słowa skargi. Jeszcze bardziej
zrobiło mu się żal starego i jego córki. Tak, tutaj nie było innego wyjścia. Musiał udawać
wielkiego mudarrisa, aby wszyscy uwierzyli w niecodzienną sprawiedliwość, która
nakaże przegrać bogaczowi w starciu z biedakiem. Z miną pełną powagi popatrzył w
niebo, następnie wyrysował na piasku tajemnicze znaki, starł je, pomruczał pod nosem
jakieś tajemnicze słowa i dopiero wtedy zapytał:
- Czy kiedy wielbłąd wasz tonął w nurtach spienionych Zerawszanu, niósł na
grzbiecie towar kupiecki?
Ryżowłosy nie pozwolił staremu ust otworzyć. Odpowiedział pierwszy:
- Nie, nic nie niósł. Karawana powracała właśnie z karawanseraju, gdzie pozostawiła
wszelkie bagaże.
- Ze słów tego człowieka, panie szlachetny, możemy wyciągnąć pierwszy rozumny
wniosek - zwrócił się Hodża Nasreddin do naczelnika straży - ten mianowicie, że wielbłąd
turkmeński utonął nie od ciężaru dźwiganych pakunków, lecz od własnego. Tak, to jest
chyba jasne. A czy powiedziano ci, panie szlachetny, ile ważył ów wielbłąd?
Grubas skwapliwie określił wagę zwierzęcia.
Kiedy mędrzec usłyszał słowa zamożnego Kaszmirczyka, oświadczył:

- Każdy człowiek rozumny i biegły w naukach bez wahania osądzi, że w podobnej
sytuacji nie biedak tobie, lecz ty jemu powinieneś zwrócić część, jaką wpłacił za
wielbłąda. Tego wymaga prawo i sprawiedliwość.
Po czym zwięźle wyjaśnił zgromadzonym, dlaczego owo nieoczekiwane
rozstrzygnięcie uważa za prawidłowe,
Tłum gapiów przekonany całkowicie o słuszności decyzji powziętej przez
znakomitego profesora z Buchary pokiwał głowami na znak uznania. Nieliczni poczęli
realizować wygrane zakłady. Jedynie grubas otworzył usta, by wrzasnąć, iż nie zgadza
się z decyzją wydumaną przez nieznajomego wędrowca, ale nie zdążył. Ujrzał przed
nosem groźnie poruszającą się pałkę naczelnika.
Usłyszał głos jej właściciela:
- Natychmiast wypłać srebrem siwobrodemu czwartą część wartości zwierzęcia
garbonośnego. Nie zwlekaj i nie kręć. Słyszałeś przecież, Kaszmirczyku, czego od ciebie
wymaga prawo i sprawiedliwość?
Abduchałykbaj, rad nierad, sięgnął pod czapan po sakiewkę wypchaną tłusto
monetami.

*

W jaki sposób odgadnąć decyzję powziętą przez mudarrisa o brodzie fałszywej? Jak
poznać argumenty, które pozwoliły zwrócić biedakowi srebro wpłacone przezeń za
wielbłąda straconego w rzece Zerawszan?
... a powiedział Poeta: “pilność rąk jest skarbem wiosną i na jesieni, pilność głowy
klejnotem cenionym dwieście razy co dnia".

CUDOWNA BIBI-CHANYM

Opowieść dwunasta o dziejach
przepięknego meczetu i o nieszczęśliwej
miłości młodego budowniczego do uroczej
małżonki “Żelaznego Kulasa''

Hodża Nasreddin wszedł w głąb domostwa Madrasułowego i rozejrzał się. Wiedział
z doświadczenia, że leniwa ręka na głodnym brzuchu spoczywa. Jednakże tutaj oko
uważne nie potrafiło wyłowić nawet śladu niedostatku. Ze wszystkich ścian uśmiechał się
szeroko dobrobyt i spokój. Nic dziwnego. Jusup Madrasuł był znakomitym złotnikiem o
dłoniach pracowitych i sercu pełnym przyjaźni dla istot człowieczych. Owa serdeczność
oraz przymioty kuchni Madrasułowej sprawiały, że drzwi jego domu skrzypiały
nieustannie od wczesnego brzasku aż do późnej nocy. I tym razem na wieść o przybyciu
filozofa z Buchary główna komnata domostwa - tojchana - już od południa zaczęła

wypełniać się gośćmi w różnym wieku, spragnionymi nowin ze świata i wyśmienitych
posiłków.
Jusup podprowadził Hodżę do grona oczekujących mężczyzn zwierzając mu się po
drodze:
- Przypomniałeś mi młodość, przyjacielu, i czasy niegdyś szczęśliwe. Bo jeśli prawdą
jest, że rozłączony z ukochaną szlocha siedem lat, to wierz mi, afandi, rozłączony z
ojczyzną płacze przez całe życie. Wypędzony z rodzinnej Buchary za winy niezawinione
uszedłem przed ćwierćwieczem do Samarkandy i choć nie narzekam, bo dobrze mi
pomiędzy ludźmi tutejszymi, to jednak serce rodzi marzenia bez ustanku. O, jakże
chciałbym ujrzeć jeszcze kiedyś moje strony ojczyste. I pokłonić się nisko miłej sercu
Bucharze.
Na widok dalszych gości, starców dostojnych o plecach przełamanych wiekiem,
gospodarz pozostawił Hodżę pod opieką druhów. Skierował się pospiesznie ku
wkraczającym.
- Witajcie, czcigodni aksakałowie, i siadajcie, gdzie komu wygodniej - zaprosił
przybyłych. - Ja tymczasem opuszczę was na moment, aby przynieść skromne dary,
niegodne waszego podniebienia. Proszę, wyrządźcie łaskę temu domowi i raczcie je
chociaż skosztować.
To mówiąc Jusup skinął na swych młodszych braci - również złotników - Adila i
Safara, jak gdyby w obawie, że sam nie nadąży z ugaszczaniem zgromadzonych
mężczyzn.
Wkrótce w przestronnej komnacie na rozłożonym na kobiercu dastarchanie pojawiły
się pieczone na rożnie soczyste szaszłyki i pachnące lulakebaby, sporządzone z
obtoczonego w mące siekanego mięsa zmieszanego z pomidorami, pieprzem i
aromatycznymi przyprawami, a także zawiesista ostra zupa uzbecka - szurpa, pierożki
manty z baraniną, olbrzymie półmiski brzoskwiń, orzechów i rodzynków, arbuzy kilku
gatunków, chorezmijskie słoneczne melony i pękaty kosz podłużnych winogron zwanych
“dziewczęcymi paluszkami".
Jeśli nie będziemy tu wyliczać wszystkich potraw, jakie przemykały się i potem,
jedna za drugą, przez cały czas trwania posiłku, to tylko dlatego, abyś, człowieku
czytający te słowa, nie porzucił nagle wątku opowieści, spiesząc gwałtownie do własnych
garnków, poganiany smakowitymi zapachami płynącymi znad Madrasułowej zastawy.
Posiłek przedwieczorny rozpoczął Jusup od poczęstowania wszystkich mężczyzn
słodkościami, zielonkawymi orzeszkami pistacji, karszyńską chałwą, dwubarwnym
kiszmiszem, figami w cukrze i marcepanikami, ażeby zgromadzenie upływało w
prawdziwie bakaliowej atmosferze. Następnie nalał z miedzianego kumgana do własnej
czarki nieco wrzątku zielonej herbaty, po czym przelał po odrobinie kok-czaju do filiżanek
każdego z przybyłych, aby pokazać, iż częstuje ze szczerego serca i że napój jest czysty.
Kiedy dopełnił już warunków nakazanych przez tradycję uzbeckiej gościnności, zwrócił
się do swego starego druha z Buchary:
- Zanim opowiesz nam, coś przeżył ostatnio, jakie dziwy widziałeś podczas
wielotygodniowych wędrówek do Chiwy, Heratu, Bagdadu czy Damaszku, chciałbym

zapytać cię, afandi, która ze, spraw miejscowych najbardziej zaprząta dziś twój umysł?
Czego, od nas oczekujesz, Hodżo-aka? Mów, proszę.
- Jestem gościem w Samarkandzie, spożywam tutejsze smakołyki, przeto i
samarkandzkiej rad posłuchałbym teraz opowieści - odpowiedział z uśmiechem Hodża
Nasreddin.
Oczy zgromadzonych zwróciły się w stronę siwobrodego Usmana Dżurakuła,
seniora rodu znakomitych garncarzy samarkandzkich, gawędziarza o złotych ustach i
wielkiej pamięci. Ten nie dał się długo namawiać.
- Wędrując z Jusupem po Samarkandzie dostrzegłeś zapewne tuż za Achanii -
głównymi wrotami miasta, zwanymi Żelaznymi - olbrzymi masyw meczetu Bibi-Chanym,
z wyraźnymi resztkami dawnej świetności? Jeśli nie słyszałeś jeszcze, afandi, o
niezwykłych dziejach owej budowli i jej twórcach, opowiem - Dżurakuł skłonił głowę przed
Hodżą Nasreddinem.
- Zawieszam ucho na ustach twoich, czcigodny aka. Od czubka czaszki aż po same
pięty wypełniony jestem ciekawością - odrzekł uprzejmie filozof.
- Zacznę od początku, afandi. Umiłowane nasze miasto na szczyt sławy i
powodzenia wdrapało się już w XIV stuleciu, za panowania srogiego Timura,
nazywanego przez wielu “Żelaznym Kulasem". Nie kto inny, ale właśnie chromy władca
uczynił je stolicą swego wielkiego imperium, sięgającego od nurtów Syr-darii i
Zerawszanu aż do dalekiego Indusu i Gangesu, od Tien-szanu aż po wody Bosforu.
Rozkwitająca coraz to nowymi wspaniałymi budowlami Samarkanda wprowadzała w
osłupienie wędrowców - kupców, uczonych i artystów - ściągających do Oazy
Zerawszańskiej ze wszystkich stron świata jak ćmy do blasku kaganka ganka. Tu skupiał
się handel całego Wschodu i tu znajdował się pępek rzemiosł wszelakich, tutaj też
decydowały się losy wielu narodów. Nieprzypadkowo wsiom zakładanym w pobliżu
Samarkandy Timur nadawał imiona metropolii muzułmańskiego świata: Bagdadu,
Damaszku, Misry*. Bo czymże one wówczas były w porównaniu z przepyszną
Samarkanda? Po każdej nowej wyprawie wojennej “Żelaznego Kulasa" miasto bogaciło
się coraz bardziej, wchłaniając liczne łupy i wspaniałe zdobycze. Legenda, którą chcę
opowiedzieć dziś tobie i wam wszystkim, o czcigodni, sięga czasów jednej z podróży
wojennych Timura do Indii. Wtedy to bowiem ukochana małżonka władcy, Bibi-Chanym,
pragnąc uświetnić powrót jego ze zwycięskiej wyprawy zdecydowała się wznieść
wspaniały meczet. A warto wiedzieć, że była to niewiasta nie tylko cudownej urody, ale i
wielkiej energii. Nie zwlekając wezwała przed swe oblicze najsławniejszego z
budowniczych w Samarkandzie, architekta młodego wiekiem, lecz dojrzałego talentem i
doświadczeniem. Kiedy młodzian przybył do pałacu, wyłuszczyła mu dokładnie swoje
projekty.
Oszołomiony głębią umysłu i niebiańskim urokiem prześlicznej postaci młody
budowniczy pierwsze słowa zdołał wykrztusić dopiero po chwili.
- Pani, dlaczego właśnie ty pragniesz wystawić tę wspaniałą budowlę? Wznoszenie
świątyń nigdy przecież nie było sprawą niewiast?
Bibi-Chanym nie odpowiedziała na pytanie, tylko szepnęła coś jednej ze swych
służebnic.

Niemal natychmiast przed władczynią pojawił się kosz wypełniony po brzegi jajami.
- Spójrz, młodzieńcze - rzekła wtedy Bibi-Chanym do architekta - oto jajka wybrane z
gniazd rozmaitych ptaków, dzikich i domowych. Patrz uważnie, są różne: większe,
mniejsze i zupełnie maleńkie, gładkie i nakrapiane chropowatościami, jasnomlecznej,
szarej i brunatnej barwy. Otwórz którekolwiek z nich; co zobaczysz? Każde zawiera
niczym nie różniące się białko i pływające w nim żółtko. Mimo różnej skorupki wewnątrz
wszystkie są jednakowe. Podobnie jest z kobietami. Z zewnątrz są różne, ale gdy dobrać
się do nich głębiej, to wszystkie okazują się takie same. Każda, nawet najmądrzejsza, w
swej niewieściej próżności chciałaby przypodobać się małżonkowi. I ja też chcę, jestem
przecież kobietą.
Architekt usiłował jeszcze coś powiedzieć, lecz ambitna Bibi-Chanym nie dopuściła
go do głosu. Rozmowę zakończyła słowami:
- Wynagrodzenie otrzymasz królewskie. Jakie tylko zechcesz. Ale jeden stawiam ci
warunek: budowa meczetu musi być ukończona przed powrotem mego męża i pana.
Będzie to ode mnie prezent na powitanie.
Architekt skłonił się i opuścił komnatę.
Od następnego dnia rozpoczęły się gorączkowe przygotowania. Wkrótce masyw
* Misra —- miasto egipskie, w późniejszych czasach przemianowane na Kair

budowli począł wznosić się ku chmurom, coraz wyżej i wyżej. Księżyc - włóczęga nocy -
pełen niepokoju zboczył nieco z drogi, aby nie potknąć się o wierzchołki czterech nowych
minaretów wyrosłych w narożnikach budowli. “Kopuła tego meczetu byłaby jedyna na
świecie, gdyby nie istniało sklepienie niebieskie, a jego łuk byłby jedyny, gdyby nie istniał
już łuk Drogi Mlecznej" - powiadali mieszkańcy Samarkandy. I mieli rację. Największy na
ziemi meczet przyćmiewając przepychem sąsiednie budynki wypełnił ogromny plac,
misternie wyłożony marmurowymi płytami i ceramiczną mozaiką. Do wykończenia
pozostał jeszcze tylko jeden olbrzymi łuk portalu...
Tymczasem budowniczy zaczął ociągać się. Zwlekał z uzupełnieniem ostatnich
projektów, nie zwracając w ogóle uwagi na prośby majstrów i ponaglania głównego
nadzorcy. Zakochany do szaleństwa w Bibi-Chanym zamiast pracować marzył od świtu
do J zmierzchu. Wreszcie postawił jej warunek. Wykończy budowlę, jeśli władczyni
pozwoli mu się pocałować.
Oburzona Bibi-Chanym odrzuciła niezwykłe żądanie. Potem żal jej się jednak zrobiło
młodzieńca. Zaproponowała mu inne wyjście.
- Wybierz sobie którąkolwiek z pozostałych stu dziewięćdziesięciu dziewięciu żon
władcy, są równie dostojne i piękne. Albo wybierz sobie którąkolwiek spośród czterystu
niewolnic u dworu, są zgrabne i prześliczne.
Ale zakochany architekt tylko kręcił głową. Wreszcie zrozpaczony uporem władczyni
ustawił przed panią swego serca dwie czarki, jedną napełnioną wodą źródlaną, drugą
białym winem.
I powiedział:

- Pozwól, o cudowna Bibi, że i ja ci coś pokażę. Na mnie teraz kolej. Spójrz tutaj,
obydwie czarki zawierają bezbarwną ciecz. Obydwie wyglądają jednakowo, ale - zaufaj
mi, niegodnemu - napój napojowi nierówny. Nie wierzysz? Spróbuj.
Cóż miała czynić piękna Bibi-Chanym? Timur mógł powrócić z dalekiej wyprawy lada
tydzień, a jej bardzo zależało na godnym powitaniu małżonka. Uległa namowom
młodzieńca. Zrezygnowana położyła atłasową poduszeczkę na policzku i dopiero wtedy
pozwoliła się pocałować. Jednakże nieszczęsna nie doceniła żaru wielkiej miłości.
Pocałunek młodego budowniczego był ogniem gorejący. Przeniknął przeszkodę i
pozostawił płomienny ślad na brzoskwini policzka.
Machram, główny opiekun żon emirowych, który podejrzał ową scenkę tajemną, a
potem i piętno, jakie zostawiła, nie wiedział, co robić? Był przecież odpowiedzialny za
wszystko, co wydarzyło się w żeńskich komnatach pałacu. Robak niepokoju zaczął
drążyć jego mózg rozgorączkowany. No, bo jak zapobiec nadciągającej burzy?
Kilka dni później do Samarkandy na spienionym wierzchowcu przybył poseł od
Timura. Wielki emir znajdował się już o dwa dni drogi od bram miasta. Około 300 mil
dzieliło go od szczęścia małżeńskiego. Błyskawicznie zaprzężono konie i muły do
przystrojonych odświętnie pojazdów. Tuż przed zapadnięciem kurtyny zmierzchu Bibi-
Chanym wraz z dworem wyjechała naprzeciw swemu panu i... przeznaczeniu.
W tym samym czasie także i główny opiekun haremu, drżąc z trwogi niczym ogon
rzeźnego barana, wdrapał się na grzbiet wytrzymałego turkmeńskiego wielbłąda.
- Muszę dać znać naszemu władcy, że małżonka podąża mu na spotkanie - wyjaśnił
naczelnikowi straży pałacowej. A kiedy wydostał się poza mury obronne miasta,
zdecydował:
- Wyznam Timurowi wszystko, w przeciwnym razie głowę mi każe strącić z karku.
Cenniejsza dla mnie własna łysina niż najpiękniejszej urody oblicze zawisłe na obcej
szyi.
Nieco uspokojony ruszył w drogę. Kłusował na wielbłądzie nie tak szybko, jak by
mógł pospieszyć na wiatronogim rumaku, musiał się jednak liczyć z odległościami.
Nieprzypadkowy był bowiem dobór wierzchowca. Zaledwie dziesięć mil w ciągu godziny
potrafił przebiec jego wielbłąd. Ale w przeciwieństwie do rączego bachmata garbonośne
zwierzę mogło z jednakową prędkością biec bez przerwy dobę, półtorej, a i dwie, gdy
trzeba.
Postanowić wiele sobie można, lecz dotrzymać trudniej. Kiedy nazajutrz opiekun
haremu dotarł do orszaku zwycięskiego emira, okazało się, że zabrakło biedakowi
odwagi. Zamiast słów wionących grozą machram wyrzucił z głębi płuc mnóstwo wyrazów
powitania, po czym natychmiast zawrócił i w tym samym tempie pocwałował naprzeciw
władczyni.
- Jej powiem, aby wiedziała, że i mnie jest wszystko wiadome. Niechaj coś uczyni,
na Allacha, czym mogłaby przebłagać. emira ratując głowę własną. I moją przy okazji -
szeptał do siebie gorączkowo. Niestety, kiedy dojechał do orszaku Bibi-Chanym, znów
obleciał go strach okrutny i nie powiedział niczego poza przekazaniem dostojnych
pozdrowień małżeńskich.
Zawrócił czym prędzej.

- Lepiej będzie, jeśli emirowi wyznam wszystko, co wiem. Tak, tak, moja głowa od
niego zależna. Jemu wyjawić muszę całą tajemnicę - rozważał na głos po drodze.
Na widok Timura opiekun haremu stchórzył po raz trzeci. Zawrócił kilkadziesiąt mil,
aby władczyni powiedzieć, co myśli. I znów stchórzył. I znów zawrócił.
Kiedy nazajutrz, tuż przed zapadnięciem ponownego zmierzchu, obydwa orszaki
zbliżyły się do siebie, opiekun żon emirowych począł kręcić się pomiędzy nimi w kółko. A
gdy już zabrakło miejsca nawet na zawrócenie wielbłąda, aby jak najdalej odwlec chwilę
spotkania małżonków, zaczął wykrzykiwać nie ustępując ze środka drogi:
- Witaj, panie szlachetny. Witaj, pani o gołębim sercu. Witaj, zwycięzco potężnych
Indii. Witaj, najpiękniejsza różo Samar-kandy.
- Precz mi z oczu. Oszalał dureń. Upał albo szczęście odwróciło mu kolejność
rzeczy pod sparciałą czaszką - Timur skinął gniewnie na straż przyboczną.
Zbrojni jeźdźcy w okamgnieniu zepchnęli na pobrzeże traktu półprzytomnego ze
strachu głównego opiekuna emirowych żon. Ceremoniał uroczystego przywitania
małżonków odbył się bez dalszych zakłóceń. Wkrótce obydwa połączone orszaki przy
dźwiękach radosnego tumultu, przeraźliwego głosu piszczałek, buczenia sumajów i
warczenia bębnów żołnierskich wyruszyły w kierunku Samarkandy.
Nikt z odjeżdżających nie zwrócił uwagi na pozostałego w tyle łkającego mężczyznę.
Tłumiony szloch podrywał nieszczęśnikowi ramiona w górę jeszcze przez długie minuty.
Dopiero kiedy ostatnie obłoki kurzu opadły i radosna wrzawa rozpłynęła się w piaskach
pustynnych, opiekun Timurowego haremu z oprzytomniałą już nieco głową dźwignął się z
ziemi, dosiadł wielbłąda i pocwałował w przeciwną stronę. Wiedział nie od dziś, że
ucieczka jest również dowodem rozwagi. Zanim chromy władca spostrzeże
niespodziankę wykwitłą na obliczu ukochanej Bibi, on powinien być daleko...
Usman Dżurakuł zawiesił głos na widok gospodarza kiwającego nań od drzwi i
zapytał:
- O co chodzi, Jusupie? Czemu nie pozwalasz mi dokończyć opowiadania o Bibi-
Chanym i architekcie, który stracił spokój zyskując w zamian tak niewiele?
- Kobiety przyniosły ci nowinę. Wyjdź więc do nich na moment, bo sprawa - jak
mówią - jest wielkiej wagi.
- Kobietom opierać się nie należy. Nawet w moim wieku - Dżurakuł uśmiechnął się,
lecąc myślami ku wspomnieniom z przeszłości, i ruszył ku wyjściu.
- Dopóki Usman-aka nie powróci, pozwólcie, że zaprzątnę wasze myśli opowieścią
świadczącą, iż niewiasty są wszędzie jednakie, niezależnie od słońca, które je oświeca.
Znam bowiem i ja, o czcigodni, historię - z inną co prawda małżonką i z inną budowlą,
ale z Dżurakułową mającą wiele wspólnego - przerwał chwilę ciszy Junus Sulejman,
doświadczony przewodnik karawan od czterdziestu lat przemierzający ścieżki tego
świata na czele sznura objuczonych wielbłądów. I rozpoczął:
- Działo się to za Czerwonymi i Czarnymi Piaskami, a nawet za Morzem
Czerwonym, w kraju bardzo odległym, który odwiedzałem z kupcami tyle razy, że
zabrakłoby mi palców u rąk i nóg, gdybym chciał zliczyć owe wyprawy. W Egipcie, bo o
nim właśnie mówię, widziałem na własne oczy niepojęte dziwy budownictwa, zwane tam
piramidami. Olbrzymie, zbudowane z kloców kamiennych spiczaste wzgórza, stawiane

na cześć wielkich władców starego Egiptu, kryły w swych wnętrzach baśniowe bogactwa
i zwłoki tych, którzy je wznieść kazali. Największa piramida, jaką ujrzałem, nosiła imię
dawnego monarchy Egiptu, Cheopsa. A od fellachów, prostych mieszkańców kraju
uprawiających chudą ziemię, usłyszałem o niej taką oto opowieść.
Kiedy przed bardzo wielu laty Cheops rozpoczął budowę dzieła, które miało
uwiecznić jego imię w pamięci ludów afrykańskich, nie zdawał sobie sprawy - mimo że
był to władca niezmiernie bogaty - ile go to będzie kosztować. Armia niewolników
sznurami wciągała kamienie na kamienie, układała je w ciągu dnia, a także nocą przy
świetle księżyca albo pochodni. Przy okazji, jak zwykle w podobnych sytuacjach, bogacili
się różni spryciarze, hieny w ludzkiej skórze, dostarczający na plac budowy ciosane
kamienie i nie zawsze najzdrowszych niewolników. Ale ponieważ nie ma na świecie
takiego źródła, które by kiedyś nie wyschło, pewnego dnia w skarbcu władcy pokazało
się dno. Wtedy Cheops spieniężył resztki klejnotów rodzinnych, potem sprzedał
wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość. I tego jednak na długo nie wystarczyło.
Do wierzchołka piramidy ciągle jeszcze brakowało niemało kamieni. Przepełniony pychą,
nakazującą mu dokończenie budowli za wszelką cenę, Cheops zmusił swą najmłodszą
cudownej urody małżonkę, aby zarobiła brakujące pieniądze. Cóż miała czynić
nieszczęsna królowa, nie znająca żadnego rzemiosła? Poszła na bazar, gdzie pozwalała
się całować handlarzom, kupującym, strażnikom, a nawet poganiaczom bydła, od
każdego żądając za pocałunek monetę dla męża i kamień dla siebie. Mężczyźni
dziwowali się wielce, ale że niewiasta była niezwykłej piękności, znosili i pieniądze, i
głazy kamienne. Za uciułane przez małżonkę drachmy Cheops dokończył wreszcie
budowę piramidy. I taką, z wierzchołkiem ostrym pod chmurami, widziałem ją w Egipcie -
Junus Sulejman po tych słowach przyłożył rękę do serca, co miało oznaczać, iż wątek
jego opowieści zasługiwał na wiarę. Wtedy posypały się pytania:
- Zajmująca to niezwykle historia, Junusie, ale czy nie dowiedziałeś się od
tamtejszych fellachów, po co małżonce pyszałkowatego Cheopsa potrzebne były
zwyczajne kamienie? Rozbudziłeś naszą ciekawość, a nie spieszysz jej nasycić. Czyżby
opowiadanie twoje nie miało zakończenia?
- A miało, o czcigodni, miało. Piramida Cheopsa to jeszcze nie wszystko z
niezwykłości, jakie widziałem w Egipcie. Niedaleko wielkiej piramidy władcy Egiptu stoi
bowiem druga, nieco tylko od niej mniejsza. Jest to właśnie piramida pięknej małżonki
tyrana zbudowana z kamieni za pocałunki.
Gromki wybuch śmiechu żegnający ostatnie słowa Sulejmana przywitał
powracającego Dżurakuła.
- Weselicie się, czcigodni? Słusznie. Albowiem przed kwadransem po raz
czterdziesty zostałem dziadkiem. Oto wiadomość, dla której musiałem opuścić zacne
grono. I przerwać opowieść o Bibi-Chanym. A na czym to ja skończyłem, czcigodni, bo
nie pomnę? Wiek coraz dłuższy, pamięć coraz krótsza. I to niechaj mnie przed wami
usprawiedliwi.
- Na rozstaniu się opiekuna żon emirowych z orszakiem władcy - podpowiedział
młody łbaud. - Opuściłeś nas w momencie, gdy Timur wraz z małżonką i świtą podążył
do Samarkandy. Zaś machram czmychnął w przeciwnym kierunku.

- Aha. Domyślacie się zapewne, że Bibi nie udało się zbyt długo ukrywać niezwykłej
zmiany przed wzrokiem emira. Wkrótce Timur zauważył płomienne znamię poznał
przyczynę, która je zrodziła. Rozgniewany natychmiast wysłał straż, aby przyniosła mu
głowę architekta. Popędzili sarbazowie z szablami w garści do komnat zamieszkanych
przez wielkiego budowniczego. Jednakże kiedy wpadli z wrzaskiem do środka, ujrzeli
szeroko otwarte okno i sługę rozkładającego ręce.
- Za późno przybywacie, o wojownicy. Pan mój przed chwilą przypiął sobie skrzydła i
uleciał do Meszhedu.
Powrócili sarbazowie z niczym. Nie mogąc dosięgnąć twórcy, gniew okrutnego
Timura obrócił się przeciwko jego dziełu - świątyni. Pod karą gardła władca zabronił
mieszkańcom Samarkandy wstępu na teren budowli. W nie dokończonym, opuszczonym
przez ludzi meczecie zalęgły się potem węże i skorpiony. Następne stulecia także nie
najlepiej obeszły się z dziełem zakochanego architekta. Pozostawione bez opieki mury
poczęły kruszeć, odpadająca mozaika utworzyła na ścianach przeogromne liszaje.
Dzisiaj pomnik wielkiej miłości odwiedzają już tylko ludzie bardzo ciekawi lub bardzo
zakochani.
Usman Dżurakuł zakończył opowieść. Cisza zaległa komnatę. Cień nieszczęśliwego
architekta unosił się nad sjestującymi. Chwile zadumy przerwało dopiero wniesienie
ozdoby męskiej uczty, tradycyjnego tłustego płowu, potrawy z ryżu, baraniny, zieleniny i
aromatycznych korzeni, po którym Uzbekom dalej jeść już nie wypada. Cudowny zapach
wypełnił izbę. Pojaśniały oblicza mężczyzn.
- Hodżo-aka, teraz pora na ciebie. Czas już bowiem najwyższy na dawno
zapowiedzianą przez gospodarza zagadkę Nasreddinową - młody Małłabek kciukiem
podrzucił zręcznie na język ryżową kulkę z kawałkiem mięsa, przełknął i dokończył myśl
zaczętą: - Pochylamy teraz uszy ku tobie, afandi. Jesteś przecież mistrzem tajemnych
opowieści, a twoja sława dawno przekroczyła granicę krainy Uzbeków i Tadżyków.
Hodża uśmiechnął się rozbawiony i odpowiedział:
- O, tym razem wyręczył mnie znakomicie czcigodny Usman , Dżurakuł. Opowiedział
zagadkę, której - jak mi się wydaje - nawet nie zauważyliście.
Senior garncarzy spojrzał zaskoczony na mędrca i wyjąkał:
- Ja? Zagadkę? Żartujesz chyba ze swego oddanego sługi i przyjaciela, afandi. Jak
żyję, nie przepuściłem przez usta ani jednej zagadki. Przykro przyznać, ale nigdy nie
udało mi się pojąć sensu zagadkowej opowieści. A tym bardziej ciekawie opowiedzieć.
Po prostu nie mam do tego głowy.
- A jednak powiedziałeś zagadkę, o siwobrody - powtórzył Hodża Nasreddin. -
Wystarczy ją tylko wyłowić ze strumienia słów, które tu przed chwilą płynęły. Pomogę
wam, czcigodni. Bibi-Chanym wyruszyła na spotkanie małżonka w chwili, gdy orszak
Timura znajdował się o trzysta, a może o dwieście osiemdziesiąt mil od Samarkandy. W
tym samym czasie wyruszył na szlak główny opiekun żon emirowych. Zastanówcie się
teraz i odpowiedzcie: ile mil więcej od swej pani przebył na zwierzęciu garbonośnym
opiekun haremu, jeżdżąc od orszaku Bibi do orszaku Timura i z powrotem dopóty, dopóki
obydwie kawalkady wozów podążające z jednakową prędkością nie spotkały się

pośrodku. drogi? A może mniemacie, czcigodni, że jest to problem zbyt trudny dla głów
ociężałych pod wpływem tak wielu posiłków?
Przez najbliższy kwadrans stękanie napełnionych żołądków było jedyną odpowiedzią
na pytanie bucharskiego mędrca. Później runęła lawina chytrych wykrętów i pomysłów
nieoczekiwanych. Pod gościnnym dachem czas przestał się liczyć. Noc mroczna drzwi
domostw już dawno zaparła, a goście Madrasułowi popijali zieloną herbatę, bajali i
zgadywali. Bajali, zgadywali i popijali herbatę. Bo wiadomo przecież, że gdy słowo
pociągnie słowo, a to znów ciągnie następne, przez długie godziny potrafi umykać
tasiemiec intrygujących wschodnich opowieści.

*

Co rychlej pospiesz tropem zagadki Usmana Dżurakuła, człowieka o trzeźwej
głowie. Szukaj wyjścia, zanim głód posadzi cię do wypełniania nadmuchanych kiszek,
obniżając lot myśli potrzebny do uchwycenia właściwego rozwiązania.

SAMARKANDZKIE WYŚCIGI

Opowieść trzynasta o wielbłądzich
wyścigach, jakich świat nie widział, oraz
o podstępie Hodży, który zmusił
leniwe zwierzęta do galopu na złamanie karku

Już trzeci dzień wędrował Hodża Nasreddin po Samarkandzie i wciąż jeszcze nie
mógł nasycić głodnych oczu. W towarzystwie przyjaciela z lat młodzieńczych,
poczciwego Jusupa Madrasuła, mieszkającego od dwudziestu pięciu zim w tym mieście,
mędrzec spacerował wolno ulicami “promieniejącego punktu świata", mijał bogato
zdobione budowle, niezwykłe twory mistrzów architektury, przystawał w cieniu
starożytnych minaretów i pod strzelistymi portalami medres, na każdym niemal kroku
podziwiając dzieło rąk ludzkich.
A było czym wzrok cieszyć. Oto przepyszne mauzoleum Gur-Emir, o którego kopule
powiadali ludzie sztuki, że można ją porównać jedynie ze sklepieniem niebios. Oto
fantastyczny, potężnych rozmiarów meczet Bibi-Chanym, wzniesiony przez zakochanego
architekta na polecenie umiłowanej małżonki srogiego Timura. Oto wspaniała medresa
Szirdor, na której widok, gdy ją ukończono - co zauważył Poeta - “niebo ze zdumienia i
zawiści ugryzło księżyc w palec".
Tak wędrując, u schyłku trzeciego dnia Hodża dotarł na tyły Registanu, głównego
placu Samarkandy. Tutaj zaskoczył go obraz niezwykły.
Wzdłuż traktu wiodącego w kierunku zachodniej bramy miasta kroczyły powoli -
bardzo powoli - cztery wielbłądy. Nawet człowiek dotknięty kurzą ślepotą musiałby
spostrzec, iż jeźdźcy dosiadający zwierząt imali się przeróżnych wybiegów, aby tylko,

któreś z garbonośnych nie wysunęło się do przodu. Towarzysząca zwierzętom gromada
wrzaskliwych wyrostków wyczyniała co prawda cuda, pragnąc zmusić wielbłądy choćby
tylko do truchtu. Ale wszystko na próżno. I jeźdźcy, i zwierzęta zbytnio byli zajęci
utrzymywaniem żółwiego tempa, aby zwracać uwagę na wysiłki gołobrodych gapiów.
Były to wyścigi czterech wielbłądów z najbogatszych stajen samarkandzkich. Ażeby
ubiegać się o nagrody ufundowane przez miejscowego bogacza, właściciele stadnin
umyślnie dobierali zwierzęta najwolniejsze, opasłe grubasy o flegmatycznym
usposobieniu.
Bo przedziwne to były gonitwy. Zamiast jak na całym świecie pędzić z wichrem w
zawody po zwycięstwo wierzchowce noga za nogą, bezustannie powstrzymywane przez
jeźdźców, niczym olbrzymie garbate ślimaki przesuwały się po wyznaczonej trasie w
stronę mety.
Trzy tysiące widzów niecierpliwiło się, sarkało pod nosem i na głos, rozmaicie
starając się oszukać czas nierychliwy. Jedni grali w kości lub kamyki w oczekiwaniu na
rezultat, inni warzyli w kociołkach smakowity płow, aby zaspokoić głód, zrodzony
podczas wyścigów. Godziny przemijały pomaleńku, a wielbłądy jeszcze wolniej, krok po
kroku, ścigały się... ścigały... ścigały...
Hodża przetarł powieki ze zdumienia. Wreszcie nic nie rozumiejąc zwrócił się do
przyjaciela:
- Pierwszy raz widzę coś podobnego, choć źrenice moich oczu przez lat kilkadziesiąt
były świadkami wielu rozmaitych dziwactw i niezwykłych wydarzeń. Wyścigi, w których
nikomu nie zależy na wygraniu. Kto przy zdrowych zmysłach wpadł na ten szatański
pomysł? To chyba nie ma najmniejszego sensu? Po cóż więc męczyć i ludzi, i zwierzęta?
- Tsss, ciszej, afandi. Błagam cię, ciszej - towarzyszący Nasreddinowi Jusup
Madrasuł na widok zbliżającego się ukradkiem strażnika czym prędzej pociągnął filozofa
za chałat. I szeptem zaczął mu wyjaśniać:
- Strzeż się urazić dumę Kamalbeka, najbogatszego człowieka w Samarkandzie, a
ponadto zięcia samego kuszbegi. Jemu właśnie zawdzięczamy, że już od pierwszych dni
wiosny skazani jesteśmy na to dziwaczne widowisko. A zapobiec temu w żaden sposób
się nie da. Tu przecież także chodzi o pieniądze. Bo wiedz, o afandi, że Muchammadorif
Kamalbek jest nie tylko człowiekiem bogatym i wpływowym, ale i niezwykle złośliwym.
Wyznaczył nagrodę nie temu, kto pierwszy przybędzie na linię mety, lecz temu, czyj
wielbłąd osiągnie ją ostatni. Drugą i trzecią nagrodę, tej samej wysokości co i pierwsza,
otrzymują właściciele zwierzęcia przedostatniego i drugiego w wyścigach. Jedynie
właściciel pierwszego, najszybszego wielbłąda nie dostanie za swój wysiłek nic, nawet
marnego miedziaka. Nikomu przeto nie opłaci się być pierwszym na mecie. Oto
tajemnica braku pośpiechu w zawodach.
- I myślisz, że tego odwrócić się nie da?
Madrasuł rozłożył bezradnie ręce.
- Nikt nie próbował, afandi. Bo jaki sposób znaleźć na przyspieszenie wielbłądziego
galopu wbrew interesom właścicieli zwierząt? Poganiacze nie sprzeciwią się wszakże
poleceniom swych panów.
- A gdybym mimo to usiłował namówić jeźdźców do zwiększenia tempa wyścigu?

- Ludzie obserwujący zawody byliby ci wdzięczni. Oszczędziłbyś im długich godzin
oczekiwania w straszliwej spiekocie na końcowy rezultat.
- A zatem spróbuję.
- Nie chcesz chyba przekupić poganiaczy, afandi? - zaniepokoił się Madrasuł. - To
mogłoby cię kosztować zbyt wiele. Nie tylko monety...
- Bez obawy, szlachetny Jusupie. Ze starych opowieści arabskich znam sposób,
którym można przyspieszyć bieg garbatych wierzchowców. Nie pieniądze bowiem, a
rozwaga i doświadczenie powinny kierować krokami mądrego człowieka. O tym zawsze i
wszędzie należy pamiętać. Bo przecież jeśli człek uczony się potknie, razem z nim
potyka się świat cały.
- A oto i szakal, o którym była mowa. Spójrz, afandi. Właśnie Kamalbek nadjeżdża -
szepnął Jusup Madrasuł wskazując ręką na grubasa, zbliżającego się w ich stronę na
zgrabnym tokińskim ogierze.
Opasły wielmoża z piętnem wszelakich występków na obrzmiałej twarzy zatrzymał
wierzchowca przed zebranym tłumem. Kręcąc młynka pulchnymi palcami, zdobnymi w
złote pierścienie przybrane rubinami wielkości kukułczego jaja, z wysokości grzbietu
gniadosza spoglądał pogardliwie na zgromadzonych. Ledwie uśmiechnąć się raczył w
odpowiedzi na lawinę słów powitania, wygłoszoną skwapliwie przez głównego nadzorcę
samarkandzkich bazarów.
- Poczekaj tu na mnie, Jusupie. Pójdę, porozmawiam z grubasem - zdecydował się
Hodża. - Może uda mi się przemówić do jego rozumu.
- Tylko ostrożnie, afandi. Błagam cię, nie wdawaj się z wielmożą w zbyteczne
dysputy. Pamiętaj, że z krótkim językiem życie bywa dłuższe. Kamalbek to człowiek
bardzo wpływowy i bardzo niebezpieczny.
Mędrzec uśmiechnął się do Madrasuła, po czym przecisnął się przez tłum. Kiedy
wypłynął przed bogaczem, skłonił się głęboko i rzekł:
- Panie szlachetny o sercu nadziewanym dobrocią, czy pozwolisz łaskawie, abym
nakłonił jeźdźców do nieco szybszej jazdy? Ludzie czekają zbytecznie, gnębieni przez
długie chwile i udar słoneczny.
Wielmoża spojrzał uważnie na mówiącego.
“Natręt nie wygląda na takiego, który z własnej kiesy mógłby wynagrodzić
ścigających się" - pomyślał sobie w głębi duszy. Otworzył więc usta i jak bocian
wybierający tłuste pijawki z rzadkiego iłu ciągnął słowa z powagą, rozkoszując się
brzmieniem własnego głosu:
- Spróbuj, marny człowieku. Jeżeli ci się to w ogóle uda. Ale uważaj, żebyś solidnego
guza w odpowiedzi nie otrzymał od poganiaczy.
Hodża Nasreddin skłonił się ponownie i ruszył w stronę niewielkiej grupki
zawodników, w cieniu wiązów przygotowującej się do kolejnych zawodów. Odwołał
czterech jeźdźców na bok i zaczął im coś tłumaczyć, gęsto przy tym gestykulując.
Poganiacze najwidoczniej pojęli, o co chodzi filozofowi, gdyż jak na komendę poczęli z
uznaniem, kiwać głowami, cmokając przy tym głośno z zachwytu.
Po chwili ustawili się na linii startu i na sygnał dany przez starszego nadzorcę
podbiegli do zwierząt. Wskoczyli w siodła i poganiając wielbłądy wrzaskiem i piętami w

ogromnym, tumulcie najkrótszą drogą pognali na złamanie karku w kierunku
wyznaczonej mety.
Osłupienie zapanowało nad placem. Zdziwieni ludzie zamilkli na moment. Nawet
dzieciarnia zaskoczona przebiegiem wydarzeń stanęła z otwartymi ustami zamiast jak
zwykle gonić z wrzaskiem za zwierzętami.
Kamalbek zesztywniał, jakby połknął dwumetrowy drąg indyjskiego bambusa. Tylko
rumak przez drżenie siodła odczuwał gniew gotujący się we wnętrznościach wielmoży.
Długo trwało, zanim bogacz uspokoił się. Dopiero wtedy spojrzał bacznie na Hodżę
Nasreddina, raz, a potem drugi, jak gdyby chciał dobrze zapamiętać rysy jego twarzy.
Następnie cmoknął na konia i ruszył lekkim kłusem w stronę mety. Pragnął przekonać się
na miejscu, jakich słów użył nieznajomy intruz, aby zmusić parszywych poganiaczy do
odwrócenia sensu wyścigów, z których przez ostatnie tygodnie wielmoża czerpał bez
przeszkód mnóstwo wewnętrznej uciechy.
Madrasuł pociągnął Hodżę Nasreddina za rękaw i rzekł półgłosem:
- Obawiam się gniewu Kamalbeka, afandi. Lepiej będzie, jeśli znikniemy mu z oczu.
Poczekamy, dopóki chłód wieczorny nie ostudzi rozpalonego łba wielmoży. Teraz
uchodźmy stąd czym prędzej. Najwyższa pora udać się do domu, gdzie posiłek oczekuje
nas już od godziny, Hodżo-aka. I płow dymiący, przyprawiony liśćmi mięty, i smakowity
mampar z jajkiem, i faszerowane bakłażany, i soczyste arbuzy, i herbata cudownie
zielona...
- Pójdźmy, Jusupie - zgodził się mędrzec. Smakowite argumenty były nie do
odparcia. Zwłaszcza że po całodziennej wędrówce żołądek filozofa już od dłuższego
czasu głośno dopominał się o swoje prawa.

*

A czy domyślasz się, człowieku biegły w piśmie, sensu słów Nasreddinowych, które
podziałały na ścigających się ludzi i zwierzęta niczym niedojrzałe daktyle popite
nierozważnie dzbanem surowej wody?

NIEZWYKŁY FORTEL

Opowieść czternasta o niezwykłym
starciu Kamalbeka z Hodżą i o ponownym
wyścigu zwierząt garbonośnych,
które gnały do mety nie licząc się
z opinią wielmoży

- Nowe rozporządzenie o wyścigach garbonośnych... Słuchajcie uważnie,
mieszkańcy Samarkandy. Słuchajcie wszyscy. Oto nowe rozporządzenie o wyścigach... -
darł się stercząc na beczce olbrzymi dryblas o gębie, na której ospa wystawiła dwa

tysiące pomników. - Kto w wyścigach wielbłądów dosiądzie nie swojego wierzchowca,
pozbawiony zostanie nagrody, a nadto czeka go sprawiedliwa chłosta z rąk miejskiego
kata za oszustwo i krętactwo. Kara czterdziestu batogów będzie słuszną zapłatą za
zamianę garbonośnego zwierzęcia. Taka sama kara oczekuje sprawcę, który będzie
nakłaniać jeźdźców do rozstania się z przeznaczonymi dla nich siodłami wielbłądów.
Tłum wokół wydzierającego się ospowatego strażnika począł narastać, puchnąć
gwałtownie i kipieć niczym gigantyczna dzieża prosa nastawiona na musujący napój
przez jednookiego Szermata Szamsułłę, właściciela największej czajchany leżącej tuż
przy Registanie.
- Słuchajcie uważnie, mieszkańcy Samarkandy, bo to jeszcze nie wszystko -
wrzeszczał nadal na cztery strony świata drab o dziobatym obliczu. - Podobnie jak i
poprzednio wyścigi wygrywa zawodnik ostatni. Aby nie było nieporozumień, za
ostatniego wielbłąda - a więc i zwycięzcę - tego się będzie uważać wierzchowca, który w
momencie dotknięcia mety nie pozostawi między sobą a startem w linii prostej nawet
nogi drugiego zwierzęcia, a tylko pustą przestrzeń. Patrzcie uważnie, mieszkańcy
Samarkandy, tu oto, pod ścianą medresy Szir-dor, gdzie stoi wielmożny Kamalbek,
będzie miejsce startu, a tam, w głębi owej prostej uliczki, gdzie widać zawieszoną na
drągu szkarłatną chustę, będzie meta. Wszyscy, którzyście słyszeli nowe warunki
zawodów, powtórzcie je swoim krewnym bliższym i dalszym, a krewni wasi niechaj
przekażą je swoim znajomym. Nowe przepisy powinni znać wszyscy mieszkańcy
Samarkandy i okolicznych kiszłaków.
Zwabiony niecodziennym wrzaskiem, niosącym się wzdłuż uliczek Samarkandy,
pojawił się na placu również bohater wczorajszego dnia. Człowiek, który przechytrzył
samego Muchammadorifa Kamalbeka. W nieznajomym bystry czytelnik bez trudu
odkryje Hodżę Nasreddina, przybyłego na Registan w towarzystwie Jusupa Madrasuła.
Przyjaciele zatrzymali się przezornie na samym skraju placu, w cieniu medresy
Uługbeka, wysłuchując z uwagą wrzaskliwych słów płynących znad beczki.
- I co ty na to, afandi? - zagadnął Jusup. - Chytrze przemyślane.
Hodża skinął głową.
- Nie przeczę. Ale prawdą jest również i to, że do każdego chytrego przepisu czy
reguły mądra i doświadczona głowa zawsze znajdzie jeszcze sprytniejszą ścieżynkę
fortelu, pozwalającą wyminąć ów podstępny przepis. Wiedzą o tym i wielcy wodzowie, i
wielcy urzędnicy. Myśl człowieka jest bowiem jak ognisty bachmat, który z kopyta bierze
rozmaite przeszkody na wertepach życia, nie zważając na tępotę głupców, którzy owe
zawalidrogi ustawiają nie szczędząc ani swego czasu, ani wysiłku.
Madrasuł wysłuchał przyjaciela z uwagą i zaniepokoił się nie na żarty:
- Czyżbyś chciał przez to powiedzieć, afandi, iż po raz wtóry masz zamiar
pokrzyżować ustalony program wyścigów, psując humor wielmoży? Aj, czyżby kark
swędział cię od samego rana? Nie chcesz chyba, żeby tutejszy oprawca połaskotał cię
swoją kamczą wyciętą z surowej skóry wołu?
- Starzejesz się, Jusupie. W latach, w których wspólnie baraszkowaliśmy, goniąc bez
pochylania głowy pod brzuchami wielbłądów, byłeś nieco odważniejszy.
Madrasuł machnął tylko ręką.

- Zielona głowa warta była niedojrzałych uczynków. Jednak że wiek zrobił swoje.
Dzisiaj dwa razy pomyślę, zanim raz króli postawię na ziemi. Tylko ty się nie zmieniasz,
afandi, ciągle jeszcze nosisz wiatr pod czupryną.
Gdy tak przyjaciele przekomarzali się, wypominając sobie na wzajem chwile dawno
minione, nie zauważyli, że zawieszony wysoko w siodle Kamalbek nagle podskoczył,
jakby go giez uciął Dostrzegł nieznajomego, który wczoraj spłatał mu złośliwego figla. O,
dzisiaj już to się powtórzyć nie może. Przy nowych warunkach intruz z pewnością nie
zaryzykuje zepsucia porządku wydumanych gonitw. Nie darmo Kamalbek całą niemal
noc prześlęczał przy lampie oliwnej roztrząsając po kolei warunki wyścigów. Rozważył w
myślach każdy szczegół, najmniejszy nawet drobiazg, zanim zdecydował się wypchnąć
na beczkę jednego ze swoich zbirów, aby ogłosił publicznie nowe przepisy zawodów o
wartościowe nagrody.
Wielmoża nie spuszczał wzroku z Hodży Nasreddina. Bez ustanku zezował ku
niemu, pragnąc nasycić się bezsilnością nieznajomego natręta.
Tymczasem ospowaty przestał wreszcie wrzeszczeć i zlazł z beczki. Szybkimi
krokami zbliżał się moment rozpoczęcia wyścigów.
“I co, włóczęgo? Poddałeś się? Przekonałeś, iż ten się najzdrowiej śmieje, kto się
śmieje ostatni?" - radował się wielmoża w głębi robaczywej duszy. Nie domyślał się, że i
tym razem przysłowie zostanie spełnione, choć ostrze powiedzenia zmieni kierunek
cięcia.
Chwila radosnego uniesienia wystarczyła.
Jeszcze długo po tym wydarzeniu Muchammadorif Kamalbek nie mógł pojąć, w jaki
sposób tak nagle przed końskim łbem wyrósł niczym spod ziemi niebezpieczny
nieznajomy. Szejtan prawdziwy! Minęło kilka minut, a może jeszcze dłużej, zanim
wielmoża zapanował nad kłębowiskiem myśli i przypuszczeń rodzących się gwałtownie
pod czaszką.
- Czego? - warknął przez zęby.
Hodża skłonił się uprzejmie.
- Panie dostojny, czy pozwolisz, abym jeszcze raz porozmawiał z jeźdźcami
ubiegającymi się o nagrody?
- Na próżno język trudzisz, marny człowieku. Słyszałeś przecież nowe przepisy
obowiązujące od dziś poganiaczy wielbłądów? A może nie dotarły do ciebie słowa
rozgłaszającego, może masz zapchane uszy? Pójdź więc wpierw do najbliższego
chauzu i przemyj je dokładnie.
- Uszy moje czyste, słyszałem więc wszystko wyraźnie, o dostojny. A jednak
chciałbym znów przyspieszyć bieg zwierząt garbonośnych. Choćby tylko spróbować.
Zgódź się, o dostojny, próba niewiele kosztuje.
- Za wyjątkiem bezwartościowej głowy - mruknął do siebie Kamalbek i dorzucił
znacznie głośniej: - Próbuj sobie, ile razy zechcesz, mądralo. Myślę jednak, że
niepotrzebnie strzępisz język. A i czasu nie masz, bo zaraz dam sygnał do startu. Ruszaj
więc.
Hodża skłonił się i przyspieszył kroku.

Siedzący już na wielbłądach poganiacze pochylili się z wysoka ku Nasreddinowi.
Wysłuchali słów mędrca. Pokiwali głowami ze zrozumieniem, po czym uśmiechając się
stanęli wzdłuż wyznaczonej linii.
Z grzbietu tokińskiego ogiera padła komenda.
Jeźdźcy ruszyli z miejsca pełnym galopem, aż zadudniła ziemia. Wznosząc zasłonę
kurzu zniknęli w bocznej uliczce.
Tłum oczekujący na rezultat zafalował gwałtownie i raptem gruchnął wrzaskiem
ogromnej uciechy niosącej się pod sklepienie niebios. Ludzie pękali ze śmiechu. Płakali
nie mogąc powstrzymać łez wesela, roszących obficie policzki. Radosną wrzawę
potęgował ryk przerażonych osłów, nie pojmujących niecodziennego zachowania się
swoich panów.
W Kamalbeka jakby piorun ugodził. Poczerwieniał gwałtownie, toczył wokoło nic nie
rozumiejącym wzrokiem. Nagle pochylił się nad końskim karkiem, dziabnął rumaka
ostrogami i z wrzaskiem wściekłości pogalopował przed siebie.
- Strzeż się Kamalbeka, afandi. Już po raz drugi pozbawiłeś go przyjemności
płynących z dręczenia obcych ludzi. A tego wielmoża nie daruje ci nigdy. Poza tym
ośmieszyłeś go ponownie wobec wielu mieszkańców Samarkandy i gości przybyłych z
daleka. Radzę, afandi, lepiej bierzmy nogi za pas, póki jeszcze nie jest za późno. O,
popatrz, Kamalbek już wraca.
To mówiąc Madrasuł nasunął tiubietiejkę głęboko na czoło, chwycił przyjaciela za
rękę i skoczył w tłum. Rozkrzyczana, barwna ciżba wchłonęła ich momentalnie.

*

Czy i tym razem domyślisz się, człowieku czytający księgi, co powiedział Hodża
Nasreddin poganiaczom, aby zawody nabrały rumieńców nie fałszowanych niczym
wyścigów?

W KAMALBEKOWYCH LOCHACH

Opowieść piętnasta o porwaniu
Hodży Nasreddina przez wynajętych
opryszków, a także o srebrnych obolach
poszukiwanych przez mudarrisa z Buchary

Jusup Madrasuł nie taił niepokoju:
- Naraziłeś się człowiekowi niebezpiecznemu, afandi. Sądzę, że najwłaściwiej
postąpisz, jeśli skrócisz pobyt w Samarkandzie. Dom mój gościnny, ale ręka Kamalbeka
długa. Życzę ci wielu lat życia w najlepszym zdrowiu, Hodżo-aka. I dlatego błagam cię,
wracaj czym prędzej do rodzinnej Buchary, do Guldżachon i dzieci.

- Nie obawiaj się, Jusupie. Mam czyste sumienie. No, a kto ma całe spodnie, siada
tam, gdzie mu się podoba - odpowiedział z uśmiechem Hodża Nasreddin zapominając, iż
spośród licznych doznań ludzkich nienawiść jest najgorętszym uczuciem, które nie tak
łatwo przemija.
Z pewnością filozof zmieniłby co rychlej zdanie, gdyby wiedział, że w tej samej
niemal chwili, w głębi jednego z mnóstwa rozsianych tutaj kramików, Kamalbek
wskazywał nań palcem i szeptał do zgromadzonych zbirów:
- Przypatrzcie się uważnie temu nędznikowi. Oto człowiek, którego musicie schwytać
jeszcze dzisiaj. Ale tak, żeby nikt tego nie spostrzegł. Biada waszym głowom, jeśli
świadkiem porwania będzie choćby niemowlę.
Pół dnia wysłannicy wielmoży chodzili krok w krok za nie przeczuwającym niczego
Hodżą Nasreddinem. Zmieniali się nieustannie, aby ich nie zauważył. W nieskończonej
wędrówce labiryntem ulic i uliczek Samarkandy fałszywy derwisz przekazywał
śledzonego drobnemu kupczykowi, ten zaś zbirowi w stroju kowala, rzemieślnik ów
oddawał mędrca pod opiekę żebrakowi, żebraka zastępował linoskoczek, linoskoczka
nosiwoda, nosiwodę gałganiarz, a tego z kolei rzeźnik z bielmem na oku. Zabawa w kota
i myszkę trwała do samego wieczora.
W pewnym momencie na skraju bazaru dwóch zbirów poczęło okładać się kułakami,
raniąc uszy świadków najgorszymi z uzbeckich wyrazów. Chwila, w której uwaga
przechodniów skupiła się na bijących, wystarczyła. Trzy pary silnych rąk błyskawicznie
wciągnęły Hodżę w otchłań mrocznego sklepiku. Stojący tuż obok straganu Jusup
Madrasuł nawet nie spostrzegł, iż został pozbawiony towarzystwa. Zanim obejrzał się,
Hodża Nasreddin rozpłynął się w ciemnościach nocy.
Opryszki Kamalbeka, którzy pod długimi czapanami na wszelki wypadek zawsze
nosili ze sobą powrozy, momentalnie skrępowali filozofa tak, że z największą trudnością
mógł złapać połowę oddechu.
W legowisku potwora, w pałacu mściwego wielmoży, dokąd wprowadzono
Nasreddina potajemnie pod osłoną zmierzchu, spodziewano się gościa. W piwnicy, gdzie
go wtrącono, oczekiwał na Hodżę oprawca i dwanaście długich regałów z wymyślnymi
narzędziami okrutnych rozrywek.
Hodża Nasreddin rozejrzał się bacznie wokół, gdy tylko wzrok przywykł do
pełgającego światła oliwnych kaganków. To, co zobaczył, nie malowało jego losów
wesołymi farbami. Teraz dopiero pojął, jak wielkie ziarno prawdy tkwiło w opowieściach o
drugim życiu wielmoży, snutych wśród prostych mieszkańców Samarkandy.
A więc to tutaj krwawy Kamalbek załatwiał swoje porachunki z niewygodnymi
przeciwnikami? Wielu odważnych zniknęło z ulic grodu bez wieści, w lochach
podpałacowych znajdując kres swych ziemskich trosk i kłopotów.
Tutaj schodził Kamalbek napawać wzrok mękami torturowanych. W kapturze na
głowie, nie rozpoznany przez swe ofiary, przyglądał się cierpiącym. Nie przeczuwał, że
osłaniający go szczelnie kaptur w bliskiej już przyszłości stanie się przyczyną także i jego
zguby. Wkrótce bowiem w mrocznych lochach nowo zaangażowany kat biorąc
zakapturzonego za jednego ze skazańców przez omyłkę miał podać wielmoży puchar z
trucizną.

Różnie o wydarzeniu tym szeptano później w Samarkandzie, zwłaszcza gdy w
dwanaście miesięcy po śmierci Kamalbeka oprawca poślubił jego córkę.
Nie uprzedzajmy jednakże biegu wypadków. Działo się to przecież dopiero w półtora
roku później.
Tymczasem na górze, w jednej z pałacowych komnat, Kamalbek podejmował
tajemniczego gościa. Ta nieoczekiwana nocna wizyta ocaliła głowę Nasreddinową.
Przybysz, siwy żylasty starzec, poskręcany jak górska akacja, o twarzy nieruchomej,
jedynie, z wiecznie rozbieganymi oczyma, po grzecznościowej wymianie zdań grubo
miodem smarowanych przystąpił do wyłuszczenia celu swej wizyty.
Można się było spodziewać, że każdy, kto przestępuje wrota pałacu wielmoży,
dźwiga w zanadrzu albo sprawę bardzo nieczystą, albo kryjącą wielkie dochody.
Naturalnie tak było i tym razem.
Słowa, z którymi przybył Sadułła Zakirzade, znakomity mudarris z Buchary - bo nim
okazał się ów nocny gość Kamalbeka - znalazły wdzięcznego słuchacza w wielmoży.
Sprawa była zaiste niezwykła i już z daleka wabiła wonią zysków przeogromnych. Czyż
mógł więc przegapić Kamalbek niecodzienną okazję pomnożenia dochodów?
Jednakże zamiast marnotrawić czas na czcze rozważania przyłóżmy na moment
ucho do ścian komnaty, aby posłuchać słów uczonego Sadułły Zakirzade. Najwyższa
pora, bo oto rozległ się głos przybysza:
- W krainie dalekiej Greków, leżącej wiele dni drogi na zachód od Buchary, istniały
niegdyś obyczaje, mogące nam dzisiaj przysporzyć mnóstwa korzyści, o czcigodny.
Przez długie, bardzo długie lata mieszkańcy Grecji wsuwali do ust swym zmarłym
prawdziwe srebrne monety - pomyśl, panie, nie byle jakie, lecz ze szczerego srebra - aby
mieli czym opłacić ostatnią podróż przez Jezioro Acherońskie i rzekę Styks do Hadesu.
Charon, wielce szpetny, stary i brodaty przewoźnik, przeprawiał klientów, skrzętnie
pobierając od nich opłatę.
Wiem doskonale, panie, że teraz gdzieś w Grecji spoczywa w ukryciu ów stary skarb
Charona, złożony z uciułanych przezeń setek tysięcy - co mówię - milionów monet.
Pomyśl tylko, o czcigodny, kraj Greków w owym czasie liczył dwa miliony
mieszkańców, którzy po przeżyciu lat kilkudziesięciu wymarli, pochowani przez zrodzone
dzieci swoje.
- Ale i te dzieci dorosły i wymarły przez następne lat kilkadziesiąt - ożywił się
wielmoża, chwytając sens słów uczonego męża. - A to już cztery miliony.
- Nawet więcej, bo powinieneś wziąć pod uwagę także i przyrost ludności wynoszący
około dziesięciu procent.
- Przyrost? No to dojdzie jeszcze z milion osób i tyleż monet - rozpromienił się
wielmoża.
- Dziesiąta część nie da miliona, liczysz na wyrost, Kamalbeku.
- Jak to nie da? - wielmoża podniósł głos. - Nie znasz się na rachunkach. Jeśli
chodzi o pieniądze, to ja wiem lepiej. Możesz mi wierzyć.
- Nie będę się z tobą spierać - ustąpił mudarris. - Nie o ustalenie ścisłej ilości monet
wszakże tutaj chodzi, ale o zabezpieczenie naszych interesów. Jestem bowiem
przekonany, o roztropny Kamalbeku, że wcześniej czy później ktoś odkopie skarb

przewoźnika. Dlaczego my nie mamy uczynić tego wcześniej, uprzedzając innych
poszukiwaczy? Rozważnie postąpisz zatem opłacając koszty poszukiwań, które sam
poprowadzę. Przestudiowałem wszelkie możliwe źródła o obyczajach Greków. Kto, jeśli
nie ja, potrafi odszukać skarb Charona? Suma dziesięciu tysięcy drachm, której żądam
jako zaliczki, wróci ci się z nawiązką, ustokrotni. Zastanów się przeto, panie, a jeśli moja
propozycja nie odpowiada ci, to trudno. Bez cienia żalu udam się do Buchary, gdzie
zwrócę się do naczelnika skarbu, mądrego Bachmata Sajdułły. Nie sądzę, aby mi
odmówił. Zbyt dobrze zna wartość zysku. Szkoda byłoby tylko skarbu, który w tym
przypadku w znacznej mierze pochłoną czeluście emirowego skarbca.
Strzała ostatnich słów mudarrisowych była celna. Wielmoża skrzywił się boleśnie,
jakby mu kto sztylet wraził w środek serca.
- Nie bądźże kąpany we wrzątku, Sadułło Zakirzade. Dziesięć tysięcy drachm to
wydatek olbrzymi. Zastanowić się więc muszę - odparł powoli, choć widać było, że
utrzymanie spokoju kosztuje go wiele. - Podaruj mi chwilę do namysłu. A tymczasem.
usiądź wygodnie, o czcigodny, i posil się nieco. I ugaś pragnienie. Ja tu zaraz wrócę.
Wielmoża wysunął się z komnaty, po czym gubiąc pantofle tajemnym przejściem
zbiegł spiesznie do piwnicy. Nieznajomy, którego kazał schwytać dziś wieczorem, z
pewnością był człowiekiem myślącym. Przekonał się przecież o tym dwukrotnie na
własnej skórze. Warto zasięgnąć jego rady. Zawsze, co dwie chytre głowy, to nie jedna.
“Wilka zobaczyć - szczęście. Nie widzieć - jeszcze większe" - pomyślał Hodża
Nasreddin na widok wpadającego do celi jak oszalały dromader Kamalbeka. Ale nie
wypchnął tej myśli na język. Czekał.
Tymczasem zasapany wielmoża stanął przed więźniem, aby powtórzyć mu wiernie
opowieść muzułmańskiego teologa, nie roniąc żadnego z usłyszanych przed chwilką
szczegółów. Relację zaś zakończył pytaniem:
- Co sądzisz o słowach mudarrisa? Mówi prawdę czy chce mnie oszachrować?
Hodża Nasreddin rozłożył ręce.
- Nie jestem wróżbitą, panie - oświadczył. - Jednakże znam fakty. Z ksiąg ludzi
uczonych wiem doskonale, że prawdą jest, co rzekł. Dawni Grecy rzeczywiście wkładali
zmarłym w usta prawdziwe monety, obole bite z czystego srebra. Nie były to monety
duże, szóstą część drachmy zaledwie stanowiące... No, ale zmarłych Greków istotnie
było bardzo wielu, a więc i monet, gdyby je udało się znaleźć, byłaby ogromna liczba.
Tysiące kilogramów srebra albo jeszcze więcej.
- I ja tak myślę. Zresztą oszust by do mnie nie przyszedł.
Bałby się - odparł Kamalbek gładząc brodę w zamyśleniu. - Na wszelki wypadek
pokażę mudarrisowi lochy i narzędzia tortur. Jest moim gościem i przyszłym
wspólnikiem, niechaj zobaczy na własne oczy wszystko, co go czeka, gdyby mnie
zawiódł lub usiłował ocyganić. Rozmawiałem z nim długo, przekonałem się, że to światły
człowiek i wielki uczony. Czterdzieści osiem lat Sadułła Zakirzade wykładał nauki w
medresie Tillja-Kari, medresie Szir-dor, a potem w medresie Uługbeka, największych
uczelniach Samarkandy. On dużo wie, z pewnością nie kłamie. Część odnalezionego
skarbu mu obiecałem. I chyba słowa dotrzymam - rozważał półgłosem wielmoża. Po
czym w myślach zaczął rachować worki ze skarbem. Długo je liczył, aż wreszcie ocknął

się ze słodkich marzeń. I stał się cud. Ciasne serce bogacza, w którym brakło miejsca na
ludzkie uczucia, nagle wezbrało wdzięcznością. Kamalbek spojrzał łaskawszym okiem
na Hodżę.
- Tylko co ja teraz z tobą pocznę? - zastanowił się głośno. - Dużo słyszałeś,
widziałeś. Zbyt dużo. Możesz być niebezpieczny. Ale podobasz mi się. Masz głowę na
karku. Kto wie, możesz mi się jeszcze kiedyś znowu przydać. Dlatego puszczę cię, jeśli
przysięgniesz, że nikomu nie zdradzisz moich tajemnic. I natychmiast opuścisz
Samarkandę. A jak będę potrzebować twej rady, znajdę cię choćby pod ziemią.
Mędrzec ucieszył się.
- Opuścić Samarkandę? Niczego więcej nie pragnę, panie. Jeszcze dzisiaj wyniosę
się z miasta,
I rzeczywiście. Pierwszą gwiazdę na aksamicie niebios powitał Hodża Nasreddin
daleko za murami obronnymi Samarkandy, gałązką ostu zmuszając osiołka do
szybszego truchtu. Niebezpieczeństwo zawisłe nad głową mędrca było jeszcze zbyt
bliskie, aby można sobie pozwolić na powolną włóczęgę.
“Im prędzej przekroczymy Góry Zerawszańskie, tym lepiej dla nas obu. Okrutny
wielmoża w każdej chwili może pożałować, że puścił nas wolno. A do Szachrisjabzu,
rządzonego przez zupełnie innego beka, jego macki chyba nie sięgają?" - rozmyślał
Hodża od czasu do czasu z niepokojem zerkając do tyłu.
Jedynie bury kłapouch, rozleniwiony kilkudniowym pobytem w mieście, ani rusz nie
mógł pojąć, dlaczego drogę wiodącą ostro pod górę musi połykać w tempie
zagrażającym jego płucom i sercu?

*

Nadziej co rychlej, człowieku śledzący przygodę bucharskiego mędrca, tiubietiejkę
rozwagi na czubek głowy i oblicz, jakiej wysokości skarb Charona mogła odnaleźć
wyprawa doświadczonego mudarrisa, gdyby szczęście dopisywało jej przez czas
niełatwych poszukiwań?

SPADEK PO BABABAJU

Opowieść szesnasta o dwóch nagusach
sterczących w beczkach z zimną wodą
oraz o mędrcu bucharskim, który wybawił
kadiego z niecodziennego kłopotu

Już od dwóch dni Hodża Nasreddin przebywał w Szachrisjabzie, rodzinnym mieście
Timura, sławnym na całym Wschodzie z ósmego cudu świata, jakim był gigantycznych
rozmiarów pałac Ak-Saraj, siedziba “Żelaznego Kulasa", przebogato zdobiona
mozaikami. Tu, wśród dawnych przyjaciół, odpoczywał po trudach wędrówki. Przerwa w
podróży musiała potrwać dłużej, gdyż przebycie niebezpiecznej przełęczy w paśmie Gór

Zerawszańskich wyczerpało jego poczciwego wierzchowca do tego stopnia, że
długouchy z najwyższym wysiłkiem dowlókł się z mędrcom na grzbiecie do Kitabu. Tam
Hodża musiał pozostawić go w stajence u znajomych, aby wykurował poobijane nogi i
odsapnął przed dalszą drogą, a sam na arbie wieśniaka zdążającego na piątkowy bazar
przybył do Szachrisjabzu.

Ciekawość świata nakazywała filozofowi włóczyć się od rana do nocy po grodzie
pełnym prześlicznych budowli, hałaśliwych bazarów i warsztatów mistrzów garncarskich
wyrabiających ceramiczne cacka cenione wysoko i w Persji, i w Indiach, i na dalekiej
Rusi. Oczywiście nieustanna włóczęga nie przeszkadzała Hodży w odwiedzaniu
czajchan, gęsto rozsianych po mieście, gdzie przy sutych posiłkach mógł gromadzić siły
przed oczekującą go wyprawą do Karszy. Starego grodu, w którym od najdawniejszych
czasów krzyżowały się szlaki karawanowe do Indii, Samarkandy i do Buchary.
Godziny przed zmierzchem nastrajały pogodnie ludzi i zwierzęta. Słońce świeciło
jeszcze, ale już nie dokuczało plecom umęczonym. W powietrzu unosił się ciężki aromat
miodonośnych kwiatów. Gdzieś w ogrodzie pogwizdywała zakochana wilga. Hodża
Nasreddin kroczył lekko, pomrukując z zadowoleniem. Nagle stanął jak wryty. Spoza
mijanego akurat ogrodzenia dobiegły go wrzaski jakoweś urywane, chlupot i niezwykłe
bulgotanie. Potem nastąpiła cisza. Zanim ruszył dalej, tajemnicze odgłosy powtórzyły się.
Krzyk urwany. Chlupot. Bulgotanie. I znów cisza.
Mędrzec zadarł wysoko głowę. W glinianym murze dostrzegł niewielką dziurę.
Przysunął bliżej kamień, wspiął się na palce i przez otwór zerknął ciekawie do środka.
Na dziedzińcu stały dwie olbrzymie beczki. W każdej zanurzony po brodę tkwił
młody człowiek. Obok sterczeli niewolnicy z pełnymi dzbanami. Kiedy tylko któryś z
młodzieńców - podobnych do siebie jak dwie pestki pigwy - otworzył usta, by wrzasnąć,
natychmiast spadała nań kaskada wody.
“Co się tam dzieje? Nic z tego nie pojmuję" - pomyślał Hodża kierując się ku furcie.
- Na Allacha, ludzie, co czynicie? Czemu kąpiecie młodych nieustannie? - zawołał i
wkroczył na dziedziniec, aby przypatrzyć się z bliska niezwykłemu widokowi.
Drogę zastąpił mu mufti, chudy i wysoki niczym tyczka minaretu.
- Czego szukasz w domu sędziego? Jakie sprawy skierowały cię tutaj? - naskoczył
na wchodzącego znawca praw szariatu, sędziwy doradca kadiego. - Nie wolno zabierać
cennego czasu głównemu sędziemu na nijakie drobiazgi, na problemy wydumane, mało
znaczące. Duża głowa powinna mieć duże troski.
- Wydaje mi się, że tym razem dużą głowę przygniotła troska podwójna. Zbyt wielka
nawet na czaszkę kadiego - Hodża Nasreddin wskazał ręką na dwie beczki z ludźmi. -
Wpuść mnie. Może dopomogę sędziemu opróżnić te kadzie.
Mufti podskoczył z radością.
- Dopomożesz? Panie szlachetny, wejdź szybko. Uczyń to, błagam. Poradź
kadiemu, jak pozbyć się kłopotu przerastającego nas wszystkich.
- Powoli, czcigodny. Najpierw wyjaśnij mi, w czym tkwi tajemnica sceny, którą oczy
moje widzą wyraźnie, a rozum nie pojmuje wcale?

- Widzisz tych dwóch namokłych? To spadkobiercy starego Bababaja, Mamadżan i
Karadżan. Sędziwy karawanbasza pozostawił im do sprawiedliwego podziału szkatułę
pełniutką cudownych pereł. W tym spadku kryje się właśnie kłopot. Według prawa syn
pierworodny powinien wziąć większą część spadku. Gdyby to było możliwe, nie
zaznalibyśmy goryczy bezradności. Niestety, wśród nich nie ma starszego.
- Bliźniacy? - domyślił się Hodża.
- Właśnie. Urodzeni w jednakowym czasie, równego podziału oczekują od losu.
W tym momencie na dziedziniec wtoczył się ospały sędzia. Dostrzegł Hodżę
Nasreddina rozprawiającego z muftim. Zbliżył się i zagadnął:
- Ktoś ty? Nie znam cię, człowieku. Jesteś chyba nietutejszy
- Tak, panie. W Szachrisjabzie stanąłem przejazdem. Z Samarkandy dążę do
Karszy, a potem jeszcze do Buchary.
- Słyszałeś od muftiego o kłopotach, jakich przysporzył nań spadek po zamożnym
karawanbaszy? Należało podzielić sakwę przecudownych pereł na dwie jednakowe
części. Wierz mi, to nie-prosta sprawa. Skomplikowana barwą i jakością pereł. Wszakże
krople rosy kwietniowej * są różnej wielkości, wartości nierównej. Jedne są ze skazą,
inne zaś czyste jak łza człowieka szlachetnego. Jakże więc je dzielić?
A tymczasem bracia kłócą się, awanturują, przy każdej próbie podziału skaczą na
siebie z kindżałami niczym rozbójnicy. Rozsądne słowo do nich nie dociera. Cóż miałem
* Na Wschodzie wierzono powszechnie, że perła powstaje z kropli deszczu
wiosennego lub rosy, której w kwietniu uda się wpaść w rozchyloną skorupę małża
perłopława.
czynić. Kazałem wsadzić obydwu do beczek. Niechaj sterczą tam do czasu, aż
zmądrzeją. Przy kadziach ustawiłem dwóch niewolników i gdy tylko bliźniacy zaczynają
się gorączkować, moi słudzy polewają ich zimną wodą. Ale i chłodzenie niewiele
skutkuje. Kłótliwi są nadal, mimo że woda już im do uszu podchodzi.
Allach nie był łaskaw, kierując obydwu pierworodnych do mnie. Trafiłem na
wyjątkowych uparciuchów - ciągnął sędzia dalej umęczonym głosem, po czym przetarł
czerwone z niewyspania oczy. - W testamencie stary Bababaj wyraził życzenie, aby
synkowie sami podzielili spadek na dwie równe części. Jednakże ostatnia wola starca do
niczego dobrego nie doprowadziła, Samum awantury rozszalał się bowiem w domostwie
karawanbaszy. Kiedy perły dzielił Mamadżan, protestował Karadżan, gdy zaś Karadżan
brał się do rozłożenia skarbu na połowy, wrzeszczał gniewnie Mamadżan. I tak bez
przerwy, od wschodu do zachodu słońca. Usiłowałem im jakoś dopomóc, własnoręcznie
podzieliłem spadek na dwie jednakowe części. Nadaremnie. Potem nakłoniłem
najwytrawniejszych jubilerów i złotników Szachrisjabzu, aby poszli w moje ślady. Z
podobnym skutkiem. Na żaden z proponowanych sposobów bracia nie chcą przystać.
Już siódmy dzień zajmują te kadzie. Męczą mnie i sługi moje. Serc chyba nie mają.
- Nic dziwnego, u chytrusów nawet serca przybierają kształt sakiewki - roześmiał się
Hodża Nasreddin. - Ale nie kłopocz się, panie. Zaraz wykurzę ich z kadzi.
To mówiąc podszedł najpierw do jednej beczki, a potem do drugiej. Każdemu z
moczących się w wodzie wyjaśniał coś długo i cierpliwie.

I oto stał się cud. Z kadzi wyskoczyli bliźniacy ociekający wodą i nie wycierając się,
popędzili jak opętani w głąb miasta. Klaskanie gołych stóp ucichło po chwili. Gdyby nie
świadkowie i dwie beczki z wodą, można by całe zajście przyjąć za wytwór
rozgorączkowanych umysłów.
Kadi osłupiał. Stał pośrodku dziedzińca z ustami rozwartymi szeroko ze zdumienia.
Znieruchomiały wyglądał jak dziuplasty karagacz.
- Poszaleli czy co? - wyjąkał wreszcie, gdy powrócił ma dar mowy. - Dokąd pognali ci
bezrozumni i bezwstydni? Coś ty im powiedział, że zapomnieli o koszulach i portkach?
- Pospieszyli do własnego domostwa, aby wreszcie dokonać sprawiedliwego
podziału - wyjaśnił Hodża.
- Bzdura - zirytował się sędzia. - Wszystkie perły są u mnie. Spadek po Bababaju
wziąłem na przechowanie, dopóki synalkowie nie dojdą do porozumienia. Winienem
przecież strzec przed złodziejami klejnotów w czasie, kiedy ich właściciele gościli w
moich kadziach.
- A, w takim razie nie kłopocz się o nich, panie - uspokoił go Hodża. - Zobaczysz,
braciszkowie pojawią się tu jeszcze szybciej, niż zniknęli.
Rzeczywiście. Nie minęło czasu więcej, niż potrzeba go łakomczuchowi na
przełknięcie kilku garści chałwy, gdy na ulicy dało się słyszeć coraz głośniejsze klaskanie
bosych stóp o płyty kamienne.
Za moment do kolan kadiego przypadło dwóch golasów wrzeszczących
wniebogłosy:
- Panie sprawiedliwy, wydaj nam perły naszego czcigodnego ojca. Życzeniu
Bababaja stanie się nareszcie zadość. I bądź nam świadkiem podczas dokonywania
podziału, który zadowoli nas obu. I ciebie, o sprawiedliwy. I tego wędrowca, zasobnego w
rady niezwykle rozumne.
Sędzia, nie zważając na swój wiek i dostojny urząd, podkasał dżubbę i popędził
czym prędzej do domu po perły ukryte w schowku. Przebierał nóżkami jak młodzieniec
spieszący do miłej. Nadzieja pozbycia się obydwu uparciuchów najwyraźniej dodała mu
skrzydeł.

*

Żarłoka poznaje się nad miską, człeka rozumnego nad węzłem splątanym bez
końca. Rozważ więc i ty, czytać umiejący, jąką radą posłużył się Hodża Nasreddin, aby
wypłoszyć dwóch nagusów z kadzi?

SPOTKANIE Z OMIRBEKIEM

Opowieść siedemnasta o młodym
żartownisiu z plemienia Karakalpaków,
który w zręczny sposób wywiódł w pole

strażnika Babamurada z Karszy

Słońce obserwujące ziemię z najwyższego szczebla nieba nie pozwalało na dalszą
wędrówkę. Żar godzin popołudniowych dokuczył nawet iszakowi; długouche zwierzę co
chwilę odwracało łeb i, z wyrzutem spoglądało na swego pana. Wreszcie doczekało się.
Spod chałatu zarzuconego na głowę wypłynął dobrze mu znany głos jeźdźca:
- Masz chyba słuszność, przyjacielu, Najwyższa pora odsapnąć gdzieś w cieniu.
Jeśli los pozwoli, pośród tamtych krzewów przeczekamy do zmierzchu. Nieco później,
lecz nie tak zmordowani, dotrzemy do Karszy.
Osiołek począł żwawiej przebierać nogami. Zapomniał na moment o rozpalonym
piasku i kłujących kolcach jantaka. Marzył i mu się odpoczynek w chłodzie i smakowite
pączki ostu, czerwieniejące z daleka. .
Kępa wysokich krzewów morwy wyrosła nad brzegiem aryku, bulgoczącego
radośnie wodą, dawała znakomite schronienie umęczonym członkom. Hodża Nasreddin
zlazł z osła i rozpostarł chałat pod baldachimem najbardziej gęstego listowia. Legł
wygodnie. Świat od razu stał się weselszy, bardziej kolorowy. Ponad głową niskim
basem buczały ciężko latające grubasy, żółtobrunatne kosmate trzmiele. Zapach
dojrzałych owoców morwy napełniał nozdrza. Wilgoć płynąca od kanału czyniła
powietrze znośniejszym. Wszystko to sprawiało, że mędrzec nawet nie spostrzegł, kiedy
słodki sen skleił mu powieki.
Z drzemki wyrwał go dopiero wrzaskliwy głos jakiegoś mężczyzny, któremu
bezskutecznie starał się sprostać chłopięcy dyszkancik. Hodża Nasreddin uniósł lekko
głowę. Z ukrycia zaczął przysłuchiwać się nierównej sprzeczce.
- Bądź szczęśliwy, że zabieram ci rybę złowioną. Nie będziesz się musiał trudzić
daleką wędrówką na bazar karszyński. Zaoszczędziłem ci mnóstwo czasu i mitręgi.
Dawaj przeto ryby i znikaj mi precz z oczu, prawnuku kulawej hieny i zezowatego
szakala - wrzeszczał mężczyzna.
- Nie zabieraj mi całego połowu, o panie wielkoduszny. Zostaw choć kilka nędznych
rybek na szurpę dla matki osłabłej w chorobie - błagał dyszkancik. - Weź sazany, panie.
Popatrz, jakie są grube i tłuste. Istne wieprze pomiędzy rybami. Wieprze sobie zabierz.
Nie pozbawiaj mnie uklejek, rybek zwyczajnych, drobnych, ale za to smacznych jak
młode przepiórki. Powtarzam, weź sobie tłuste wieprze. Spójrz, panie wielkiego serca, na
ich grzbiety i ogromne brzuszyska. Okrywa je prawdziwa słonina. Sazany aż kapią
tłustością.
W nieznajomym opryszku odezwał się prawowierny muzułmanin. Zawahał się.
Miałby wziąć w ręce nieczyste wieprze? Choćby tylko rybie? W życiu nie tknął jeszcze
zwierząt nieczystych. Poszturchując chłopaka zabrał do koszyka ryby pozostałe, nieduże
i chude. Tłustych sazanów nawet nie ruszył.
Słuchając chłopca Hodża Nasreddin zaśmiewał się w krzakach do łez. Mimo
wesołości nadsłuchiwał jednak pilnie, by nie uronić słowa.
- Ten smyk zajdzie daleko. Czeka go przyszłość niezwykła. Drżeć będą wielmożni
bajowie, gdy los postawi im na drodze tego chłopca. Nie zasną spokojnie naczelnicy
grodów, w które zawita rezolutny podrostek. A ja mogę zamknąć oczy bez obawy. Jestem

chyba świadkiem narodzin nowego Hodży Nasreddina - zachwycony pomrukiwał pod
nosem.
Tymczasem awanturnik zabrał chłopcu nędzne uklejki, wdrapał się na grzbiet
wysokiego argamaka i pocwałował wzdłuż aryku. Dopiero wtedy z krzaków wychylił się
mędrzec bucharski.
- Słyszałem, jakeś przekonał oczajduszę, aby nie brał sazanów. W samą porę, bo
jużem się zastanawiał, w jaki sposób dopomóc sprawiedliwości, czym gruchnąć w łeb od
tyłu łotra bez sumienia.
- Źle by się to mogło zakończyć dla nas obu, panie szlachetny. Strażnik Babamurad
jest bowiem zausznikiem i krewniakiem głównego sędziego w Karszy. A kadi nigdy by ci
nie przebaczył napaści na swego ulubieńca. Zresztą, sam widziałeś, na niego nie pałka,
a słowa są bronią skuteczną. Babamurad ma głowę słabowitą od wewnątrz, ocalał więc
mój połów właściwy - odrzekł chłopiec śmiejąc się głośno.
Kiedy mędrzec zbliżył się do młodzika, ujrzał w trawie u jego stóp siedem
wspaniałych sazanów. Na ten widok na dnie duszy Nasreddinowej zbudziły się
wspomnienia rybich połowów z lat odległych, szczenięcych. Źrenice rozbłysły mu dawno
nie widzianym blaskiem, a dech zaparło z wrażenia. Z trudem najwyższym wykrztusił:
- Królewskie sazany. Okazy olbrzymie, nie spotykane nawet w Zerawszanie.
Chłopcze, jesteś zapewne synem czarnoksiężnika? Oczom trudno uwierzyć. Wyjaw mi
przynajmniej, na jakie robaki schwytałeś wszystkie te tłuściochy?
- Na żadne.
- Nie kpij sobie z siwych włosów, synku - Hodża spoważniał na moment. - Nie
wmówisz mi, że sazany bez jakiejkolwiek przynęty same pchały się na sznurek?
- Kiedy to szczera prawda, panie - zapewnił młodzieniec. - Sazany to ryby łakome i
głupie. Najlepszą przynętą na nie jest przeto odrobina pomyślunku. Tak właśnie
postępuję. Do końca plecionki z końskiego ogona przywiązuję kawałek cienkiej baraniej
kosteczki i wrzucam do wody. Ciekawość zmusza sazana do zainteresowania się
pływającą kostką. Najpierw dotyka ją nosem, popycha, wreszcie niezbyt zdecydowany,
tak na wszelki wypadek, bo przecież może to być coś jadalnego, chwyta w gębę
cudaczną przynętę. Ponieważ kość nie ma nic wspólnego z oczekiwanym przysmakiem,
pozbywa się jej czym prędzej. Oczywiście, jaki każda duża ryba, wypluwa ją nie z
powrotem, lecz wraz z wodą przez otwór skrzelowy. I od tej chwili jest moją zdobyczą.
Nanizanego na sznurek żarłoka wyciągam z wody niczym wiaderko z głębokiej studni.
Tak oto łakomstwo i ciekawość gubią sazana, z wody przerzucając go na patelnię.
- Młodzieńcze, jesteś niezrównany - wyszeptał zachwycony Hodża, - Wiele już lat
przeżyłem na tym świecie, a o podobnych sposobach słyszę po raz pierwszy.
Chłopiec roześmiał się ponownie.
- Każdy sposób dobry, jeśli prowadzi do raju. Dla głodnego ogrodem szczęśliwości
jego pełne kiszki. Jadłeś dziś obiad, wędrowcze? Nie? Weź, proszę, ode mnie jednego
sazana. Nie jesteś przecież strażnikiem Babamuradem, nie wierzysz chyba w wieprze
żyjące w kanale lub w rzece? Nie ma nigdzie na ziemi smaczniejszej potrawy od sazana
przyrumienionego na ogniu z saksaułu. Przekonasz się, gdy napełnisz nim usta i żywot.

- Dobre masz serce, młodzieńcze. Głowę nosisz również na właściwym miejscu.
Zapewniam cię, będziesz kiedyś wielkim człowiekiem.
- Ja już dzisiaj niemało potrafię - pochwalił się chłopiec i sięgnął po największego z
dzikich karpiów. - Patrz, oto ryba niezwykła. Jeśli zechcę, przemieni się w czyste srebro.
Nie umiem. tylko przewidzieć dokładnie, w jaką ilość. Ale to zależy już nie od sztuczek
magicznych, lecz cen na karszyńskim bazarze. A jednak tobie oddam ją bezpłatnie, nie
wezmę ani miedziaka. Przyjmij ją proszę, ze szczerego serca. Równie wielkiej ryby
pewnie jeszcze nie widziałeś.
Hodża Nasreddin obruszył się:
- Cóż ty sobie myślisz, gołowąsie? Różne ryby widziałem w życiu, niejedna ocknęła
się w mej sieci, niejedna zawisła na końcu wędziska. Łowiłem w arykach, rzekach i w
Aralu. Chwytałem dzikie leszcze, sumy, sazany, sandacze, wąsate brzany i rozbójnicze
szczupaki. Jeśli świerzb ciekawości dokucza ci zbytnio, powiem, że gdy byłem w twoim
wieku, pochwyciłem sazana o złocistoperłowej łusce, którego ogon ważył równiuteńkie
dwieście miskalów, zaś głowa ważyła tyle, ile ogon i połowa tułowia, natomiast tułów
odpowiadał ciężarowi głowy i ogona. Czy potrafisz teraz odgadnąć, młodziku, ile ważył
ów sazan olbrzymi?
Chłopiec odpowiedział niemal bez namysłu:
- To niesłychanie proste, wędrowcze. Sazan twój ważył cztery ogony i tułów.
Mędrzec zdumiał się:
- Zadziwiające. Nigdy bym nie uwierzył, gdybym nie ufał własnym uszom,
przedziwny synu i wnuku rachmistrzów. Prawdziwie odpowiadasz, choć równie
zagadkowo. Proszę, proszę, trafił mudarris na mudarrisa i ustąpić nie myśli. Głowę masz,
widzę, nie tylko z kształtu. Jeśli ponadto powiesz mi teraz, iż nosisz nazwisko Hodży
Nasreddina, gotów jestem pomyśleć, że nie zbudziłem się wcale, lecz śnię nadal o
czasach mojego dzieciństwa. Uszczypnij mnie mocno, chłopcze roztropny, niechaj
przekonam się, czy sen to, czy jawa.
- Nie potrzeba, panie. Nie jestem sławnym Hodża Nasreddinem, zwą mnie
Omirbekiem - przedstawił się chłopak. - Nie możesz mnie znać, gdyż w okolicach Karszy
jestem tylko przejazdem. Zaledwie na kilka dni zatrzymaliśmy się w karawanseraju
kulawego Alimdżana, tuż za bramą miejską, w pobliżu starej twierdzy. Pochodzę zaś ze
starego aułu Karakałpaków, leżącego na skraju Czerwonych Piasków, hen, daleko za
Chiwą. Z ojcem, poszukującym uczciwej pracy, zdążamy teraz w kierunku Szachrisjabzu,
do stryja. Mój jęzor, a także i ojca, który po słowa nigdy do kieszeni nie sięgał, sprawiły,
że w bogatych jurtach Sykmar-baja nie mieliśmy czego szukać. Musieliśmy opuścić
rodzinny auł, gdzie ojciec nawet wśród biedaków uchodził za nędzarza. I nie wiedzie się
nam nadal. Bieda zewsząd piecze. Co za los okrutny, panie. Jedziemy za wolno, bieda
nas dogania, jedziemy za prędko, sami biedę doganiamy...
- Ja również nie mieszkam w Karszy, Buchara moim gniazdem od lat wielu. Cieszę
się z nieoczekiwanego spotkania i serdecznego daru, Omirbeku. Popatrz, słońce
zaczyna zstępować z wysokości. Czas nam chyba w drogę - Hodża Nasreddin usadowił
się wygodnie na iszaku i skinął na chłopca: - Siadaj za mną, osioł udźwignie nas obu.
Naradzimy się podczas jazdy, może znajdziemy skuteczne lekarstwo na kłopoty twojego

rodzica. Bo wiedz, młodzieńcze, dowcip często w życiu potrzebny, ale rozum zawsze.
Teraz każdej chwili szkoda. Dojedźmy do Karszy, zanim ryby świeżość swoją stracą.
- Chyk-chyk, chyk-chyk - pokrzykiwaniem i piętami Hodża Nasreddin usiłował zmusić
długouchego do energiczniejszego truchtu. Pełen zadowolenia rozmyślał już o
znakomitym posiłku i aromatycznym kok-czaju oczekującym nań w karawanseraju
kulawego Alimdżana. Także Omirbek spoglądał na świat szeroko uśmiechnięty. Wiózł
ojcu ryby oraz człowieka, którego rozum wiele mógł uczynić w potrzebie.
Jedynie wierny iszak Hodży nie miał uszczęśliwionej miny. Chwile odpoczynku
okupił przecież podwójnym ciężarem. Poza mędrcem musiał dźwigać na grzbiecie
również nieznajomego wyrostka oraz siedem olbrzymich sazanów.

*

“Dowcip często w życiu potrzebny, ale rozum zawsze" - powiedział Hodża
Nasreddin. Słusznie. No, bo jak bez pomocy zawartości czaszki ujawnić teraz to, co
znane było obydwu ludziom wędrującym: ile miskalów ważył sazan pochwycony niegdyś
przez filozofa w nurtach aryku?

W KARAWANSERAJU ALIMDŻANA

Opowieść osiemnasta o jeziorze
stepowym, które uniosło się pod
chmury, oraz o trudnym problemie,
dręczącym poczciwego właściciela
karszyńskiego zajazdu

Dzień dobrze zaczęty i o zmierzchu wart jest wielu pochwał. Na bazarze młody
Omirbek bez trudu sprzedał sześć sazanów, po czym za część monet kupił w straganie
piekarza trzy olbrzymie karszyńskie obi-non, placki z jęczmiennego ciasta. Tymczasem z
siódmego sazana ojciec Omirbeka zdążył przygotować smaczną potrawę, upieczoną na
węglach drzewnych z saksaułu. Kawałki chrupiącej w zębach ryby, przegryzane
pachnącym pieczywem, sprawiły, że wnętrze karawanseraju kulawego Alimdżana,
dotychczas zakopcone i cuchnące zjełczałym olejem, wkrótce napełniło się smakowitą
wonią i nastrojem pogodnego dostatku.
Głód jest ojcem gniewu, sytość rodzi dobry humor. Dobry humor z kolei wydaje na
świat dobre towarzystwo. Niedługo trzeba było czekać, aby wokół trzech osób
przyjezdnych zgromadził się tłum łaknący wesołego słowa i nowin z dalekich krajów.
Poganiacze wielbłądów, siodlarze, ubodzy farbiarze o żółtych od szafranu rękach, kilku
nosiwodów oraz dwaj kotlarze o twarzach znaczonych ospą pryskającej cyny przysiedli
się ze swymi piałkami jak najbliżej, by nie uronić ani słówka z wesołej dysputy. Humor
jest jak zaraza, szerzy się równie błyskawicznie, tyle że na skutek mało kto narzeka.

Ojciec Omirbeka od dawna w gronie przyjaciół, karakałpackich czabanów i rybaków
znad Arala, lubił opowiadać rozmaite historyjki, o jakich zwykłym ludziom się nie śniło,
przy czym mówił tak przekonywająco, że zanim dobrnął kresu opowieści, sam zaczynał
wierzyć we własne słowa. Teraz nadarzała się okazja do kolejnej gawędy, której nie
potrafiłby przepuścić.
- Kto z was, o czcigodni, wie, dlaczego obok starego szlaku wiodącego w kierunku
Buchary, niedaleko od brzegów Kaszka-darii, znajduje się w stepie wielka, płaska i
podłużna jama? Wyglądająca z daleka, jakby w ziemię jakiś olbrzym wcisnął, a potem
wyjął ogromny półmisek? - rzucił pytanie zaczepne w tłum nadsłuchujących ludzi.
Kiedy zasłony milczenia nikt zerwać nie potrafił, dokończył z dobrotliwym
uśmiechem:
- No, to ja wam wyjawię tajemnicę przedziwnego dołu, o czcigodni. Opowiadał mi
znajomy karawanbasza, że w tym miejscu leżało dawniej jezioro, ale pewnego dnia
uniosło się pod chmury i uciekło. Miał szczęście, był akurat przy tym. Lot czmychającego
jeziora śledził własnymi oczyma.
Biesiadujący parsknęli śmiechem, po czym jeden przez drugiego zaczęli
przekonywać Omirbekowego rodzica:
- Wędrowcze, przysłuchaj się uważnie słowom, które sam wygłaszasz. Czy
pomyślałeś, w jaki sposób zwyczajne jezioro mogło ulecieć do nieba? Czupryna siwym
włosem ci obsiadła, a bajdy dziecięce usiłujesz w nas wmówić bez opamiętania. Jeziora
to nie ptaki ani motyle wielkoskrzydłe, nie unoszą się w powietrzu. Najwidoczniej zadrwił
z ciebie karawanbasza, zakpił w przystępie dobrego humoru. Człekowi dojrzałemu nie
godzi się wierzyć we wszystko, co ludzka fantazja urodzi i na język wypchnie.
- Ależ to szczera prawda. Najszczersza - obstawał przy swoim ojciec Omirbeka. -
Karawanbasza nigdy nie łże. Ufam mu, bo to człowiek prawy i szlachetny.
Nie wiadomo, jak długo toczyłaby się gorąca sprzeczka pod dachem karawanseraju,
gdyby najstarszy wiekiem wśród zgromadzonych, siodlarz Sadyk Abdurachman nie
przedłożył ojcu Omirbeka warunku:
- Jeśli wyjaśnisz nam, w jaki sposób jezioro odfrunęło ze stepu, to natychmiast
zarżniemy baranka i przygotujemy dla ciebie i twoich towarzyszy prawdziwy karszyński
płow z ryżem i korzeniami. Jeżeli natomiast nie potrafisz wytłumaczyć zagadki, będziesz
musiał odpłacić nam podobną monetą. Ty, o czcigodny, wszystkich nas płowem
poczęstujesz.
Omirbekowi uśmiech nadziei przemknął po twarzy. Dawno nie miał w ustach
delikatnego młodego baraniego mięsa, a smaku korzennego płowu w ogóle nie pamiętał.
Czym prędzej pociągnął ojca za rękaw i szepnął:
- Pozwól, ata, ja im to wszystko dokładnie wyjaśnię. Mam pomysł.
Ojciec, który akurat nie bardzo wiedział, skąd wydobyć wiarygodne argumenty
mogące przekonać niedowiarków, ucieszył się z nieoczekiwanej odsieczy i oświadczył
głośno:
- Mój syn i ja jednakowej krwi jesteśmy, jednego ciała i myśli wspólnej. Dlatego tym
razem odstępuję mu słowo. Mimo że mleko pod nosem jeszcze mu nie wyschło,
rozumem nie ustępuje najstarszym aksakałom Karszy i okolic. Bez kłopotu potrafi

wyjaśnić tobie, zacny Abdurachmanie, a także pozostałym gościom czcigodnego
Alimdżana, jak mogło pofrunąć pod obłoki caluteńkie jezioro, z wodą i wszystkimi rybami.
Opowiedz, synku, o sadzawkach i jeziorkach latających często ponad naszymi stepami.
Mieszkańcy Karszy najwidoczniej nie znają praw natury, niechaj zatem usłyszą o jednym
z dziwów tego świata.
Zgromadzeni w czajchanie mężowie zacieśnili krąg wokół trzech przyjezdnych.
Zapanowała głęboka cisza.
- Mijały powoli zimowe miesiące - śmiało rozpoczął Omirbek swą opowieść.- Od
Afganistanu dmuchały ciepłe wiatry, nastał czas odwilży. Właśnie wtedy, jeden Allach wie
skąd, nadleciały stada dzikich kaczek, gęsi i łabędzi. Było ich istne mrowie. Jak okiem
sięgnąć, niebo pokryło się cieniem. W środku dnia nastawał wieczór. To promienie słońca
nie mogły się przebić przez żywą zasłonę.
- Nie pamiętam u schyłku zimy podobnego ptasiego przelotu - wtrącił
niedowierzająco któryś z poganiaczy garbonośnych zwierząt, ale Omirbek nie zwrócił na
niego najmniejszej uwagi snuł dalej przędzę opowieści:
- Ptactwo dostrzegło z wysokości spokojne jeziorko i natychmiast opuściło się na
taflę wody. Zmęczone wielogodzinnym lotem nie miało nawet siły, aby zapolować na
ryby. Tymczasem nocą, kiedy kaczki, gęsi i łabędzie smacznie sobie spały,
nieoczekiwanie srogi mróz zaatakował ziemię. Ponieważ jezioro było płyciutkie, woda
zamarzła do samego dna. Naturalnie kacze i łabędzie łapy błyskawicznie przymarzły do
lodu. Rano ptactwa przebudziło się i podniosło ogłuszający rwetes. Lecieć chce, ale nie
może, bo lód nie puszcza. Nieszczęsne ptaki powinny poczekać przynajmniej do
południa, dopóki słońce lodu nie roztopi lecz właśnie w tym momencie w nadbrzeżnych
zaroślach pojawi się karawanbasza. Przewodnik karawan szedł tropem kulawego zająca,
marząc o smakowitej pieczeni, kiedy ujrzał mrowie kaczek, gęsi i łabędzi. Wystraszone
przez człowieka ptaki trzepotały gwałtownie skrzydłami w miejscu, ale ulecieć w
powietrze nie mogły. Ponieważ karawanbasza nie należał do najlepszych strzelców,
odłożył na bok kołczan i łuk ogromny, a sięgnął do pochwy po nóż. Z długim, ostrym
kindżałem zaczął podchodzić coraz bliżej stada. Przerażone ptactwo ponownie usiłowało
oderwać się od lodu. Machało skrzydłami, wyciągało szyje, wrzeszczało. Bez skutku.
Jednakże strach wszystko potrafi, jak trzeba, to i kurczak w orła przemieni. Załopotały
ptaki skrzydłami raz, drugi, trzeci... i nagle wzbiły się do góry wraz z lodem. Olbrzymi
lodów placek na kaczych, gęsich i łabędzich skrzydłach pofrunął ponad piaskami
karszyńskiego stepu. A kto nie wierzy, może przekonać się na własne oczy. Na miejscu,
gdzie było jeziorko, pozostał wszakże dowód oczywisty: ogromna pusta jama. Na próżno
karawanbasza, ile tylko tchu w płucach, popędził z powrotem po łuk i kołczan,
nadaremnie strzały wypuszczał. Bo, po pierwsze jak już wspominałem, nie był
najzręczniejszym strzelcem, a i drugie, strzały odbijały się od lodowego półmiska niczym
od tarczy wojownika. Ptaki uszły z życiem. Z pewnością nieraz widzieliście nad brzegami
Kaszka-darii ocalałe kaczki i ich potomstwo. To jeszcze jeden dowód, że mówiłem
prawdę.
Słuchający z zapartym tchem opowieści na te słowa wybuchnęli gromkim śmiechem.
Wesołość przepłoszyła wróble spod powały. Zaniepokojony nagłym hałasem ze stajni

odezwał się wielkim wrzaskiem kłapouch, wierny druh wędrówek Nasreddinowych.
Zawtórowała mu młoda oślica Omirbeka.
A tymczasem głosy uznania napełniły czajchanę.
- Zuch chłopak. Znalazł wyjście. Znakomitą opowieść wymyślił. Pod tiubietiejką
skarb prawdziwy dźwiga. Będzie mieć ojciec z niego pociechę nie raz i nie dwa razy.
Jedynie otyły nadzorca, Ibrachim Achrar, stary zrzęda i wieczny utyskiwacz, o którym
mówiono, że od osiemdziesięciu lat wątroba w nim gnije, zaprotestował gwałtownie:
- Nie pojmuję, czemu zachwycacie się rozumem i wyobraźnią młodzika? Nad czym
się tutaj roztrząsać? Pomyślcie, na Allacha, za cóż go chwalicie? Takie jest prawo życia,
natury - im mądrzejsze jagnię w latach szczenięcych, tym głupszy baran na starość, u
schyłku życia.
Omirbek pochylił z szacunkiem głowę przed mówiącym, i od powiedział spokojnie:
- O, panie szlachetny, jakim rozumnym dziecięciem musiałeś być niegdyś. Z
pewnością nikt wówczas nie mógł ci dorównać.
Radosnej wrzawy, jaka wybuchła po tych słowach, nie da się porównać z niczym.
Istna eksplozja wstrząsnęła karawanserajem i przylegającymi stajniami, zmąciła spokój
pobliskich czajchan i domostw glinianych.
W grubego Achrara jakby grom uderzył. Zamachał gwałtownie rękoma w powietrzu,
wrzasnął kilka słów plugawych i potoczył się ku wyjściu.
Tego wieczora Omirbek od wdzięcznych słuchaczy otrzyma nie tylko baraniny i
płowu pod dostatkiem, ale ponadto olbrzymią głowę cukru. Smakołyku, który - lizany
oszczędnie - wystarczyć mógł na długie tygodnie.
Kiedy ustały już śmiechy, a z baranka pozostały gładziuteńkie kości, do
pomysłowego młodzieńca, jego ojca i Hodży Nasreddina zbliżył się chromy Alimdżan,
właściciel karawanseraju. Bez słowa postawił przed siedzącymi nowe czajniki z ukropem
kok-czaj i miseczkę napełnioną różowym kiszmiszem z zeszłorocznych zbiorów.
Przysiadł na piętach, pochylił się w ich stronę i szepnął zrozpaczonym głosem:
- Dopomóżcie, dobrzy ludzie. Dopomóżcie, bo ja już dłużej nie wytrzymam z tym
łotrem.
Wszyscy trzej spojrzeli na mówiącego.
- Co się stało? O kim. mówisz?
- Właśnie o Ibrachimie Achrarze, rozbójniku bez serca i sumienia, przychodzącym
tutaj codziennie, aby dokuczać i naigrawać się z trudnej sytuacji, w którą mnie wpędził -
odpowiedział Alimdżan i rozdygotaną dłonią, roniąc herbatę na ziemię, uniósł piałkę do
ust.
- Nie pojmuję cię - Hodża Nasreddin rozłożył bezradnie ręce. - Opowiedz nam całą
historię od początku. I mów spokojnie. Nerwy myśl i język plączą.
- To sprawa zupełnie świeża, wędrowcze. W ubiegłym roku oddałem najpiękniejszą
moją wielbłądzicę pod opiekę staremu czabanowi Dżawłanowi, który przez cały sezon
pasł w stepie zwierzęta. Wtedy na świat przyszło małe wielbłądziątko, rozkoszny malec
na wysokich, chudych nóżkach. Cieszyłem się z przychówku. Na moje nieszczęście w
stadzie pasła się również wielbłądzica grubego Achrara. I ją los obdarował w tym samym
czasie pociesznym maleństwem. Niestety, nie żyło długo. Moje wielbłądziątko poczęło

wówczas ssać także i przybraną matkę. Obydwie wielbłądzice w najlepszej zgodzie
wychowywały malca. Do obydwu maluch podbiegał radując się, merdając prześmiesznie
ogonkiem. Wielbłądzia idylla nie trwała zbyt długo.
Ibrachim Achrar nie chciał nawet słuchać wyjaśnień pastucha Dżawłana.
Oświadczył, iż pozostałe przy życiu wielbłądziątko od jego samicy pochodzi, do niego
więc musi należeć. A kiedy upomniałem się o swoją własność, oskarżył mnie przed
wielkim kadim Karszy o niecne oszustwo i próbę złodziejską. Cóż, w naszym bekostwie
więzy rodzinne są znacznie mocniejsze od sprawiedliwości. Sędzia, poprzez trzecią żonę
spokrewniony z Ibrachimem Achrarem, jemu daje wiarę. Łańcuch nieszczęść nie kończy
się na tym. Stary szachraj żąda nie tylko mojego wielbłąda, ale i wysokiego
odszkodowania za wydumane straty moralne. Córkę mą, Szirin, sobie upodobał. Jej
pragnie.
Hodża Nasreddin zadumał się. Przemknęły mu przez głowę obrazki z lat
młodzieńczych. I on znał kiedyś dziewczynę o takim imieniu.
“Szirin. Szirin - znaczy Słodka. Jeśli czarnobrewa jest równie urocza, jak ta, na której
wspomnienie serce mięknie i niebo się rozjaśnia, to trzeba działać zdecydowanie i bez
chwili zwłoki. Dziewczyna nie powinna wpaść w szpony starucha. I do tego oszusta",
- Wędrowcze czcigodny, czy jest jakiś sposób, mogący przekonać kadiego i
świadków, która z dwóch samic garbonośnych jest prawdziwą matką wielbłądziątka? -
głos Alimdżanowy przerwał nić wspomnień motaną w milczeniu przez mędrca.
Hodża skinął głową. Rzekł łagodnie:
- Nie kłopocz się, przyjacielu, mam pewien pomysł. Rano pójdziemy do sędziego
prosić, aby wraz z Ibrachimem Achrarem, pastuchem Dżawłanem i kilkoma świadkami
udał się nad rzekę. Nad kanał odprowadzający wodę z Kaszka-darii przywiedziemy
również obydwie wielbłądzice i małego nicponia. Jeśli malec nie potrafi wskazać
świadkom własnej rodzicielki, uczynimy próbę odwrotną. A teraz chodźmy wszyscy spać
w spokoju. Sen pomoże żołądkom przeciążonym ponad miarę i uporządkuje skołatane
myśli. Albowiem rozwaga jutro będzie nam potrzebna.

*

Nie sztuka rozsupłać węzeł cudzymi rękami. Co innego samemu znaleźć sposób,
który pozwoliłby wskazać na prawdziwą matkę wielbłądziątka. I to zanim kur poranny
wyrwie z pościeli Hodżę Nasreddina i jego dwóch przyjaciół z dalekiej Karakałpacji.

O ACHUNDZIE NADZIEWANYM SKRUPUŁAMI

Opowieść dziewiętnasta o tygrysie
w klatce, figlu Omirbeka, a także
o achundzie, który wziął na przechowanie
sakwę pełną srebrnych monet

Wiele było spraw naglących Hodżę Nasreddina i jego obydwu karakałpackich
przyjaciół do opuszczenia bram miasta. Przy czerwieniejącej się porannej zorzy skromna
karawana złożona z kilku osiołków oraz arby załadowanej po chmury wydostała się na
pustą drogę. Na ledwie przedeptany trakt, wiodący w step zrudziały, spalony przez
słońce. Z żalem ludzie i zwierzęta pozostawiali za sobą Karszy, gród pełen niedrogich
wspaniałych owoców i darmowej wody. Trzej jeźdźcy otuleni czapanami po czubki uszu z
niecierpliwością oczekiwali pierwszych promieni słońca, przynoszących światu
błogosławiono ciepło poranka.
Świergot budzących się ptaków, rytm drobiącego nóżkami kłapoucha uśpiły wkrótce
Omirbekowego rodzica. Zdrzemnął się. Począł kiwać głową, lekko poświstując przez
nos. Sny są skarbem włóczęgów i ludzi ubogich. Nie należy więc pozbawiać ich miraży
bogactwa. Hodża Nasreddin rozprawiał z Omirbekiem półgłosem, aby nie spłoszyć
spokoju z powiek drzemiącego. Godziny wspomnień gęsto kraszone żartami umykały im
niepostrzeżenie. Zajęci przerzucaniem słów z iszaka na iszaka, nawet nie zauważyli, gdy
droga przywiodła ich do samego pępka mizernej wioszczyny, skleconej z kilkunastu
glinianych lepianek. Na placyku przed niewielkim meczetem, z którego wyrastała
przedziwnie pokrzywiona tyczka minaretu, kłębił się tłum ludzi dojrzałych oraz wyrostków
wrzeszczących z grozy i uciechy.
- Co tu się dzieje? - mruknął Hodża na wpół do siebie, na wpół do przyjaciół. - Złego
demona schwytano na gorącym uczynku? A może pustynnego dżina? Zobaczmy.
Podjechali bliżej.
Pośrodku placyku na dwóch wysokich arbach, złączonych na stałe żerdziami, stała
klatka z powarkującym w niej groźnie zwierzęciem, pasiastą bestią z kłami rosnącymi po
obu stronach mordy. Przed klatką sterczał rumiany mężczyzna w perskim chałacie i
czerwonym fezie. Pers nawoływał głośno i przeciągle, niczym muezin z minaretu.
- Przypatrzcie się, dobrzy ludzie, potworowi, którego niedawno łowcy pochwycili
żywcem w pułapkę chytrze zastawioną. W zaroślach nad Amu-darią takie oto drapieżniki
polują na ludzi i na zwierzęta. Porywają owce, krowy, a nawet wielbłądy. Przyjrzyjcie się
uważnie, ludzie nieustraszeni, tygrysowi i jego kłom, znacznie dłuższym i znacznie
ostrzejszym od kindżałów pierwszego oprawcy dworu wielkiego emira Buchary. A teraz
słuchajcie uważnie, co powiem. Kto wlezie do klatki, temu natychmiast wypłacę tysiąc
tańgów. Po wyjściu, oczywiście. Kto zdecyduje się, a nie wejdzie, za chwile wahania
powinien mi ofiarować jedno jagnię, abym miał czym nakarmić do syta zwierza
okrutnego.
Tłum otaczający pierścieniem środek placyku obserwował człeka na zewnątrz i
potwora w klatce. Gęsia skórka biegała po grzbietach dorosłych i młodych. Nikt nie
kwapił się do zawarcia bliższej znajomości z pręgowanym zbójem.
Właściciel tygrysa nie dawał jednak za wygraną. Nadal wrzeszczał wniebogłosy:
- Weźcie pod uwagę, co mówię, czcigodni. Na kupno zwierza wydałem majątek, a
przecież nie sknerzę. Ofiarowuję całe tysiąc tańgów temu, kto wlezie do klatki. Poznajcie
moje dobre serce i hojność bez granic. Powtarzam raz jeszcze: daję tysiąc tańgów w
srebrze za wejście do klatki. No, kto pierwszy pragnie uczciwego zarobku? Nikt?

Naprawdę nikt? Ludzie, czyżby same zające przychodziły na świat w waszym kiszłaku?
Ani jednego prawdziwego mężczyzny?
W tym momencie rozległ się głos chłopięcy:
- Nie wiem, kto mieszka w kiszłaku, bo jesteśmy tutaj zaledwie przejazdem. Jeśli nie
ma innych chętnych, ja mogę wejść do środka klatki.
Właściciel drapieżnego zwierza zaniemówił. Wszyscy spojrzeli w kierunku, skąd głos
młodzieńczy dochodził.
Na drodze dwóch jeźdźców gramoliło się z osłów. Trzeci, najmłodszy, zeskoczył
nieco szybciej i spieszył już w stronę tłumu i klatki z tygrysem.
- Stój, poczekaj, barania głowo. W spotkaniu z ludojadem żartem się nie wykpisz, on
się na tym nie zna - pomrukiwał ojciec Omirbeka, podążając co sił za synem.
- Myśl lepiej o sobie, gubisz sandały. I nie obawiaj się o Omirbeka. Rozsądku po
drodze nie posiał. A jeśli żartować tu będzie, to nie z ludojada, lecz łotra
czerwonogębnego. Tego jestem pewien - Hodża Nasreddin uspokajał przyjaciela,
starając się dotrzymać mu kroku.
- Ostrzegam cię, młodziku nie znający świata, mój tygrys nie takim jak ty dawał radę.
Czterdziestu siłaczy w czterdziestu wioskach rozszarpał na strzępy i pożarł na
czterdzieści śniadań. Tobą nie zapełniłby sobie nawet jednej kiszki - warował
nadchodzącego właściciel pręgowanej bestii. - Żal mi ciebie, masz jeszcze mnóstwo
zieloności we łbie. A ponieważ jesteś co najwyżej połową mężczyzny, za zrezygnowanie
z wejścia do klatki oddasz nie baranka, ale zwykłego kuraka.
- Nie obawiaj się o moją skórę, czcigodny, wejdę tam za chwilę. Po co tracić kuraka
za nic specjalnie trudnego - odpowiedział śmiało chłopak. Podniósł rękę ku górze, a
kiedy tłum zamilkł, dorzucił głośno: - Persie, szykuj tysiąc tańgów. Słowa wypuszczonego
nie przełkniesz z powrotem. Nie masz innego wyjścia. Kieszeń winna płacić za
niedostatki głowy.
- Głupstwa jakieś pleciesz, których nikt nie pojmie. Widzę, żeś uparty jak siedem
iszaków. Skoro chcesz wleźć do klatki na swą własną zgubę, przeszkód ci stawiać nie
będę - rumianogęby Pers chwycił za skobel od drzwiczek. Tłum cofnął się przezornie na
odległość nieco bezpieczniejszą. Gdyby teraz ludojad wydostał się z klatki, miałby po
drodze dwa posiłki bliższe: właściciela, a potem zuchwałego wyrostka.
Omirbek przystanął.
- Do klatki wejdę, tylko wpierw wyprowadź z niej tamtego śmierdziela - oświadczył
stanowczo. - Cały czas mówiłeś o samej klatce, co wszyscy wyraźnie słyszeli, a nie o
tygrysie. Co innego wejść do klatki, co innego wstąpić w gościnę do zwierza. Trzeba było
uprzedzić wyraźnie: tysiąc tańgów temu, kto wlezie do tygrysa w klatce.
Napięcie pękło jak barani pęcherz nadęty zbyt mocno. Dechkanie zaczęli chwytać
się za brzuchy, podkpiwać z właściciela ludojada. Rzeczywiście, obiecał pieniądze za
wejście do klatki, o tygrysie nie było nawet mowy.
Po długich targach, popartych zdecydowaną postawą tłumu, krasnolicy Pers, rad
nierad, za postronek wyciągnął spod arby jagnię pobekujące żałośnie, wydłubał z
mieszka dziesięć tańgów, po czym wręczył jedno i drugie Omirbekowi.

- Masz tutaj garść monet i żywego baranka. Wcale nie za to, żeś nie wszedł do
klatki, lecz tylko po to, abym nie musiał jej teraz otwierać - rzekł kwaśno. - Widzisz,
drugiej klatki nie mam. Dalszy ciąg sprawy musimy odłożyć na później, do następnego
spotkania. Obyś wtedy miał tyle szczęścia i tylu przyjaciół, co i dziś na tym placu.
Omirbek przyjął jagnię i pieniądze, śmiejąc się radośnie. W towarzystwie tłumu
ucieszonego z żartu i przygody trzej wędrowcy podążyli przez wieś. Tymczasem
właściciel tygrysa złorzecząc na czym świat stoi wziął się do zaprzęgania czterech
iszaków do arb zmyślnie połączonych w jedno. W tym nędznym kiszłaku nie miał czego
więcej szukać. Może gdzie indziej los się doń uśmiechnie, pozwoli odrobić straty
poniesione przez zuchwałego gołowąsa?
Za ostatnimi lepiankami podróżni uściskali serdecznie dłonie odprowadzających,
wsiedli na osiołki i ruszyli w dalszą drogę. Długo jeszcze odwracali się, aby pomachać
ludziom życzliwym, pozostałym na skraju kiszłaka.
Kiedy oddalili się na odległość co najmniej farsanga, usłyszeli za sobą jakieś odgłosy
niezwykłe. Zerknęli do tyłu.
Od strony wioski na iszaku cwałował siwobrody jeździec w białej czałmie,
wrzeszczący coś i gwałtownie młócący rękoma powietrze.
- A cóż to za zły dżin goni naszym śladem? - zdumiał się Hodża.- Nie chce chyba
odebrać nam uczciwie zarobionych monet? E, na zbrojnego sarbaza ani zbója nie
wygląda. Poczekajmy, przekonamy się, co za gorączka go pędzi.
Przystanęli.
Długo trwało, zanim człek zasapany i dyszący ciężko odzyskał głos zrozumiały dla
uszu.
- Wielmożni, nie pogardźcie gościną. Zawróćcie do wioski, ludzie gołąbki w liściach
winogronowych stygną na obrusie. I rumiany kebab. I pierożki z tykwy. I ałma-czaj z
najlepszych suszonych owoców. I delikatna magiz-chałwa na deser. Nie odmawiajcie mi,
o wielmożni, błagam na wszystkie świętości. Słyszałem o was od wieśniaków. Wiem,
jakeście zakpili z nędznego Persa Farrucha, który nabija kabzę za cenę żywota ludzi
naiwnych i nieostrożnych. Jesteście mi bardzo potrzebni. Życie i dobre imię wioskowego
achunda w waszych leży rękach. Może właśnie wam, czcigodni, uda się odtrącić ostrze
nieszczęścia, zawisłe nad karkiem niewinnego człowieka?
Trzej jeźdźcy bez słowa zawrócili osiołki. Nim dotarli do granic wioski, przyjaciele
usłyszeli z ust siwobrodego dzieje jego powikłanych losów.
Starzec był w kiszłaku mułłą, sędzią i achundem. Wszystkim naraz i wszystkim po
trochu, zależnie od potrzeby. Wioska bowiem niewielka, niebogata, nie stać jej na
utrzymanie armii duchownych i urzędników. Dechkanie z trudem najwyższym zarabiali na
życie, wypasając skromniutkie stada kóz i owiec wełnorodnych, zbierając płody z
kilkudziesięciu krzewów granatu o drzewek rodzących maleńkie, pomarszczone
jabłuszka. U nikogo w chacie się nie przelewało. Była to typowa wioszczyna, w której
jeśli chłop zjadał kuraka, musiało to oznaczać, że albo chłop był chory, albo kurak
niedomagał.
W skromnym, ulepionym z gliny domostwie achunda wędrowców oczekiwał
dastarchan, zastawiony gęsto naczyniami z napojami i gorącym jadłem. Wszyscy trzej,

jak nakazywał obyczaj, pozostawili sandały w progu i weszli do wewnątrz, aby tutaj
rozmieścić się wygodnie na barwnym, przepysznym kobiercu, jedynym bogactwie
gospodarza.
Rozlewając ałma-czaj do filiżanek gości achund, ciągle jeszcze poddenerwowany,
uronił kilka kropel wrzątku na dłoń dzierżącą piałkę. Jednakże na ból nie zareagował, nie
drgnął nawet powieką. Gospodarzowi nie wypadało przecież psuć nastroju przyjęcia
własną niezręcznością,
Epizod z ukropem nie uszedł uwadze Hodży Nasreddina. Przewiódł na myśl chwile
ulubionych rozrywek emira Buchary. A że dobra przypowieść atmosferę czyści i apetyt
wzmaga, mędrzec puścił wodze języka:
- Jeśli zawitasz kiedykolwiek, o czcigodny, na Ljabi-chauz bucharski, gdzie nad
basenem z wodą u stóp medresy Nadira Diwan-begi rozłożył się jeden z przesławnych
bazarów, przypatrz się samowarom sprowadzanym z Rusi, z dalekiej Tuły, samowarom
brzuchaczom, co mówię, samowarom beczkom ogromniastym. Wiedz jednak, że na
emirowym dworze znajdują się samowary znacznie większe, specjalnie dla władcy
zbudowane przez mistrzów rosyjskich. Nie godziło się bowiem, aby emir miał cokolwiek
mniejszego od swych poddanych, robaków bez wartości. No, chyba że serce i duszę, ale
tych arszynem nikt zmierzyć nie zdoła. O samowarach wspominam nieprzypadkowo.
Emirowe naczynia służyły nie tylko do parzenia herbaty, jak u ludzi normalnych.
Wiadomo, wrzód wyskakuje tam, gdzie mu się podoba, władca robi to, co mu do łba
strzeli. Kiedy znużony emir zaprągnał rozrywki dla serca i oczu, ponad wewnętrznym
dziedzińcem Arku zawieszano liny. Pod spodem sadzano wielmożów, beków,
dostojników pałacowych, ludzi najbogatszych w mieście. Następnie na liny wstępowało
dwóch cyrkowców i żonglowało pod chmurami, dzierżąc w dłoniach olbrzymie, kipiące
samowary. Przy każdym gwałtowniejszym ruchu linoskoczków ukrop pluskał na głowy
siedzących w dole. Zabawny to był widok dla emira, odpoczywającego z boku na stosie
poduszek. Zaśmiewał się do łez, klaskał w dłonie i klepał się po bębnie brzucha z
najwyższej uciechy. No, a skoro weselił się władca, radować się musieli także dostojnicy,
wielmoże i kupcy, szczodrze błogosławieni ukropem i chluszczącym spod nieba.
- Chan kokandzki zabawia się podobnie. W pałacu Chuk-konu w Kokandzie
widziałem identyczną scenkę z okien kuchennych, z bezpiecznej odległości - uzupełnił
achund.
- Nic dziwnego, nie ma istotnej różnicy pomiędzy emirem a chanem - oświadczył
Hodża Nasreddin. - Wielkich władców jedna żmija rodzi.
- Nie tylko wielkich - gospodarz ożywił się nieco. - Także i tych mniejszych.
Posłuchaj, wędrowcze, jakie mam kłopoty z, głównym kadim Karszy, a przekonasz się,
że mówię prawdę i nie bujam w obłokach.
- Miałem okazję wysłuchać sędziego na karszyńskim bazarze - wtrącił Hodża
Nasreddin. - Nie sprawiał wrażenia człowieka najsprawiedliwszego. Nic dziwnego, to
przecież kadi.
Achund pokiwał głową. Markotny, pociągnął dalej nić myśli przerwanej:
- U schyłku jesieni ubiegłego roku, było to tuż przed pierwszymi przymrozkami,
dwóch kupczyków karszyńskich, Rasułbek i Nazarbaj, pozostawiło u mnie na

przechowanie pięć tysięcy tańgów zarobionych wspólnie podczas wyprawy z karawaną
Akbara Kuzybaja do dalekich Indii. Ponieważ kupczykowie nie darzyli się wzajemnie
zaufaniem, uzgodniliśmy, że pieniądze zwrócę im tylko wtedy, gdy przybędą po nie
razem, obydwaj jednocześnie. Warunek przyjąłem, zaprzysiągłem na Koran, a
odpowiedni dokument podpisaliśmy we trzech. Za przechowanie skarbu miałem
otrzymać sto tańgów. Dla mnie to bardzo dużo, kupiłbym sobie kilka baranów i chałat
nowy i mocny, gdyż stary odmawia mi służby, łaty go już nie wiążą. Niestety, źle jest mieć
dobre serce i zbyt wiele zaufania do ludzi. Czułem, że te przymioty kiedy doprowadzą
mnie na skraj przepaści.
Pewnego dnia przybył tu z Karszy Rasułbek. Przybył? Nie, źle to powiedziałem.
Wpadł jak burza piaskowa, jak afgańczyk dmący z wielką siłą, jak rozszalały samum.
Achałtekina zamęczył i całego okrył pianą, bo pośpiech liczył się na wagę złota. A
wszystko dlatego, że na bazarze karszyńskim obydwaj natrafili na okazję, jaka zdarza się
raz w życiu. Od kyzyłbaszy, Persa złożonego niemocą, za pięć tysięcy tańgów mogli
odkupić naszyjnik ze szlachetnych kamieni wart trzy razy więcej. Gdyby go potem
sprzedali w Bucharze, Samarkandzie albo w Andiżanie, pozbyliby się ziemskich trosk i
kłopotów aż do końca życia. Długo nie chciałem oddać pieniędzy jednemu, skoro umowa
nakazywała stawić się przede mną obydwom. Rozumiałem jednak, że drugi ze
wspólników musiał pozostać przy Persie, aby okazji nie sprzątnął im sprzed nosa ktoś
trzeci. Po kilku godzinach uległem wreszcie gorącym zaklinaniem, przysięgom i
niecodziennej sytuacji. Wydałem worek srebra Rasułbekowi.
Tymczasem w drodze powrotnej niegodziwiec rozmyślił się; zamiast spieszyć po
klejnoty dla siebie i Nazarbaja, wybrał pieniądze w gotówce. Przed miastem zawrócił
konia i umknął w pustynię. Zbiegł pewnie do Afganistanu.
Przez trzy dni Nazarbaj nie odstępował łoża Persa, trawionego gorączką i
niecierpliwością. Na próżno. Nie doczekał się ani wspólnika, ani pieniędzy. Wściekły, jak
zraniony kaban, przygalopował wprost do mnie. Nie chciał słuchać żadnych tłumaczeń,
żadnych wyjaśnień. .Żądał połowy sumy pozostawionej na przechowanie. Kiedy mu jej
nie wydałem - a nie mogłem, bo skąd miałbym ją wziąć? - złożył na mnie skargę do
głównego sędziego Karszy. Z pewnością i rękę jego uczynił ciężarną. Kadi, dobrze
opłacony, przed siedmioma dniami przysłał mi przez sarbaza wezwanie. Od dzisiaj za
następne siedem dni rozpatrzy sprawę spornych monet. I wyda prawomocny wyrok. Gdy
tylko przekona się o mej lekkomyślności i winie niewątpliwej, każe mnie wyrzucić. A
może i ukarać srogo za złamanie przysięgi? Innego mułłę naznaczy achundem w tej
wiosce. Wiem, że kadi-kalan bardzo mnie nie lubi. Tylko czeka na pierwsze potknięcie z
mej strony. Nie uroni przecież okazji, jaką sam mu wetknąłem w brudne łapy.
- A jest ktoś, kto cię tutaj lubi?
- Tak, panie, prości ludzie. Dechkanie, którym nieraz pomagałem w sporach z
poborcą podatkowym, osłaniałem przed chciwością baja. Niestety, szakal nie zwykł się
liczyć z wolą zająca. Szarzy mieszkańcy kiszłaka nie będą mieli nic do powiedzenia w
Karszy, w urzędzie kadiego. Dla przekupnego sędziego opinia uczciwych wieśniaków
niewarta nawet garści kłaków z wyliniałego wielbłąda.
Hodża popatrzył z podziwem na achunda.

- Człowieku szlachetny, jakim cudem utrzymałeś się tutaj jako sędzia? - zapytał
zdumiony. - Najwidoczniej Allach i jego ziemscy namiestnicy zapomnieli całkowicie o
istnieniu tej wioski. Inaczej tego wytłumaczyć nie sposób. Przedstawiciel prawa
występujący przeciwko poborcom podatkowym? Osłaniający ubogich chłopów i batraków
przed wielmożnym bajem? Uszczypnij mnie mocno, Omirbeku, bo śnię chyba na jawie.
Od czterdziestu lat przemierzam ścieżki całego świata, deptałem sandałami uliczki
Bagdadu i Heratu, oglądałem bajeczne pałace Damaszku, wąchałem zapachy bazarów
Delhi i Kairu. Wszędzie spotykałem rozmaitych ludzi, naturalnie zdarzali się i uczciwi, ba,
nawet święci. Jednakże na achunda, podobnego tobie, dotychczas nie natrafiłem. Jakie
nosisz imię, o czcigodny, niechaj je usłyszę, abym wyrył w pamięci na zawsze. Kiedyś
będę je powtarzać wnukom, w baśni, która niedaleko Karszy działa się naprawdę.
- Zufar Zarifdżan. Tak wołają mnie, panie.
- Niezwykłym człowiekiem być musisz, Zufarze. Im dłużej cię słucham, tym bardziej
upewniam się, że sędzią długo nie pozostaniesz. Nawet w tym zapomnianym przez
Allacha kiszłaku.
- Dlaczego tak mniemasz?
- Dwie są przyczyny. Masz skrupuły. To pierwszy powód. Usiłujesz być uczciwy w
postępowaniu z ubogimi ludźmi. To już drugi powód - wyjaśnił Hodża. - No, bo sam zważ,
czy widział kto kiedy kobrę z nogami? Albo słonia z szyją żyrafy? Czy naprawdę myślisz,
że świat zniósłby na swej skorupie uczciwego urzędnika? I to nadziewanego skrupułami?
Achund zwiesił głowę. Czarne myśli nie od dzisiaj lęgły mu się pod zawojami
śnieżnobiałej czałmy, sen odganiały od zmęczonych powiek. Teraz resztki nadziei
pryskały pod ciężarem słoi doświadczonego wędrowca. A więc oczekuje go nora
więzienna lub w najlepszym razie wieczna tułaczka po świecie? Przygnębiony szepnął
cichutko pod nosem, tak że ucho Nasreddinowe z najwyższym trudem wyłowiło sens z
lekkiego szmeru: “Sędzią tutaj nie pozostanę. Monety zwrócić powinienem. W
przeciwnym razie ocknę się na dnie karszyńskiego zindana. Pieniądze albo loch
więzienny, oto moja przyszłość".
- Oczywiście nie masz innego wyjścia, Zufarze. Słowa musisz dotrzymać - Hodża jak
gdyby czytał w czarnej księdze myśli achundowych. - Zgódź się na zwrot monet wziętych
na przechowanie od dwóch niegodnych kupczyków.
- Ależ ja nie mam pieniędzy - jęknął rozpaczliwie siwobrody. - Wiesz o tym
doskonale. Skąd ja wezmę nagle dwa i pół tysiąca tańgów? Kto mi je da, kto pożyczy?
Dwa barany, które są moją własnością, nie ze szczerego złota zostały ulepione, abym
mógł je sprzedać w kramie jubilerów za potrzebną sumę.
- Przecież nie powiedziałem, Zufarze, abyś zwracał pieniądze po raz wtóry -
prostował mędrzec cierpliwie. - Powiedziałem tylko, żebyś się zgodził. A to jest różnica.
- Nie... nie pojmuję - wystękał achund. - Wybacz mi, wędrowcze; ale w żaden
sposób nie potrafię nadążyć za lotem twoich myśli. Dla mnie to za trudne.
Hodża Nasreddin roześmiał się głośno i odpowiedział:
- “Kto nie siedział na turkmeńskim koniu, nie siedział na dobrym koniu" - głosi jedno
z naszych przysłów. Inne zaś mówi: “Kto nie myślał w złej chwili, nie wie, co myśl warta".
Słuchaj przysłów, przyjacielu. One dopomogą ci, nie opuszczą nawet w najtrudniejszej

godzinie. A teraz nadstaw ucha, Zufarze Zarif-dżanie. Dwa masz tylko wyjścia. Albo
natychmiast wsiąść na wiatronogiego wierzchowca i czmychnąć w piaski pustynne, gdzie
pieprz rośnie, tak aby nikt nie odnalazł twego śladu przed końcem świata. Albo, zamiast
na pustynię, skoczyć po rozum pod własną czaszkę. To drugie wyjście, choć pozornie
bliższe, nie zawsze jest łatwiejsze.

Achund ożywił się.
- Chciałbym postąpić, jak mówisz, lecz niewiele z twoich słów rozumiem. Boję się, że
mimo mądrych przysłów w Karszy sobie nie poradzę.
- Nie obawiaj się niczego, Zufarze. Wyjaśnię ci dokładnie, co powinieneś rzec, kiedy
sarbaz doprowadzi cię przed oblicze kadiego. Tylko pamiętaj, mów koniecznie w
obecności świadków, tak aby sędzia nie mógł później przekręcić całej sprawy na swoją
stronę. Potem gdy wyrok zapadnie, jego machlojki nie będą już takie groźne. Powrócisz
tutaj, znikniesz z oczu wielkiemu kadiemu Karszy. Może znów zapomni o twoim
istnieniu?
Po tych słowach Hodża Nasreddin pochylił się nad achundem i szeptem zaczął
wyjaśniać mu, jak powinien postępować u sędziego. Poza Omirbekiem i jego rodzicem
nikt nie słyszał słowa z tego, co nie powinno otrzeć się o obce uszy.
Wyjście z pułapki zastawionej na nieszczęśnika przez los przewrotny było genialnie
proste i co ważniejsze, absolutnie zgodne z warunkami umowy zawartej z Rasułbekiem i
Nazarbajem. Zufar Zarifdżan pojął, iż ocalił i głowę, i honor. Wiele dni żył nerwami i
nadzieją, nadaremnie oczekując cudu z nieba. Teraz kiedy cud sprawił wędrowiec o
dowcipie nieograniczonym, achund odczuł ulgę, jakiej nie znają ludzie nigdy nie stojący
na krawędzi przepaści. Jednocześnie odezwało się w nim śmiertelne zmęczenie,
dotychczas trzymane na wodzy przez napięte nerwy. Nie miał siły wyciągnąć ręki po
czajnik, aby napełnić piałki gości świeżym naparem herbaty. Siedem nie przespanych
nocy ciężarem pudowym przycisnęło powieki. Senna głowa sama opadła na piersi. Po
chwili achund chrapał tak donośnie, że powała trzęsła się, jak od indyjskiej wichury.
Hodża dźwignął się ostrożnie z kobierca i rzekł półgłosem:
- Tsss, zostawmy biedaka w spokoju. Spać będzie ze dwie doby albo jeszcze dłużej.
Gdy zbudzi się, zrozumie, że nigdy nie wolno poddawać się przeciwieństwom losu.
Różne są bowiem sytuacje w życiu. Przy głowie nie myślącej czasem daleko od łyżki do
gęby. Tę prawdę dobrze sobie zapamięta. No, a teraz, zacni druhowie, skoro nic tu po
nas, ruszajmy w drogę. Mnie pora do Buchary, wam do Szachrisjabzu.
I znów niezmordowane kłapouchy przyjęły na swe grzbiety jeźdźców, cięższych niż
poprzednio o suty posiłek i mnóstwo piałek napoju z suszonych owoców.
Słońce przeturlało się już niemal w całości poza krawędź stepu, długie cienie legły
na ziemi, kiedy wspólna wyprawa dobiegła kresu. Trzej wędrowcy dotarli do starego
mazaru wznoszącego się przy skrzyżowaniu odwiecznych szlaków karawanowych. Tutaj
rozejść się miały drogi podróżnych. Pozłazili z osłów, bo żegnać się na siedząco mężom
nie przystoi. Hodża Nasreddin wyciągnął zza pazuchy papier przygotowany w Karszy i
wręczył go ojcu Omirbeka. Był to list polecający do przyjaciela, znakomitego kaligrafa

100

Andiżanu i Margilanu, od niedawna mieszkającego w Szachrisjabzie. Potem uściskał
serdecznie i długo starego i młodego Omirbeka.
Zanim ruszyli w dwóch przeciwnych kierunkach, mędrzec ze łzą w oku wysłuchał
przyrzeczenia młodziutkiego Karakałpaka. Omirbek przysiągł postępować w życiu
podobnie jak Hodża Nasreddin: przy każdej okazji stawać w obronie biedaków i
pokrzywdzonych, przy każdej okazji płatać figle możnym tego świata, a zwłaszcza
dostojnikom pałacowym, urzędnikom bez sumienia i władcom rozpartym na złoconych
krzesłach.
Pierwsze minuty rozstania najtrudniejsze. Hodża uchem wyobraźni łowił jeszcze
kroki oddalających się, mimo że odległość i piasek dawno wytłumiły wszystko. W głębi
duszy mędrzec czuł, choć się do tego usiłował nie przyznawać, iż cknić się mu będzie
bez Omirbekowych żartów i przypowiastek, pełnych fantazji i cudownego uroku. Jedyna
nadzieja w Księdze Przeznaczenia, gdzie nie na darmo powiedziano: “Żegnajcie się,
abyście znów mogli zaznać radości powitania".
Nie tylko mędrzec odczuł ból rozłąki. Iszak Nasreddinowy odwrócił łeb i wyciągnął
szyję. Zaryczał na pożegnanie głośno i żałośnie. Najwidoczniej i jemu zapadła w serce
oślica młodego Omirbeka.
Wieczorny chłód począł się wciskać uparcie pod chałat Hodży. “A może warto
zawrócić i jeszcze tę noc spędzić z przyjaciółmi przy wspólnym ognisku?" - pomyślał
mędrzec i zawahał się. Ale tylko przez chwilę. Badylem ostu zmusił osiołka do
energiczniejszego truchtu. Nie wolno mu już było tracić ani godziny. Obowiązki rodzinne
nakazywały spieszyć do Buchary. Lada dzień mogła powrócić do domu ukochana
Guldżachon z czwórką urwipołciów. Czas kolejnej wizyty u teściów w Margilanie zbliżał
się przecież ku końcowi. Biada filozofowi, gdyby małżonka zastała dom głuchy, zawarty
na kołek.

*

“Mylą się nogi, kiedy błądzi głowa" - powiadają sędziwi Uzbecy. Zastanów się więc,
człowieku śledzący perypetie Zufara Zarifdżana, co należało powiedzieć przed głównym
sędzią Karpy, aby wyleźć cało z pułapki, zastawionej przez los przewrotny? W jaki
sposób dotrzymać złożonej przysięgi, a zarazem nie oddalać po raz wtóry przyjętego w
zastaw srebra?

PRAWDZIWE DZIEJE ABDUŁAZIS-CHANA

Opowieść dwudziesta i ostatnia o losach
odważnego władcy, a także o trzech
rosłych mułłach, którzy sztyletami
spłacili rachunki między sobą

101

- Do Buchary jeszcze daleko, przed zmierzchem z pewnością nie zdążymy - rzekł
Hodża Nasreddin do towarzysza wędrówki. I zaproponował: - Lepiej ułóżmy się tu gdzieś
na nocleg, a wraz ze świtem ruszymy w dalszą drogę. Moglibyśmy co prawda jechać
przy blasku gwiazd i księżyca nie obawiając się pobłądzenia ale to zbyt ryzykowne.
Niebezpieczeństwa grożące ze strony rozbójników mnożą się bowiem z nastaniem
ciemności. Zresztą i tak nie otworzono by nam wrót miejskich pośrodku nocy.
Widoczny z daleka wysoki minaret Kaljan, zbudowany niegdyś z myślą o
karawanach kupieckich zdążających poprzez Czerwone Piaski do Buchary, błyskał
światłami wskazując kierunek nocnym wędrowcom.
- Poczekaj na mnie i uważaj, czy ktoś nie idzie, a ja poszukam odpowiedniego
miejsca na spoczynek. O, tutaj pomiędzy odłamami skał, pod baldachimem listowia
skarłowaciałego wiązu, będzie nam wygodnie i z pewnością bezpieczniej niż pod opieką
straży miejskiej.
Hodża Nasreddin rozesłał derkę i chałat na ziemi, po czym zawołał towarzysza
podróży. Legli..
Jednakże sen nie przyciskał powiek mędrca. Najwidoczniej bliska już chwila
spotkania z miastem rodzinnym, a być może również z Guldżachon i dziećmi nie
pozwalała mu zasnąć.
- Nakłoń ucha, przyjacielu, opowiem ci niezwykłą historię ku przestrodze. Mało
znany epizod z przeszłości bucharskiego państwa mówiący o tym, do czego może
doprowadzić wizerunek grzesznego zwierzęcia oraz nienasyceni, podstępni mułłowie.
Słuchaj uważnie, albowiem dzieje wielkiego chana Abdułazisa warte są utrwalenia we
wdzięcznej pamięci każdego stworzenia.
Takimi słowy mędrzec bucharski rozpoczął snuć przędzę okrutnej opowieści sprzed
lat, z czasów panowania dynastii Asztarchanidów. Odległe poszczekiwanie szakali i
znacznie bliższy przeraźliwy chichot hien potęgowały jeszcze grozę słów
Nasreddinowych. Dreszcze ponurego nastroju oraz chłód wieczorny coraz bardziej
poczęły się dawać we znaki spoczywającym. Nie zwlekając obydwaj przytulili się do
siebie plecami.
Hodża ciągnął dalej półgłosem:
- Zapewniam cię, przyjacielu, że żaden samum nie potrafi wyrządzić takich szkód na
świecie, jak język człowieczy. A cóż dopiero ozory fanatycznych mułłów.
Jeśli słowo islam oznacza w języku Arabów pokorę, a słowo mussulim znaczy
pokorny, to mułłowie zamieszkujący chanat bucharski za panowania Abdułazisa z
prześwietnego rodu Asztarchanidów byli muzułmanami najpodlejszego gatunku. Obca im
była wszelka pokora. Jedynie okrutna chciwość i troska o bezpieczeństwo własnych
interesów kierowały ich krokami, decydowały o brudnych uczynkach.
Kręcisz głową, przyjacielu? Dziwisz się? Czyżbyś uważał, iż niewiele zmieniło się do
dziś od czasów dynastii Asztarchanidów? Nie przeczę, ale to już zupełnie inna historia.
Mówię wszakże o dniach dawno minionych, a nie chwilach płynących obecnie.
Słuchaj zatem uważnie, co było dalej.
Abdułazis władający bucharskim chanatem uchodził za monarchę sprawiedliwego,
pragnącego zapisać swe imię na trwałe w pamięci żyjących i przyszłych pokoleń.

102

Niestety, wiele rozporządzeń i firmamów chanowych, rozjaśniających życie jednym,
dostarczało trosk i zgryzot innym. Tak już od stuleci bywa na tym nierównym świecie,
przyjacielu. Udostępnianie wód jeziornych w okresach klęski suszy po cenach
niezwyżonych, ratujące żywoty ludziom biednym, godziło w interesy właścicieli
życiodajnych źródeł, w najczulsze miejsce bogaczy: w sakiewki. Natomiast ograniczenia
dotyczące wysokości opłat pobieranych przez mułłę z okazji narodzin, ślubów oraz
zgonów sprawiały, że i duchowieństwo z rosnącym niepokojem zaczęło spoglądać na
ręce niezwykłego władcy.
- Ej, nie zasypiaj - szturchnął Hodża Nasreddin przyjaciela w bok, słysząc obok
chrapanie. - Nie będę przecież gadał do śpiącego.
I opowiadał dalej:
- Kroplą, która przelała puchar goryczy, była jednakże uczelnią wzniesiona na rozkaz
Abdułazisa w pobliżu terenów pałacowych.
Naprzeciwko pięknej, pełnej harmonii i umiaru medresy, wystawionej przed wieloma
laty przez wnuka Timura, sławnego astronoma Uługbeka, chan kazał zbudować uczelnię
z dwoma wewnętrznymi meczetami, jeszcze wspanialszą, bo znacznie większą i
bogatszą od Uługbekowej. Wkrótce pełne przepychu ściany i wnętrza nowo wznoszonej
budowli przyozdobiły złocenia i freski, rzeźby w marmurze, delikatna majolika oraz
mozaika, układana z płytek rzeźbionych, kolorowych kafelków i cegieł o różnej tonacji
barwy i rozmaitego kształtu.
To wszystko wydawało się władcy jednak zbyt pospolite. Aby uczelnia wznoszona
przezeń różniła się wyraźnie od pozostałych, medres, polecił na jej ścianach umieścić
obok tradycyjnych wersetów z Koranu także wiersze śmiertelnych poetów. Strofy mądre,
choć świeckie, z religią nie mające nic wspólnego. Pragnąc zachować swe imię w
pamięci przyszłych pokoleń, a zarazem przysłonić nieco sławę Timurydów Abdułazis
zdobył się na kolejny zuchwały czyn. Artyście, projektującemu cudowną żółto-zielono-
błękitną wykładzinę zewnętrznych ścian, nakazał po obu stronach głównego wejścia
ułożyć mozaikę, urągającą prawom przestrzeganym przez islam. O, odważny to był
władca. Wbrew nakazom religijnym, zabraniającym wyznawcom Proroka przedstawiać
wizerunki istot żywych, ludzi czy zwierząt*, Abdułazis-chan zmusił artystę do
zaprojektowania i wykonania mozaiki wyobrażającej baśniowe ptaki i przeogromne gady,
żmije wijące się na tle fantastycznego kwiecia.
Tego zuchwalstwa mułłowie nie wybaczyli władcy. Z całego chanatu zwołali
przywódców duchownych i wytrawnych znawców Koranu na tajemną naradę, pełną
wyrzutów, pretensji i proroctw najczarniejszych.
W świecie uszu - jak w Mekce Arabów. O burzliwym zgromadzeniu rozgniewanych
mułłów dowiedziano się wkrótce na dworze władcy. Wierni przyjaciele donieśli chanowi o
nastrojach tłumu podburzanego przez duchowieństwo. Przywykli do nakazów Koranu
prości mieszkańcy miasta i kiszłaków nie pojmowali istoty zmian wprowadzonych
publicznie przez władcę.
- Od jednego czy dwóch ciosów drzewo się nie obali. Przywykną, to się uspokoją -
odpowiadał łagodnie Abdułazis-chan, na słowa ostrzeżenia niepomny, że od dawien
dawna najtrudniejszą reformą polityczną jest zmiana przyzwyczajeń.

103

Mijały dni i tygodnie. Mułłowie nie przestawali głośno ganić wyglądu nowej budowli.
- Panie mój, duchowieństwo podnosi głos przeciwko uczynkom twoim, ośmiela się
publicznie występować z zarzutami - naczelnik oddziałów wojskowych nie taił oburzenia.
- Imamowie i ulemy nie krępują się wcale, gardłują już nawet w obecności miejskich
strażników.
- Próżny dzban zawsze głośniej dzwoni niźli pełny. Gdyby byli mądrzejsi, nie
gadaliby tyle - Abdułazis-chan machnął niecierpliwie ręką. Nadal lekceważył ostrzeżenia
druhów. - Sądzę, że jak zwykle, tak i tym razem skończy się na przelewaniu słów. Niech
więc sobie gadają. Bo cóż może się stać czystej wodzie od kumkania obrzydliwych
ropuch? Zresztą, nie byłoby sprawiedliwie, gdyby tron potężnego państwa miał się ugiąć
pod intrygami mułłów i ulemów. Medresę wystawię taką, jaka mnie się będzie podobać,
wodę udostępnię potrzebującym, zaś władzę duchowieństwa ograniczę, przykrócę do
właściwej miary. Dla prostych poddanych, chłopów i rzemieślników zarabiających na
dobrobyt innych, zawsze będzie więcej warta jedna godzina sprawiedliwości, niż tysiąc
lat modlitw.
Dowódca wojsk chanowych i jego krewny, naczelnik straży miejskiej, zdecydowali
się działać na własną rękę. Nie zwlekając dłużej pod osłoną nocnych ciemności
wprowadzili oddziały zbrojnych Kazachów na dziedzińce wszystkich medres w mieście.
Uprzedzeni o srogich represjach mułłowie przycichli. Poranny brzask zastał Bucharę
spokojną.
Wilk sierść zmieni, ale nie naturę. Mułłowie poczęli udawać, że pogodzili się z
decyzjami chana. Pozornie ulegli, wysłali długobrodych mudarrisów z hołdem na dwór

* Zakazy stawiane artystom przez Koran doprowadziły arabeski - motywy
geometryczne i roślinne - do niezwykłego rozwoju, doskonałości szeroko znanej nie tylko
w architekturze i sztuce Wschodu.

władcy. Dowódcy wojsk i naczelnikowi miejskiej straży przesłali bogate dary. W
meczetach i na bazarach zaczęli chwalić głośno imię Abdułazis-chana.
Rękę, której odrąbać nie można, trzeba całować. Przynajmniej do czasu...
Kiedy po dwóch tygodniach na bogatą karawanę kupiecką zdążającą do Buchary
napadli rozbójnicy i ograbili ją doszczętnie, wycinając przy okazji strażników oraz
porywając w niewolę wszystkich poganiaczy i zwierzęta, mułłowie mieli gotowe
wyjaśnienie: Allach odwrócił twarz od mieszkańców miasta.
Podobnie tłumaczyli okres groźnej suszy letniej, o rozmiarach nie pamiętanych od
wielu dziesiątków lat w Oazie Zerawszańskiej. Od ogromnego żaru i pragnienia padły
wtedy niemal wszystkie stada karakułów w chanacie bucharskim. Ba, padły też konie i
osły, a nawet wielbłądy, dzieci pustyni zwykle zadowalające się kropelką wody.
U schyłku lata niełaska Allacha spowodowała gwałtowny wylew Amu-darii, a potem i.
Zerawszanu, który porwał ze swym nurtem żywoty kilkunastu pierworodnych synów z
najzacniejszych rodów kupieckich Buchary.
Wszelkie katastrofy i nieszczęścia - od największych klęsk aż po najdrobniejsze
niepowodzenia - walące się w tym czasie na głowy mieszkańców stolicy chanatu

104

mułłowie usprawiedliwiali gniewem Allacha, który miał wystarczające powody, aby
pokazać plecy krnąbrnym synom Proroka,
To nieustanne wskazywanie palcem na przyczyny niepowodzeń gnębiących
mieszkańców chanatu musiało zrobić swoje. Zaczadzeni swądem upartych pomówień i
ciągłego judzenia bucharczycy z upływem czasu nabrali przekonania, że tu wcale nie
chodzi o fanaberie władcy czy nieporozumienia pomiędzy krzesłem monarszym a
duchowieństwem, lecz o rzecz po stokroć ważniejszą: o życie. O szansę przetrwania do
następnych zbiorów.
Burzliwe fale popłynęły przez chanat.
Rozruchom i oznakom buntu, rodzącym się w różnych punktach kraju,
wymigiwaniem się przed wykonywaniem robót publicznych nie zawsze mogły zapobiec
zbrojne oddziały emiratu. Cóż, żołnierze też mieli rodziny, a klęski żywiołowe i rosnący,
głód dotykały wszystkich, nie bacząc na ich zasługi wobec władcy oraz krój noszonego
stroju.
Za radą osób ostrożnych, stojących blisko tronu, chan nieco ustąpił. Za wszelką
cenę chciał ukręcić łeb opinii, obarczającej go winą za klęski żywiołowe i niepowodzenia,
na które nie mógł mieć najmniejszego wpływu. Aby przekonać prostych mieszkańców
chanatu, że jego intencje były utkane ze złocistej przędzy prawdy, a nie brudnego fałszu,
zdecydował się - zresztą pod niemałym wpływem uczonych mudarrisów - na pielgrzymkę
do Mekki, do słynnego meczetu z Kaabą.
Wolę władcy mułłowie rozgłosili uroczyście po całym chanacie. Czym prędzej zwołali
muezzinów o najdonośniejszych głosach, aby z wysokości minaretów rozśpiewali
radosną nowinę na cztery strony świata.
Po kilku tygodniach gorączka przygotowań do wyprawy zaczęła opadać.
Przysposobienie ludzi oraz zwierząt i sprzętu do podróży zostało zakończone.
Późną jesienią w daleką drogę wyruszyła karawana składająca się z dwóch tysięcy
wielbłądów, dźwigających olbrzymie ładunki, namioty, stroje, zapasy żywności, a także i
ludzi. Nad bezpieczeństwem władcy i spokojem karawany czuwał oddział tysiąca
doborowych, doskonale uzbrojonych wojowników, podążających na rączych
argamakach. Ponadto w drodze do Mekki towarzyszyło Abdułazis-chanowi dwustu
mułłów, dbających o opiekę Allacha nad podróżnymi.
Mało kto jednakże wiedział, iż wśród duchownych uczestników pielgrzymki znajduje
się trzech rosłych mułłów, odważnych i przebiegłych, kryjących w fałdach szat zatrute
sztylety, a w sercach tajemne zlecenie.
Niebezpieczeństwo zawisłe nad głową chanową, z każdą milą oddalającą karawanę
od Buchary, nabierało coraz groźniejszego kształtu.
Niezliczone tłumy uroczyście wystrojonych mieszkańców Buchary wyległy za mury
miasta, by pożegnać nawróconego władcę. Nie przeczuwały, że chan wyruszył w podroż
najdalszą, z której dla żyjących nie może już być powrotu.
Minęły długie tygodnie, a potem miesiące. W pamięci bucharczyków obraz niknącej
w oddali karawany zacierał się coraz bardziej. Codzienne troski dostarczały nowych
wrażeń wypierając stare. Jedynie grzbiet ubogiego mieszkańca chanatu, przygniatany

105

kolejnymi podatkami i rozporządzeniami płynącymi z góry, oczekiwał powrotu
sprawiedliwego władcy Abdułazis-chana. Ale się nie doczekał.
Pewnego dnia do pałacu przygalopował na spienionym rumaku goniec z okrutną
wieścią: wielki chan nie dotarł do Mekki, zginął w połowie drogi skrytobójczo
zamordowany zatrutym sztyletem. Woli Allacha stało się zadość.
Tyle mówią stare księgi o Abdułazisie, chanie wyjątkowym, który w życiu chciał
dokonać więcej, niż mu pozwolono.
Dawne kroniki nie wspominają jednakże nic o dalszych losach trzech rosłych mułłów,
towarzyszących wyprawie pielgrzymów do Mekki.
A przecież i ich ścigało fatum śmierci. Kiedy pod osłoną aksamitnych skrzydeł nocy
wymknęli się z karawany, unieśli ze sobą podręczny skarbiec zamordowanego władcy.
Gdy tylko oddalili się na bezpieczną odległość od wyprawy, natychmiast przystąpili do
podziału zdobyczy.
Wtedy dopiero okazało się, że sprawa nie jest taka prosta. No bo w jaki sposób
podzielić pomiędzy trzech mężczyzn szkatułę szlachetnych kamieni oraz worek monet i
szczerozłotych drobiazgów o różnej wartości?
Do sędziego udać się przecież nie mogli. Nie chcieli, aby ktokolwiek poza nimi
poznał krwawą tajemnicę. A podzielić sprawiedliwie łupu między siebie zbójnicy nie
potrafili. Oczywiści próbowali nieraz. Jednakże każdy chciał dzielić po swojemu i nic z
tego nie wyszło. Wreszcie zaczęli się kłócić. A nie był to zwyczajny dżandżał na
podobieństwo awantury pomiędzy małżonkiem a jego haremem. Od słowa do słowa
mułłowie chwycili za sztylety. Poranili się w bójce. I to wystarczyło, aby tajemnica śmierci
Abdułazis-chana nigdy nie ujrzała dziennego światła Ostrza kindżałów były wszakże
zatrute jadem grzechotnika Wspaniałe bogactwa i bielejące kości duchownych pozostały
na wieki w piaskach pustyni...
Hodża Nasreddin zaczerpnął głośno nocnego powietrza i do kończył:
- Jedno ci jeszcze powiem, przyjacielu. Przy odrobinie dobre woli i prawidłowo
funkcjonującej głowie mułłowie mogli podzielić łup jednakowo. Jest bowiem sposób, aby
każdy z własnych chęci wydzielił trzecią część skarbu, aby starał się dzielić równo i
wybierać sprawiedliwie. Tylko że bogactwo, sprawiedliwość i dobra wola rzadko kroczą
we wspólnym zaprzęgu. Zaślepieni chciwością mułłowie zapomnieli o zawartości
własnych czaszek, wierzyli tylko w sztylety. Ha, może to i lepiej, wszakże rozumujący
byliby jeszcze bardziej niebezpieczni dla przyszłych losów bucharskiego chanatu.
Ostatnie słowa Hodży zagłuszyło donośne chrapnięcie. Mędrzec machnął bezsilnie
ręką i mocno naciągnął chałat na głowę. Wkrótce sen i jemu zmącił myśli.
A sen miał koszmarny.
Śniło mu się, że w czasie gdy wędrował po świecie, do jego chaty wdarli się emirowi
żołdacy i zabrali wszystko. Pieniądze dywany, srebrne i miedziane naczynia, dwie kołdry,
poduszki i kulawy stołek. Goluteńkie mieszkanie przypominało wnętrze kieszeni żebraka
konającego z głodu pod pustynnym mazarem

106

Kiedy mędrzec dowiedział się od sąsiadów, iż grabieży dokonano na rozkaz samego
emira, pokiwał tylko smętnie głową, po czym wyszedł na ulicę. Ukląkł przed furtką i
zaczął się głośno modlić:
- O Allachu wszechmogący, ześlij naszemu panu i władcy sto lat albo jeszcze lepiej
dwieście lat życia. Niechaj omijają go niebezpieczne dla zdrowia choróbska i niemoce,
niechaj nigdy nie tknie go śmiertelna cholera ani czarna ospa, ani plaga trądu, ani
indyjska drżączka, ani riszta nadziewająca ciało robakami, ani siedemdziesiąt innych,
równie groźnych wymysłów szatana. Błagam cię, stwórco wszystkiego co dobre, spraw,
aby emir w jak najlepszym zdrowiu panował nad Bucharą do końca świata albo jeszcze
dłużej.
Modlącego się mędrca słyszano w całej dzielnicy. Nic dziwnego, że usłyszał go
również gruby Ibrachim, zwany w Bucharze ,,wielkim uchem emira". Wielkie ucho
pognało do Arku z donosem:
- Panie nasz i władco, na ulicy jawnie kpią i szydzą z tronu. Zuchwalec obdarty na
twoje polecenie do gołej skóry śmie wznosić modły do Allacha, by dał ci w nagrodę
długie i zdrowe życie... Najwyraźniej łotr ów drwi sobie w żywe oczy z ciebie i twoich
dostojnych rozkazów.
- Kto?
- Mówię przecież. Ten łajdak, ta spróchniała czaszka, ten bezmózgi pomiot czarnego
osła i jadowitej giurzy.
- Nazwisko, durniu!
- Hodża. Oczywiście Hodża Nasreddin, panie. Któż inny zdobyłby się na
bezczelność bez miary.
- Straż! Sprowadzić mi go tu natychmiast.
Kilkunastu zbrojnych pokłusowało do odległej machałły, zamieszkanej przez tkaczy,
farbiarzy i siodlarzy, ludzi ubogich i Hodżę Nasreddina.
Kiedy wypchnięto mędrca przed marmurowy tron, z wysokości spadło pytanie:
- Słyszałem już o twoich modłach. Wyjaśnij, zuchwalcze, co ci właściwie chodzi?
- To proste, panie Wschodu i Zachodu. Twojego ojca w całym emiracie przeklinano
za bezgraniczny despotyzm i okrucieństwo. Kiedy zmarł, na tron wstąpiłeś ty, jeszcze
bardziej chciwy i okrutny. Błagam więc Allacha, aby utrzymał cię jak najdłużej przy życiu,
bo twój następca z pewnością okaże się potworem w ludzkiej skórze. Straszniejszym od
ciebie i od twego ojca.
Emir z wściekłością skinął na oprawcę. Kat wyciągnął zza pasa długi, ostry kindżał.
Zimna stal dotknęła szyi mędrca...
W tej samej chwili niewielka agama prześliznęła się pod brodą śpiącego. Hodża
przerażony skoczył na równe nogi. “Chwała Allachowi, że to tylko sen i zwyczajna
jaszczurka" - pomyślał i uspokojony znowu ułożył się do snu.
Poranny przedświt wywabił z nor baraszkujące wesoło świstaki. Hodża Nasreddin
otworzył oczy i momentalnie zerwał się z ziemi.
- Wstawaj, przyjacielu! - wrzasnął. - Najwyższy czas ruszać w drogę. Warto, abyśmy
zdążyli tuż po otwarciu bram miasta. Ależ ty dzisiaj chrapałeś, przyjacielu. Mocny sen cię

107

widocznie ucapił z wieczora. Pewnie znowu śniłeś o żarciu? Tobie tylko jadło w głowie. A
ponadto wierzgasz przez sen, czego bardzo nie lubię.
I mędrzec bucharski z grymasem potarł bolejące miejsce.
Kiedy wierny towarzysz Nasreddinowych wędrówek dźwignął się wreszcie na nogi,
mędrzec dosiadł go i poganiając piętami ruszył na kłapouchu w kierunku wyznaczonym
przez tykę najwyższego minaretu Buchary.

*

Wierzchowiec arabski dwie mile rączym pędem przemknie, wielbłąd krokiem
powolnym noc i dzień iść będzie. A więc i ty, człowieku rozważny, zastanów się bez
pośpiechu nad rozwiązaniem, które dojrzało pod czaszką Hodży Nasreddina,
najmądrzejszego z mądrych na tym świecie.

WYJAŚNIENIE NIEZWYKŁYCH PRZYGÓD HODŻY NASREDDINA
(do których należy zaglądać tylko w ostateczności)

POD KARAGACZEM
Opowieść pierwsza

W jaki sposób można zmusić nieuczciwego piekarza Muchtara Hamidułłę, aby z
własnej woli położył skradzione perły z powrotem pod drzewo?
Co Hodża Nasreddin mógł poradzić sędziwemu tkaczowi, aby odzyskał majątek?
Czytelnicy zwrócili zapewne uwagę na słowa bucharskiego mędrca skierowane do
okradzionego tkacza: “Przedstawisz mnie jako zamożnego kupca, a ja pożyczę ci perły,
których nie posiadam".
Plan Hodży polegał na wykorzystaniu ujemnych cech charakteru piekarza Hamidułły.
Pamiętacie? Na wątpliwości tkacza, że Hamidułła może nie uwierzyć jego słowom,
Hodża odpowiedział: “Uwierzy. Bez obawy. Uwierzy na pewno. Chciwość zaślepia
jednako. Władcę i piekarza".
A oto plan Hodży.
Sędziwy tkacz powinien pójść do Hamidułły i - nie zdradzając się, że wie już o
kradzieży - oświadczyć mu w zaufaniu, że od zamożnego kupca przybyłego z bardzo
daleka otrzymał drugi woreczek pereł, które także zamierza ukryć w schowku pod
drzewem.

108

Chytrus Hamidułła z pewnością będzie chciał wykorzystać nadarzającą się okazję,
aby przywłaszczyć sobie również i te perły. Co w tym celu zrobi? Naturalnie odniesie
czym prędzej skradzione klejnoty z powrotem pod drzewo, ażeby starzec nie zorientował
się za wcześnie w jego zamiarach, a potem, kiedy tkacz dołoży tam nowe perły, przyjdzie
nocą i zabierze je wszystkie razem.
Oczywiście zaślepiony przez swą zachłanność chytrus nie domyśli się podstępu. Nie
wie, że Hodża Nasreddin i tkacz tylko czekali, aby położył skradzione perły z powrotem
pod drzewo. Zamiast dołożyć tam drugi woreczek z perłami (których przecież nie
posiadali), odbiorą własność karawanbaszy pozostawioną na przechowanie u tkacza.

NAJLEPIEJ BYC CIERPLIWYM LISEM
Opowieść druga

“Fortel fortelem najlepiej się leczy" - powiedział Hodża Nasreddin. I dodał:
“Uzbrojony w cierpliwość silniejszy jest od lwa i lwicy, lecz nigdy od lisa. A zatem
najlepiej być cierpliwym lisem".
Co Hodża miał na myśli?
Na podstęp wezyra należy odpowiedzieć nie gorszym podstępem. Bo nie było
wątpliwości, że mirab mający do wyboru śnieg albo złoto, wypłaci nagrodę śniegiem. Ale
co zrobi, gdy śniegu zabraknie?
Hodża Nasreddin poradził Mirchalimowi, aby uzbroił się w cierpliwość, aby był
“cierpliwym lisem": nie szedł zimą po nagrodę, lecz poczekał do lata, kiedy w kraju
gorącym o śnieg znacznie trudniej niż o złoto, i dopiero wtedy zgłosił się z pismem
wezyra do miraba. Zgodnie z rozkazem (“wydać bezzwłocznie oddawcy tego pisma
nagrodę w postaci dwudziestu sztuk złota albo trzydziestu pudów śniegu") mirab będzie
musiał mu wypłacić należność złotymi monetami.

O FATIMIE, KTÓRA ZDRADZIŁA
Opowieść trzecia

Czterdzieści niewolnic stanęło do współzawodnictwa. Która z dziewcząt najlepiej
utka linkę z psiej sierści?
Wiadomo, że “każdego dnia stawały w szranki dwie niewolnice, przedkładając
Szatańskim Sędziom do oceny owoce swego trudu. Pokonana odpadała z dalszej
konkurencji, a zwycięzczynię oczekiwało porównanie z inną niewolnicą, zwycięzczynią
pary dnia następnego".

Pomyślcie.
Jeśli każdego dnia odpadała z konkursu jedna z czterdziestu niewolnic, to aby
wyłonić końcową zwycięzczynię, musiało ich odpaść aż trzydzieści dziewięć. Tyle
właśnie dni było potrzeba na rozstrzygnięcie konkursu. I tyle dni przebywał Hodża
Nasreddin w Chiwie.

109

PUŁAPKA SZEJKA PUKHTUNÓW
Opowieść czwarta

Skoro zarówno w jednym, jak i w drugim jajku ukryte były ziarna czarnej fasoli,
Hodża Nasreddin miał tylko wyjście następujące: pozbyć się jednego jajka z tacy tak, aby
nikt nie mógł zajrzeć do środka i sprawdzić, co zawiera.
Pamiętacie słowa Hodży: “Głód zaostrzył bieg myśli, podsunął rozwiązanie" i dalej:
“Musiałem więc sięgnąć po pierwsze z brzegu jajko".
Domyślacie się już, jak postąpił Hodża?
Naturalnie. Sięgnął po pierwsze z brzegu jajko ugotowane na twardo i wsadził je w
usta. Zanim szejk zorientował się, o co mędrcowi chodziło, Hodża Nasreddin jajko
pogryzł i przełknął.
Teraz wystarczyło otworzyć jajko leżące na tacy, aby przekonać się, jakiego koloru
fasolę zawiera. Jeśli czarną, to musiałoby oznaczać, że mędrzec bucharski wybrał
(zgodnie ze słowami szejka: “Jajko dotknięte przez ciebie będzie jajkiem wybranym")
fasolę czerwoną, przynoszącą wolność. A o to wszakże Hodży Nasreddinowi chodziło.

NA POLOWANIU
Opowieść piąta

Przypomnijmy zagadkową sytuację. Wielki sknera Fajzułła Sarsanbaj tonął w aryku.
Ludzie pragnęli go wyłowić. Bezskutecznie.
“Daj rękę. No, dawajże rękę, póki jeszcze pora - wołali trzej miłosierni, chcąc go
uratować. Na próżno. Dusigrosz i chytrus, który nigdy nikomu niczego darmo nie dał,
nawet w takiej chwili nie potrafił przełamać swej natury".
Tymczasem podbiegł Hodża Nasreddin. “Wrzasnął jedno tylko słowo, a oto
Sarsanbaj wyciągnął rękę i natychmiast kurczowo ucapił koniec kija". Był uratowany.
Czy domyślacie się, co krzyknął mędrzec bucharski do kupca? Hodża, który jak
mało kto znał duszę chytrusa i sknery, zawołał nie jak inni d a j, lecz m a s z.
Zachłanny kupiec zgodnie ze swoją naturą musiał na to słowo zareagować
odpowiednio. I zareagował.

CENA STRACHU
Opowieść szósta

W jaki sposób da się skrócić karę dożywotniego więzienia o połowę? Wydaje się to
zupełnie niemożliwe. A przecież “do jednej doby można określić ewentualność
popełnionego błędu"- powiedział Hodża Nasreddin.
Mędrzec radził postąpić następująco:
Ponieważ Sabir - syn stajennego Abdurachmana - przesiedział już półtora roku w
lochach więziennych, na następne półtora roku należało go wypuścić na wolność. A po
upływie tego czasu jedną dobę powinien spędzać na wolności, zaś drugą w niewielkiej
suchej celi zindana.

110

BEZ ZIARNA SZACUNKU
Opowieść siódma

Tajemnica niezwykłego wieku dziadka Abdułły nie była wcale taka trudna do
ujawnienia. Wystarczyło jedynie odrobinę pomyśleć, aby stwierdzić, że kryła się ona w...
nieporozumieniu.
Ojca ma się jednego, ale dziadków ma się przecież dwóch. Abdułła przez caluteńki
czas myślał o dziadku ze strony matki, natomiast starcy o dziadku ze strony ojca. I oto
cały sekret łamigłówki,

POKRZYŻOWANA ZEMSTA
Opowieść ósma

Zwróciliście zapewne uwagę na słowa Hodży Nasreddina skierowane do władcy:
“Obiecałem powrócić do domu, zanim jutrzejsze słońce wdrapie się na najwyższy punkt
nieba, a moja małżonka nie lubi, gdy cokolwiek zatrzyma mnie trochę dłużej w mieście".
A przecież z zakończenia opowieści wynikało coś wręcz przeciwnego. Hodża “do domu
nie miał co spieszyć, uprzedził wszakże małżonkę, ukochaną Guldżachon, że w mieście
będzie musiał przetrawić tydzień".
Dlaczego więc w pałacu udawał, że się bardzo spieszy, skoro w rzeczywistości miał
mnóstwo czasu?
Oczywiście po to, aby móc zagrać w szachy obydwie partie naraz. Innego wyjścia
nie miał.
Wiedząc, że w umiejętnościach szachowych ustępuje znacznie obydwu
cudzoziemskim mistrzom, Hodża Nasreddin posłużył się fortelem. Postąpił w taki oto
sposób.
Najpierw poczekał, aż swe pierwsze posunięcie na szachownicy wykona Arab.
Pokiwał głową niby to zastanawiając się nad talentem przeciwnika, po czym podszedł do
drugiego stolika i ten sam ruch wykonał swoją figurą. Tu poczekał na odpowiedź Persa, a
następnie powrócił do pierwszej szachownicy i ruch ten powtórzył już jako swój własny.
Tym sposobem Hodża Nasreddin wcale nie grał z mistrzami, lecz tylko pośredniczył w
meczu Persa z Arabem. Jego rola ograniczała się jedynie do spacerów od szachownicy
do szachownicy i przestawiania figur zgodnie z ruchami wykonywanymi przez Karima z
Bagdadu i Abdullacha z Egiptu.

DŁUGA RĘKA FAŁSZERZA
Opowieść dziewiąta

Hodża Nasreddin ujawnił woreczek z fałszywymi monetami korzystając zaledwie
jeden raz z wagi. W jaki sposób dokonał rzeczy pozornie niemożliwej?

111

Najpierw przypomnijmy dwa istotne fragmenty z opowieści. Pierwszy: “Mędrzec
skierował swe kroki w stronę sakw leżących u stóp władcy, a następnie rzucił na wagę
monety Madazimbeka. Zważył je". A teraz drugi: “Hodża Nasreddin zawrócił do
dwudziestu sakw leżących szeregiem na ziemi. Zastanowił się przez moment, po czym
dźwignął jedną".
Z pierwszego fragmentu można się domyślić, że mędrzec bucharski nie ważył
woreczków, lecz monety luzem, z drugiego zaś, że owe dwadzieścia sakw leżało w
jednym szeregu. To bardzo istotne spostrzeżenie. Bo oto co zrobił Hodża.
Z pierwszego woreczka wyjął jedną monetę, z drugiego dwie, z trzeciego trzy, z
czwartego cztery i tak postępował dalej, aż do dziewiętnastego, z którego wyjął
dziewiętnaście monet. Z dwudziestego nie wyjął już nic. Następnie wszystkie te monety
(a nietrudno obliczyć, że było ich tam 190) wsypał na szalę i dokładnie zważył,
Z tekstu opowieści wynikało również, że ,,moneta prawdziwa” ważyła czterdzieści
gramów, zaś pozłacany krążek Alego tylko “trzydzieści pięć". O pięć gramów mniej. Dalej
sprawa była już , niesłychanie prosta. 190 monet powinno ważyć 7600 g. Wielokrotność
pięciu gramów, jakich zabrakło do tej wagi, wskazywała na , kolejność woreczka w
szeregu (przy braku dziesięciu gramów do 7600 g fałszywe monety musiały znajdować
się w drugim woreczku, przy braku piętnastu gramów powinny leżeć w sakwie trzeciej,
przy braku dwudziestu powinny być w czwartej itd., itd.).. Jeśli okazałoby się, że monety
na szali ważą akurat 7600 g, to oczywiście musiałoby znaczyć, iż fałszywe monety
znajdują się w dwudziestym woreczku, z którego Hodża drachm nie wyjmował.

ROZBÓJNICY
Opowieść dziesiąta

Tego rodzaju zadania najłatwiej jest rozwiązywać metodą równań z jedną
niewiadomą.
Rozpatrzmy po kolei, co wiemy, a czego nie wiemy o rozbójnikach.

Przede wszystkim nie wiemy, ilu rozbójników liczyła cała szajka (oznaczamy więc
niewiadomą znakiem x).
Wiemy natomiast, że rozbójnicy złożyli się po 30 drachm (czyli 30x), po czym
powinni dołożyć jeszcze dodatkowo 45 monet dla więziennego strażnika. I tym
sposobem otrzymaliśmy jedną stronę równania:
30x + 45
Z dalszej części relacji pastucha Madamina wiemy, że rozbójnicy złożyli się jeszcze
po 10 drachm (a więc każdy dał po 40 drachm), ale wtedy pozostało im trochę pieniędzy,
które ukryli w skalnej szczelinie, a które czaban wydostał ze schowka i przyniósł na dwór
bucharskiego władcy, jako dowód, że wszystko to, co mówił, jest szczerą prawdą (w
sakiewce, którą złożył u stóp emira, znajdowało się 40 monet). Tak więc otrzymaliśmy
drugą część równania:
40x - 40
A zatem całe równanie powinno wyglądać następująco:

112

30x + 45 = 40x - 40
45 + 40 = 40x - 30x
85 = 10x
8,5 = x
Przyznacie, wynik zaskakujący: szajka liczyła sobie ośmiu oraz połowę rozbójnika. I
jakby nie układać tego równania, ciągle wychodzi ten sam rezultat. A to przecież
nonsens.
Oczywiście Hodża Nasreddin szybko domyślił się, gdzie tkwił błąd. Bardziej
spostrzegawczy czytelnicy pewnie już także zorientowali się, o co chodziło w zagadce.
Przypomnijmy sobie fragment opowieści, w którym pastuch Madamin tłumaczył,
dlaczego udał się na poszukiwanie leczniczych ziół. Mówił wówczas: “Gdyby udało mi się
zebrać je w odpowiedniej ilości, a potem spieniężyć na bazarze, mógłbym zwrócić dług
kupcowi, Tatarzynowi Ibrachimowi Rizakuli, ratując się przed uwięzieniem. Wiedz
bowiem, o szlachetny, iż wiosną pożyczyłem od czcigodnego Ibrachima pięć drachm, za
co wynająłem pastwisko w pobliżu karawanseraju, niestety, słońce zniszczyło trawę, a
wraz z nią i moje nadzieje na poprawę losu".
Natomiast Hodża Nasreddin kończąc rozmowę przed tronem wypowiedział
charakterystyczne, wiele mówiące zdanie: “Teraz chciałbym oddalić się z czabanem,
który jest mi winien sowity poczęstunek i jedno wyjaśnienie".
Nietrudno domyślić się, na czym to wyjaśnienie polegało. Oczywiście mędrzec
odgadł od razu, że czaban po znalezieniu sakiewki ze zbójeckimi monetami zabrał z niej
pięć drachm, aby spłacić dług Tatarzynowi, zaś pozostałe oddał emirowi.
Jeśli teraz zamiast 40 drachm zastosujecie w równaniu 45 monet, przekonacie się
bez trudu, że działająca na wolności banda składała się z dziewięciu rozbójników.

U BRAM PERŁY WSCHODU
Opowieść jedenasta

Z rozmowy Hodży Nasreddina z grubym wielmożą Abduchałykbajem wynikało, że
“wielbłąd turkmeński utonął nie od ciężaru dźwiganych pakunków, lecz od własnego".
Potem mędrzec, chcąc ratować córkę biedaka, który za wielbłąda wpłacił zaledwie
czwartą część wartości, oświadczył bogaczowi, który za wielbłąda zapłacił pozostałe trzy
czwarte ceny zwierzęcia: ,,Każdy człowiek rozumny i biegły w naukach bez wahania
osądzi, że w podobnej sytuacji nie biedak tobie, lecz ty jemu powinieneś zwrócić część,
jaką wpłacił za wielbłąda. Tego wymaga prawo i sprawiedliwość.
Po czym zwięźle wyjaśnił zgromadzonym, dlaczego owo nieoczekiwane
rozstrzygnięcie uważa za prawidłowe".
Spróbujcie pójść śladami jego rozumowania.
Bogacz zapłacił za wielbłąda 3/4 ceny, natomiast biedak tylko 1/4. A więc część
wielbłąda należąca do bogacza była trzy razy większa - i naturalnie trzy razy cięższa - od
części, której właścicielem był biedak.
W takim razie należało postawić pytanie: czyja część przeważyła i pociągnęła
wielbłąda na dno? Oczywiście ta cięższa wciągnęła lżejszą. I właśnie dlatego Hodża

113

Nasreddin osądził, iż właściciel części cięższej, która bardziej zawiniła, powinien
wyrównać stratę właścicielowi części lżejszej.

CUDOWNA BIBI-CHANYM
Opowieść dwunasta

Jak obliczyć, ile mil przebył opiekun haremu jeżdżąc na swym wielbłądzie
nieustannie od orszaku Bibi-Chanym do orszaku Timura i z powrotem, aż do momentu, w
którym obydwa orszaki spotkały się?
Dla uważnych czytelników sprawa była dość prosta.
Z tekstu opowieści wynikało, że “tuż przed zapadnięciem kurtyny zmierzchu Bibi-
Chanym wraz z dworem wyjechała naprzeciw swemu panu i... przeznaczeniu". W tym
samym czasie także i główny opiekun haremu wyruszył na trasę.
A kiedy nastąpiło spotkanie orszaków? I na to pytanie odpowiedź można znaleźć w
tekście. Nieco dalej mówiło się przecież, że ,,nazajutrz, tuż przed zapadnięciem
ponownego zmierzchu, obydwa orszaki zbliżyły się do siebie".
Z porównania obydwu fragmentów płynie wniosek, iż zarówno orszaki, jak i opiekun
żon emirowych jechali od zmierzchu do zmierzchu, a zatem dobę, czyli dwadzieścia
cztery godziny. Wiadomo również, że “dziesięć mil w ciągu godziny potrafi przebiec jego
wielbłąd". A biegł równym tempem przez całą dobę. Pokonał więc odległość 240 mil.
Ponieważ obydwa orszaki spotkały się pośrodku drogi, Bibi-Chanym przejechała
około 140-150 mil, zaś główny opiekun haremu przebył w tym czasie drogę o 90-100 mil
dłuższą.

SAMARKANDZKIE WYŚCIGI
Opowieść trzynasta

Przede wszystkim przypomnijmy sobie cudaczne warunki obowiązujące w
wyścigach wielbłądów. Wielmoża Kamalbek “wyznaczył nagrodę nie temu, kto pierwszy
przybędzie na linię mety, lecz temu, czyj wielbłąd osiągnie ją ostatni. Drugą i trzecią
nagrodę, tej samej wysokości co i pierwsza, otrzymują właściciele zwierzęcia
przedostatniego i drugiego w wyścigach. Jedynie właściciel pierwszego, najszybszego
wielbłąda nie dostanie za swój wysiłek nic, nawet marnego miedziaka. Nikomu przeto nie
opłaci się być pierwszym na mecie".
Z tekstu wynika jasno, że nagrodę otrzymują właściciele garbonośnych zwierząt, a
nie poganiacze, którzy je tylko dosiadają. Potwierdził to również Madrasuł
zastanawiający się głośno “jaki sposób znaleźć na przyspieszenie wielbłądziego galopu
wbrew interesom właścicieli zwierząt? Poganiacze nie sprzeciwią się wszakże
poleceniom swych panów".
Co więc mógł uczynić Hodża Nasreddin, chcąc przyspieszyć tempo wyścigów?
Zastanówcie się jeszcze raz nad odpowiedzią, a dopiero potem przeczytajcie poniższe
wyjaśnienie.

114

Mędrzec bucharski namówił po prostu poganiaczy, aby poprzesiadali się w taki
sposób, ażeby nikt z nich nie jechał na wielbłądzie swego pana. Tylko wtedy mogło
zależeć każdemu z poganiaczy, aby jak najszybciej znaleźć się na mecie. Właściciel
zwierzęcia, które pierwsze dotarło do mety, nie otrzymywał nagrody, natomiast jeździec,
który na nim jechał, umożliwiał wygranie nagrody wielbłądowi swego pana, dosiadanemu
przez kogoś innego. Rozwiązanie, trzeba przyznać, zaskakujące i bardzo pomysłowe.

NIEZWYKŁY FORTEL
Opowieść czternasta

Mogłoby się zdawać, że tym razem Kamalbek zabezpieczył się dostatecznie przed
pomysłami Hodży Nasreddina psującymi mu zabawę. Kazał przecież ogłosić: “Kto w
wyścigach wielbłądów dosiądzie nie swojego wierzchowca, pozbawiony zostanie
nagrody, a nadto czeka go sprawiedliwa chłosta z rąk miejskiego kata za oszustwo i
krętactwo. Kara czterdziestu batogów będzie słuszną zapłatą za zamianę garbonośnego
zwierzęcia. Taka sama kara oczekuje sprawcę, który będzie nakłaniać jeźdźców do
rozstania się z przeznaczonymi dla nich siodłami wielbłądów".
I aby nie było żadnych nieporozumień, dodał: “Za ostatniego wielbłąda - a więc i
zwycięzcę - tego się będzie uważać wierzchowca, który w momencie dotknięcia mety nie
pozostawi między sobą a startem w linii prostej nawet nogi drugiego zwierzęcia, a tylko
pustą przestrzeń".
Właśnie to ostatnie zdanie podsunęło mędrcowi bucharskiemu nowy pomysł, który
pozwolił po raz drugi przyspieszyć tempo wielbłądzich wyścigów. Na czym ten pomysł
polegał?
Najpierw przypomnijmy sobie trasę wyścigu: “Pod ścianą medresy Szir-dor, gdzie
stoi wielmożny Kamalbek, będzie miejsce startu, a tam, w głębi owej prostej uliczki, gdzie
widać zawieszoną na drągu szkarłatną chustę, będzie meta".
A jak wyglądał początek wyścigów? “Jeźdźcy ruszyli z miejsca pełnym galopem, aż
zadudniła ziemia. Wznosząc zasłonę kurzu zniknęli w bocznej uliczce".
Trasa wyścigu przebiegała prostą uliczką, natomiast jeźdźcy namówieni przez
Hodżę Nasreddina zniknęli w bocznej uliczce. Czy to wam niczego nie mówi?
A oto rozwiązanie zagadki. Poganiacze pomknęli ile sił w wielbłądzich nogach
bocznymi uliczkami tak, aby do mety dotrzeć od przeciwnej strony, z drugiego jej końca.
Tym sposobem między zwycięzcą, który pierwszy dotknie mety, a miejscem startu w linii
prostej nie będzie nawet “nogi drugiego zwierzęcia, a tylko pusta przestrzeń". O co
właśnie Kamalbekowi chodziło.

W KAMALBEKOWYCH LOCHACH
Opowieść piętnasta

115

Tak, to wszystko prawda. Starożytni Grecy rzeczywiście wkładali zmarłym w usta po
srebrnym obolu, aby mieli czym opłacić Charona, przewoźnika dusz przez rzekę Styks w
państwie podziemnym.
Miał także rację Hodża Nasreddin mówiąc: “Zmarłych Greków istotnie było bardzo
wielu, a więc i monet, gdyby je udało się znaleźć, byłaby ogromna liczba. Tysiące
kilogramów srebra albo jeszcze więcej".
Nieprzypadkowo mędrzec bucharski użył słów: “gdyby je udało się znaleźć".
Wiedział przecież, że Charon nie mógł zebrać monet, po prostu dlatego, że istniał
jedynie w wierzeniach starożytnych Greków. Zaś srebrne obole leżały pojedynczo - i
pewnie leżą do dziś - wraz ze szkieletami w różnych miejscach, gdzie je pochowano.

SPADEK PO BABABAJU
Opowieść szesnasta

Mądrzy ludzie już w starożytności wymyślili sposób podziału dowolnego skarbu na
dwie jednakowe części przez samych zainteresowanych. Z metody tej skorzystał właśnie
Hodża Nasreddin. I podpowiedział bliźniakom, co mają zrobić po opuszczeniu beczek z
wodą. Pierwszy z bliźniaków (obojętnie który) powinien podzielić perły na dwie według
niego identyczne części, natomiast wybór jednej z nich powinien należeć do drugiego
bliźniaka. W ten sposób obydwaj będą przekonani, że nikt z nich nie został skrzywdzony.
.
SPOTKANIE Z OMIRBEKIEM
Opowieść siedemnasta

Ile miskalów ważył sazan pochwycony niegdyś przez Hodżę Nasreddina?
Z treści opowiadania wynikało, że jego “ogon ważył równiuteńkie dwieście miskalów,
zaś głowa ważyła tyle, ile ogon i połowa tułowia, natomiast tułów odpowiadał ciężarowi
głowy i ogona".
Spróbujmy sobie te dane uporządkować:
O (ogon) = 200 miskalów
G (głowa) = 200 + 1/2 T (tułowia)
T (tułów) = 200 + 1/2 T oraz 200
czyli że
T (tułów) = 400 + 1/2 T.
Jeśli tułów = 400 + 1/2 tułowia, to oczywiście musi znaczyć, że i druga połowa
tułowia waży 400, a w takim razie cały tułów waży 800 miskalów.
I dalej:
Ogon = 200, tułów = 800, zaś głowa = 200 + 400. Cały sazan ważył więc: 200 + 800
+ 600 = 1600 miskalów.
Omirbek na pytanie mędrca odpowiedział trochę sprytniej: “Sazan ważył cztery
ogony i tułów" (4 X 200 + 800 = 1600). I to oczywiście również było prawdą.

W KARAWANSERAJU ALIMDŻANA

116

Opowieść osiemnasta

W jaki sposób przekonać sędziego, która z wielbłądzic jest matką małego? Co
wymyślił Hodża Nasreddin, aby udowodnić prawdę?
Zanim odpowiemy na pytanie, spróbujmy jeszcze raz przeczytać uważnie słowa
wielkiego mędrca, który mówił: “Rano pójdziemy do sędziego prosić, aby wraz z
Ibrachimem Achrarem, pastuchem Dżawłanem i kilkoma świadkami udał się nad rzekę.
Nad kanał odprowadzający wodę z Kaszka-darii przywiedziemy również obydwie
wielbłądzice i małego nicponia. Jeśli malec nie potrafi wskazać świadkom własnej
rodzicielki, uczynimy próbę odwrotną".
Nieprzypadkowo Hodża Nasreddin wspomniał o spacerze nad rzekę. Chodziło mu
bowiem o to, aby przy świadkach przewieźć małe wielbłądziątko na drugi brzeg, i tam
przez pewien czas pozostawić samo. Osamotniony malec na pewno zacznie biegać
niespokojnie wzdłuż brzegu, zacznie skarżyć się, beczeć rozpaczliwie. A samica, która
pierwsza rzuci się do wody, aby przyjść dziecku z pomocą, z pewnością okaże się jego
rodzoną matką.

O ACHUNDZIE NADZIEWANYM SKRUPUŁAMI
Opowieść dziewiętnastu

Co doradził Hodża Nasreddin Zufarowi Zarifdżanowi, oskarżonemu o wydanie
srebra Rasułbekowi niezgodnie z zawartą umową i złożoną przysięgą?
Spróbujmy prześledzić raz jeszcze słowa bucharskiego mędrca, gdyż w nich
znajduje się odpowiedź na pytanie gnębiące czytelników opowieści.
“Zgódź się na zwrot monet wziętych na przechowanie od dwóch niegodnych
kupczyków" - zaproponował najpierw Hodża Nasreddin. A kiedy achund tłumaczył, że nie
ma już pieniędzy Nazarbaja, bo oddał je wcześniej podstępnemu Rasułbekowi, mędrzec
uzupełnił: “Nie powiedziałem, Zufarze, abyś zwracał pieniądze po raz wtóry.
Powiedziałem tylko, żebyś się zgodził. A to jest różnica".
Zaś nieco dalej w tekście można było przeczytać: “Wyjście z pułapki zastawionej na
nieszczęśnika przez los przewrotny było genialnie proste i co ważniejsze, absolutnie
zgodne z warunkami umowy zawartej z Rasułbekiem i Nazarbajem. Zufar Zarifdżan
pojął, iż ocalił głowę i honor".
Przypomnijmy w takim razie warunki tej umowy. Zgodnie ze słowami achunda:
“Ponieważ kupczykowie nie darzyli się zaufaniem, uzgodniliśmy, że pieniądze zwrócę im
tylko wtedy, gdy przybędą po nie razem, obydwaj jednocześnie".
Teraz już chyba nietrudno domyślić się, że Hodża Nasreddin poradził achundowi,
aby oświadczył, kiedy stanie przed sędzią, iż nadal ma zamiar postępować zgodnie z
przysięgą i dokumentem podpisanym przez niego oraz Rasułbeka i Nazarbaja. Wyda im
pieniądze, gdy przybędą po nie razem, we dwóch. Nie ma natomiast powodu, aby
wypłacać tańgi tylko Nazarbajowi, skoro wbrew umowie przyszedł w pojedynkę.

PRAWDZIWE DZIEJE ABDUŁAZ I S - CHANA

117

Opowieść dwudziesta

Komu z czytelników udało się samodzielnie rozwiązać problem tkwiący w opowieści
szesnastej (w której dwóch bliźniaków z własnej woli podzieliło skarb na dwie jednakowe
części), ten z pewnością teraz będzie mieć nieco ułatwione zadanie.
Przypomnijmy, o co tym razem chodziło.
Przed trzema zbrodniczymi mułłami stanął problem: “W jaki sposób podzielić
pomiędzy trzech mężczyzn szkatułę szlachetnych kamieni oraz worek monet i
szczerozłotych drobiazgów o różnej wartości?
Do sędziego udać się przecież nie mogli. Nie chcieli, aby ktokolwiek poza nimi
poznał krwawą tajemnicę. A podzielić sprawiedliwie łupu między siebie zbójnicy nie
potrafili. Oczywiście próbowali nieraz. Jednakże każdy chciał dzielić po swojemu i nic z
tego nie wyszło".
A mogłoby się udać, gdyby potrafili myśleć jak Hodża Nasreddin. Na szczęście nie
potrafili. A mędrzec bucharski udoskonalił podział skarbu z dwóch na trzy części w
sposób następujący.
Pierwszy wspólnik dzieli skarb na trzy równe części. Drugi natomiast wprowadza
korektę, jeśli nie jest zadowolony z podziału przez pierwszego, tu dodaje troszeczkę, tam
zaś odejmuje. Następnie do skarbu zbliża się trzeci ze wspólników i wybiera dla siebie,
którą część zechce. Po nim bierze swój udział pierwszy wspólnik, a na końcu ostatnią
część bierze wspólnik drugi, ten, który przeprowadzał korektę. Tym sposobem wszyscy
trzej powinni być zadowoleni.

118

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Nowak Zdzisław Niezwykłe przygody Hodży Nasreddina
Nowak Zdzislaw Niezwykle przygody Hodzy Nasreddina
Zdzisław Nowak Niezwykłe przygody Hodży Nasreddina
Zdzislaw Nowak Niezwykle przygody Hodzy Nasreddina
Nowak Zdzisław Zagadkowa ucieczka Hodży Nasreddina
Nowak Zdzislaw Zagadkowa ucieczka Hodzy Nasredina (SCAN dal 824)
Nowak Zdzislaw Zagadkowa ucieczka Hodzy Nasredina
Nowak Zdzisław Zbójecka wyprawa Hodży Nasreddina
Nowak Zdzislaw Zbojecka wyprawa Hodzy Nasredina (SCAN dal 704)
Nowak Zdzislaw Zbójecka wyprawa Hodzy Nasredina
Zdzisław Nowak Zagadkowa ucieczka Hodży Nasreddina
Zdzisław Nowak Zbójecka wyprawa Hodży Nasreddina
niezwykłe przygody kropelek wody, ekologia
Niezwykle przygody don kichota
niezwykłe przygody kropelek wody, scenariusze zajęć-edukacja zdrowotna
Blayney Mary In Death 29 Niezwykła przygoda (Śmierć w mroku)
Niezwykle przygody pana Antifera Czesc pierwsza

więcej podobnych podstron