ZDZISŁAW NOWAK

ZBÓJECKA WYPRAWA

HODŻY NASREDDINA

WŁADCA WŁASNEGO LOSU

Opowieść pierwsza o przybyciu Hodży Nasreddina pod mury

stolicy kokandzkiego chanatu i o niezwykłym przyjęciu,

jakie oczekiwało go tuż za bramą

Nic tak nie skraca czasu nużącej podróży jak ciekawe i myślące towarzystwo. A

czyż na bezludziu może być lepsze od własnej głowy, setki razy sprawdzonej w trudnych

sytuacjach? I od wiernego kłapoucha, z którym zawsze można się podzielić wątpliwościami

bez obawy, że wyszydzi je lub ujawni innym?

Z takich i podobnych rozważań Hodżę Nasreddina nieoczekiwanie wyrwał wrzask:

- Ej, ty tam w łachmanach! Podjedź no tu bliżej. Pilną sprawę mamy do ciebie.

Tylko ruszaj się nieco żwawiej, żółwiu pustynny na ośle!

Pod wielką morwą stało trzech jeźdźców w atłasowych strojach, kapiących od

srebra i złota. Wołał najstarszy, grubas dzierżący łuk i strzałę w dłoni.

- Czyżbyś mnie wzywał, czcigodny? - odrzekł pytaniem mędrzec bucharski,

zatrzymując osiołka. Na wszelki wypadek rozejrzał się dookoła.

- A kogo, jeśli nie ciebie, żółwiu pustynny na ośle? - wykrzyknął niecierpliwie

antałek łoju z długą ryżą brodą. - I czemu się wiercisz i kręcisz jak kundel za własnym

ogonem? Widzisz przecież, że poza nami trzema i tobą w całej okolicy nie ma żywego

ducha.

Hodża Nasreddin cmoknął na kłapoucha. Zbliżył się i zapytał spokojnie:

- Hm, a czegóż to spodziewasz się ode mnie, czcigodny? Jam człowiek ubogi.

- Nie pytaj, półgłówku, lecz słuchaj! W nosie mam twoje bogactwa niewarte

złamanego miedziaka - rozsierdził się chałat haftowany szczerozłotą nicią. - Potrzebny mi

jesteś, by osądzić sprawę zwyczajnym chłopskim rozumem.

- Koniecznie chłopskim? I koniecznie zwyczajnym? - zdumiał się Hodża. - A

dlaczego? Boisz się uczonych?

- Lepiej milcz i słuchaj uważnie, żółwiu pustynny! Kiedy tędy przejeżdżaliśmy, na

morwie siedziały cztery dzikie pawie. “Ile ich pozostanie na gałęzi, jeśli trafię strzałą

jednego?" - zapytałem moich chłopców, chcąc sprawdzić, czy liczyć i myśleć potrafią.

“Naturalnie trzy. To prosty rachunek" - odpowiedział mi Jusup, starszy z synów. “Nie trzy,

ale jeden. Ten trafiony strzałą, bo tamte trzy przerażone odlecą" - sprostował go Said, mój

młodszy.

- No i co dalej, czcigodny? Nie trafiłeś? Aha, i zapewne dlatego nie znasz

odpowiedzi - domyślił się mędrzec. - Pragniesz więc usłyszeć ją ode mnie?

- Nie przerywaj mi, żółwiu pustynny na ośle! Podjechaliśmy na czterdzieści

kroków. Niestety, głupie pawie przestraszyły się mnie i moich chłopców. Zanim zdążyłem

naciągnąć cięciwę, uciekły, gdzie pieprz rośnie. Zagadka pozostała nie rozwiązana. Co byś

zatem zrobił, gdybyś był głównym sędzią Kokandu? Przyznałbyś rację starszemu Jusupowi,

czy może Saidowi, młodszemu od brata o półtora roku?

- Nigdy nie bytem głównym sędzią Kokandu i mała jest szansa, że nim

kiedykolwiek zostanę. Nie byłem też dzikim pawiem wypoczywającym wśród konarów

morwy - Hodża Nasreddin uśmiechnął się leciutko pod nosem. - Dlatego zamiast

przyznawać słuszność starszemu czy młodszemu z synów, wolę wam wszystkim, czcigodni,

udzielić nie najgorszej rady. Przedtem jednak pytanie: czy macie odrobinę czasu?

Złotem haftowany chałat skinął głową.

- O, to znakomicie - ucieszył się mędrzec głośno. - Poszukaj cię tedy innego

drzewa, na którym przysiadły cztery inne pawie. Ponownie podjedźcie na czterdzieści

kroków, tylko, na Allacha, po cichu, bez swarów, bo znowu przepłoszycie ptaki.

Wystarczy ci wówczas strzelić celnie, o czcigodny, a będziesz miał prawidłową odpowiedź

na gnębiące cię pytanie.

I nie zwlekając ruszył w dalszą drogę. Do murów Kokandu pozostały jeszcze ze

dwie godziny jazdy. A kto wie, czy nawet i nie więcej.

Na szczęście kłapouch nie odczuwał zmęczenia. Niezmordowanie przebierał

nogami.

“Jeśli ktoś ma pecha, skręci kark nie złażąc z grzbietu osła" - pomyślał Hodża w

pewnej chwili, patrząc na coraz dłuższe cienie i uniósł się wysoko w siodle. Dłonią przysłonił

oczy przed promieniami zachodzącego słońca. To, co ujrzał, zmusiło go do nerwowego

szarpania rzemieniem. Jak tylko umiał, ponaglał osiołka do żwawszego biegu.

- Pędź, mój długouchy! Pędź niby na skrzydłach. Może uda się nam dogonić czas

stracony na pustą rozmowę z tamtą beczką łoju. Noc niedaleko.

Rzeczywiście, dynia słońca opuściła się niziutko, dotykała już niemal linii horyzontu.

Losy dzisiejszej kolacji i noclegu zależały wyłącznie od sił w nogach i pojemności płuc

długouchego zwierzęcia.

Wraz z zachodem słońca zamykano bowiem wszystkie dwanaście wrót w murach

obronnych otaczających szczelnie Kokand. Kto nie zdążył wjechać przed zmierzchem do

miasta, zmuszony był nocować w polu, pod krzakami. Zamiast spocząć w którymś z

gościnnych karawan-serajów na stercie poduszek i pod watowaną kołdrą, zadowalał się

kępą suchej trawy i okryciem z gwiazd. A także ponurą kołysanką szakalich i wilczych

gardzieli.

- Pędź, mój długouchy. Pędź!

Na próżno mędrzec bucharski poganiał kłapouchego druha. Biedne zwierzę o mało

płuc nie zgubiło w miękkim, ciężkim piasku. Zdążą? Nie zdążą? A może jednak?... Nie

zdążyli. Kilkudziesięciu kroków zabrakło im do pełni szczęścia i zasłużonej wieczerzy. Z

niewielkiej odległości Hodża Nasreddin widział i słyszał, jak wrota zatrzasnęły się z

przeraźliwym łoskotem.

“Wśród złych są i ludzie dobrzy. Warto popróbować, jacy tkwią za bramą -

rozmyślał mędrzec. Iskierka nadziei pobłyskiwała na dnie jego duszy. - Gdyby udało się

trafić na strażnika o szlachetnym sercu, z pewnością uchyliłby wrót i wpuścił nas do miasta".

Niestety. Kiedy osiołek na słaniających się nogach dotarł wreszcie pod mury

Kokandu, we wrotach nie pozostała nawet szparka, przez którą mogłaby się przecisnąć

najchudsza z pustynnych jaszczurek. Bez chwili namysłu Hodża Nasreddin grzmotnął kilka

razy pięścią w bramę. Przestraszone żaby kumkające w pobliskim rowie zamilkły na

moment. W głębokiej ciszy rozległy się głuche odgłosy uderzeń.

- Czemu tarabanisz, ośla głowo? Nie widzisz, że wierzeje już dawno zamknięte? -

zaskrzeczał ochrypły męski głos na murach. - Zamiast szwendać się po nocy, przyjdź jutro

o wschodzie słońca, jak czynią to ludzie przyzwoici. A teraz zmykaj mi precz z oczu, jeśli

nie chcesz, abym zgniły melon rozbił na twej zakutej pale!

Hodża nie posłuchał życzliwej rady, nie odstąpił do tyłu. Załomotał powtórnie.

- Ej, ty tam! Na głowę upadłeś? Szukasz guza wielkiego niczym strusie jajo? A

może życie obrzydło ci przed czasem? - odezwał się ten sam głos z góry. - Kim jesteś,

barani czerepie, że nie interesują cię porządki ustalone dla wszystkich kokandczyków?

Mędrzec nie zastanawiając się ani sekundy cisnął w powietrze pierwsze lepsze

słowo, jakie wraz ze śliną spłynęło mu z języka:

- Władcą.

- Coś powiedział, przybłędo?

- Jam władcą. Głuchyś, stróżu nocy?

W pierwszej chwili strażnik sądził, że się przesłyszał. Ale zaraz potem przeraził się

śmiertelnie. Włos zjeżył mu się pod baranicą. A nuż to rzeczywiście nie jakiś tam zwyczajny

spóźnialski półgłówek, lecz prawdziwy władca w lichym przebraniu i na lichym rumaku?

Kokandzki chan słynął z dziwacznych pomysłów, niejeden z poddanych odczuł boleśnie na

swej skórze skutki jego fanaberii. Dlaczego ten przed bramą miałby być lepszy? Na wszelki

wypadek strażnik wyciągnął szyję i nadstawił ucha. Po czym odezwał się z góry tonem

znacznie łagodniejszym:

- Powtórz, proszę, troszeczkę głośniej, bo nie dosłyszałem. Kim jesteś, panie?

Hodża zadarł głowę.

- Władcą - rzekł ponownie. - Długo mi tu jeszcze każesz czekać o pustym brzuchu,

stróżu nocy?

- Poczekaj odrobinkę, panie szlachetny. Maleńką minutkę. Kilkanaście sekund.

Połowę chwilki - tym razem głos strażnika ociekał miodem. - Ja sam nie mogę decydować

o otwarciu bramy. Ale już biegnę po naczelnika.

Kiedy komendant straży nocnej usłyszał od zziajanego wartownika, że przed

jednymi z wrót miejskich sterczy jakiś władca, wskoczył na oklep na rumaka i okładając go

knutem pognał do pałacu, ażeby o nieoczekiwanej wizycie zameldować Salimowi,

najwyższemu z rady wezyrów.

- Władca? Do nas w gościnę? O tej porze? Bez żadnej zapowiedzi? Dziwne.

Wielki wezyr zająknął się ze zdumienia i natychmiast pośpieszył z nowiną w głąb

pałacu. Roztrącając wielmożów zgromadzonych w przedsionku, wpadł jak piorun do

komnaty biesiadnej, w której chan odpoczywał po sutym obiedzie. Leżąc na brzuchu

zabawiał się grą w szachy. Grał z nadwornym bibliotekarzem, łojąc mu skórę nieustannie,

choć dla nikogo nie było tajemnicą, że w przesuwaniu figur na planszy swojemu urzędnikowi

nie dorastał do pięt.

- Co się stało, Salimie? Wściekły dżin cię goni? - władca Kokandu podniósł głowę

znad szachownicy. - Uważaj, abym przez ciebie nie zapomniał genialnych posunięć

wymyślonych przed chwilką.

- Panie mój, wybacz - z trudem wysapał wielmoża. - Pod murami - miasta stanął

jakiś tajemniczy władca i prosi cię o bezzwłoczne posłuchanie. Jego ludzie łomocą w bramę,

żądając otwarcia. Połowę Kokandu wytrącili ze snu.

- No to co tu jeszcze robisz? - zirytował się chan. - Na co czekasz, wnuku ślimaka i

pustynnej żółwicy? Czym prędzej z honorami należnymi władcy przywiedź dostojnego

gościa do pałacu. Towarzyszącą mu świtę rozlokuj w pokojach gościnnych u siebie, jego

samego zaś wprowadź od razu do sali tronowej. Tam będę go oczekiwać wraz z wiel-

możami.

Kuszbegę Salima jakby wichura zdmuchnęła. Na śmigłym argamaku popędził ku

bramie. Za nim pognało kilkunastu jeźdźców straży przybocznej chana. Już z daleka wielki

wezyr machał rękami i krzyczał:

- Otwierać szeroko! Ruszać się, darmozjady! Witać dostojnego gościa! Migiem!

Zabrzmiały uroczyste tony wojskowych piszczałek i bębnów. Strażnicy wyciągnęli

się w równym szeregu. Dwóch najsilniejszych sapiąc z pośpiechu i przejęcia poczęło

rozwierać ciężkie, masywne wrota, okute żelazem.

W rozszerzającym się powoli otworze ukazał się samotny jeździec na osiołku.

Zakurzony, niepozorny, ze skromnym tłumoczkiem przy siodle.

Najwyższemu z rady wezyrów oczy omal nie wylazły z orbit. To ma być władca?

Samotny pielgrzym, szary od siedemdziesięciu pustynnych pyłów? Człowieczek w niczym

nie przypominający ani chana Chiwy, ani emira Buchary? Do tego na burym kłapouchu,

zamiast na rumaku lśniącym od klejnotów i szczerego złota?

Wielmoża opamiętał się z najwyższym wysiłkiem i głos jąkający odzyskał:

- To... ty jesteś władcą?

Dopiero wówczas Hodża Nasreddin uprzytomnił sobie, iż wpadł w kałużę, z której

suchą nogą wyjść się wszakże nie da. Zza niewinnego żartu, zza drobnego figlika wyjrzała

gęba kokandzkiego kata. Ha, cóż na to poradzić? Kiedy już powiedziało się pierwszą literę

alfabetu, trzeba powiedzieć i drugą. Potwierdził więc znowu:

- Tak. Jam władca.

- Niezwyciężony i sprawiedliwy chan Kokandu, namiestnik Allacha na ziemi,

władca całego Wschodu zaprasza cię z ogromną radością do swego skromnego pałacu,

zapewne niegodnego twojej dostojnej osoby. Pozwól, o szlachetny, że będę ci wskazywać

drogę.

Po tych uniżonych słowach najwyższy z rady wezyrów rad nierad zeskoczył z

wierzchowca, pomocnikowi kucharza wyrwał lejce i ze źle maskowanym grymasem

obrzydzenia wdrapał się na grzbiet jego na wpół wyliniałego osła. Na wszelki wypadek, aby

nie wywyższać się ponad tego dziwacznego władcę, postanowił mu towarzyszyć również na

kłapouchu. Podreptał przodem, nie zapominając co chwilę odwracać się i kłaniać niziutko.

“Lepiej było mi pozostać przez noc poza miastem. Po co ja się tutaj pchałem? I to

jeszcze jako władca. Władca co najwyżej własnego losu. A i to nie zawsze. Ale cóż, słowo

się rzekło. A słowa raz wypuszczonego w powietrze nie przełkniesz z powrotem" -

rozmyślał tymczasem mędrzec bucharski, nieustannie zezując na lewo i na prawo. Gdyby

udało się uskoczyć w bok i zniknąć w ciemnej uliczce, byłaby szansa ocalenia głowy. Tu

niedaleko, za medresą Chakim-tjury, mieszkał garncarz Achmadżan, przed ćwierćwieczem

przybyły z Buchary. Przyjaciel z lat szczenięcych z pewnością nie odmówiłby schronienia

człekowi w potrzebie. Tylko jak się do niego dostać? Nie sposób uwolnić się

niepostrzeżenie spod opieki zbrojnych jeźdźców, bacznie śledzących każdy ruch, każdy

gest dziwacznego władcy w ubogim przebraniu.

Wkrótce niezwykły orszak złożony z dwóch osiołków postępujących na przedzie i

kilkunastu wojskowych rumaków podążających z tyłu dotarł do urdy chana Kokandu.

Wysokie ściany pałacu wykładane wielobarwną mozaiką i oświetlone rzęsiście kolorowymi

lampionami sprawiały baśniowe wrażenie, pełne uroków wschodniej poezji.

Tylko że tutaj poezję poprzedzała surowa proza.

Przed bramą wjazdową do pałacu w bruku ulicznym widniał okrągły zakratowany

otwór. Było to okno lochu, w którym odbywali karę więźniowie żywcem pogrzebani pod

ziemią. Nie karmieni przez straż, żyjący jedynie z łaski przechodniów, wrzucających w

otwór kawałki chleba, nieszczęśnicy zawodzili żałośnie, szlochając bez słów i bez

najmniejszej nadziei na poprawę losu.

- Biedacy - westchnął Hodża ze współczuciem, zapominając na moment o własnych

kłopotach.

- Słusznie zauważyłeś, panie dostojny - kuszbega Salim z ruchu warg niezbyt

dokładnie odczytał słowo wypowiedziane przez mędrca. -To łajdacy! Łajdacy najgorszego

gatunku, buntownicy i wichrzyciele. Także kupcy i rzemieślnicy nie płacący podatków.

Siedzieć tu i jęczeć będą aż do śmierci, przypominając innym o losie, jaki może spotkać

każdego, kto choćby mrugnięciem powieki chciałby sprzeciwić się woli naszego władcy,

sprawiedliwego chana Kokandu.

Na dłuższą pogawędkę chanowego dostojnika z mędrcem bucharskim zabrakło

czasu. Sarbaz uzbrojony w długie szablisko i cztery sztylety uchylił kotarę osłaniającą

wejście do sali tronowej. Hodża Nasreddin poprzedzany przez wielkiego wezyra wkroczył

do jaskini prawdziwego tygrysa-ludojada.

*

Narzuć chałat roztropności na ramiona, człowieku śledzący przygody Hodży

Nasreddina, i odpowiedz, który z synów bogacza polującego na pawie miał rację, starszy

Jusup czy młodszy Said?

Może uda ci się rozwikłać niełatwą zagadkę, jeszcze zanim mędrzec z Buchary

stanie przed obliczem okrutnego chana Kokandu.

KOKANDZKIE ROZRYWKI

Opowieść druga o przedziwnej wizycie na

kokandzkiego władcy oraz o niecodziennym sporze sprzedawcy oliwy

ze starszym cechu miejscowych piekarzy

Wchodzących do sali tronowej powitał głośny szmer zdziwienia. Pałacowi wielmoże

dyskretnie przecierali powieki. Chan wychylił się gwałtownie do przodu, niewiele

brakowało, by zleciał z monarszego krzesła. Z najwyższym wysiłkiem utrzymał równowagę.

Przypatrywał się Hodży ze zmarszczonymi brwiami i czołem.

Wreszcie zapytał zdumiony:

- Jesteś władcą?

- Tak.

- Hm, z wyglądu nie przypominasz pana życia i śmierci swoich poddanych. Czałma

na łbie spłowiała, strój mizerny, wyblakły. Bez śladu złotej nici i klejnotów. I podobno

przybyłeś do nas na ośle?

- Sądzisz po pozorach, panie dostojny - odrzekł uprzejmie Hodża Nasreddin i zaraz

wyjaśnił: - Cudowne perły też najpierw tkwią w szkaradnej skorupie. Dopiero kiedy

odrzucić muszlę, jaśnieją pełnym blaskiem, ciesząc wzrok władców lub uroczych

dziewczyn.

- Mądrze mówisz, przybyszu - przyznał chan łaskawie. - Oczywiście wiesz, kim

jestem, ja zaś nie wiem o tobie niczego. Jestem władcą kokandzkiego chanatu, a ty?

- Moja historia jest znacznie dłuższa, panie dostojny. W jednym zdaniu zmieścić jej

nie zdołam - odpowiedział spokojnie mędrzec bucharski. - Los nie był dla mnie zbyt

łaskawy. Z samego początku bytem władcą emiratu Wielkiepole. Niestety, wrogowie

odebrali mi go siłą. Potem byłem władcą chanatu Sadwinogronowy, lecz i ten odebrano mi

podstępnie. Nieco później byłem władcą księstwa Domojczysty, ale i to księstwo

nieszczęsne musiałem porzucić, gdyż wrogowie moi lęgli się niczym myszy na polu

pszenicznym. Przez pewien czas pozostawałem władcą niewielkiego państewka

Bykówibaranów, lecz i tego mnie wkrótce pozbawiono. Dzisiaj, przyznaję z przykrością i

bólem, pozostałem już jedynie władcą Osłakłapoucha.

Z opowieści przybysza chan Kokandu zorientował się szybko, że ma przed sobą

prawdziwego filuta, spryciarza kutego na cztery nogi. Znudzony towarzystwem dostojników

pałacowych i wielmożów o tępych głowach uradował się, że oto natrafił na człowieka

mogącego dostarczyć mu rozrywki, o którą tutaj coraz trudniej. Odpowiedział niby to z

powagą:

- Cieszę się, że nie ominąłeś Kokandu w swojej wędrówce po świecie. Każdy

władca powinien troszczyć się o los drugiego władcy. Pozwól, że zaproszę cię na

wieczerzę. Potem, po napełnieniu kiszek delikatnym jadłem i wonnymi napojami, zabawimy

się wraz z moimi wielmożami w rozwiązywanie filozoficznych problemów i zagadek, o

jakich nie śniło się największym mędrcom Wschodu. W “Tysiącu i jednej nocy"

Szeherezada opowiadała swemu władcy baśnie i przypowieści, by ocalić życie. Ja wolę

zagadki.

Na znak dany przez chana słudzy zaczęli wnosić olbrzymie półmiski ze smakołykami

upitraszonymi przez armię kucharzy. Kolacja zapowiadała się znakomicie.

Sławny poeta i mędrzec, Musliheddin Saadi z Szirazu, powiadał:

“Góra jest ciężarem dla ziemi, a chan dla narodu". Co rzekłby, gdyby mógł poznać

władcę Kokandu? Chana okrutnego, mściwego i, co gorsza, pozującego na człowieka

sprawiedliwego i przepełnionego mądrością. O tym wszystkim Hodża Nasreddin jeszcze nie

wiedział. O tym wszystkim miał się przekonać dopiero po wieczerzy.

Gości pragnących wypełnić bezpłatnie żołądki do syta i przesiedzieć kilka godzin w

majestacie dumnego władcy próżno by szukać w pałacowych komnatach o tak późnej

porze. Po zmierzchu w pokojach przebywali jedynie ci, co imienne musieli przyjąć

zaproszenia. No i goście przypadkowi, lecz tacy pojawiali się tutaj coraz rzadziej. Zła sława

wieczornej gościny rozniosła się bowiem szeroko po okolicy. Ba, wybiegła daleko w głąb

granic sąsiedniego emiratu Buchary i w stepy kazachskie. A potem jeszcze dalej, aż do

chanatu Chiwy, a nawet Heratu.

Wraz z pojawieniem się księżyca na niebie nastały godziny ulubionej rozrywki

chanowej. Godziny udręki dla pałacowych dostojników.

- Dzisiaj... - zaczął władca z wysokości marmurowego tronu, spoglądając na

przybyłych.

Zgromadzeni wielmoże skulili się, pokurczyli gwałtownie jak za dotknięciem

czarodziejskiej różdżki. Jedni poczęli czym prędzej kryć się za plecami drugich. Inni, głowy

chowając głęboko w chałaty, starali się jak najmniej miejsca zająć w oku władcy. Byli

nawet tacy, którzy wystrojeni w szaty skrojone umyślnie na tę okazję z materii o barwie

ścian komnaty, usiłowali zniknąć nieruchomiejąc na tle ściany.

- Dzisiaj... ty mi odpowiadać będziesz - czcigodny paluch wycelował w Hodżę

Nasreddina.

Mędrzec bucharski skłonił głowę z szacunkiem. Nie zaprotestował nawet cieniem

grymasu ni gestu.

Zdziwienie wyrosłe w oczach nagle ożywionych dworaków przybrało rozmiary

najwyższego z minaretów kokandzkiej medresy Chanhodży.

Kimże jest ów przybłęda, co bez mrugnięcia powieką zgodził się podjąć ciężar

kłopotliwych pytań i dostarczyć wesołej rozrywki chanowi i jego świcie? Dotychczas

każdy, kogo dźgnął palec chanowy, wymigiwał się, jak tylko umiał i potrafił, wyślizgiwał się

niby pustynna jaszczurka z napotniałej dłoni. A to tłumaczył się wielkim bólem gardła, a to

nagłym atakiem głuchoty, a to roztopieniem mózgu i dwoma tysiącami innych, równie

przemyślnych wykrętów i wymówek. I chociaż nieszczęśnik wywijał się, chwytając po

drodze co tylko się dało, nie było wypadku, ażeby cokolwiek tym wskórał. W końcu musiał

odpowiadać na trudne pytania władcy, wywołując tym niezmiennie wrzaski radości wśród

dworaków. Uszczęśliwionych, wniebowziętych, że teraz oto złośliwy los dosiadł czyjegoś

innego grzbietu. Lada uśmiech władcy był zatem sygnałem do potężnej uciechy, która

płoszyła nawet najodważniejsze pawie spacerujące po pałacowych ścieżkach pysznego

ogrodu.

Tak działo się każdego niemal wieczora w każdym niemal dniu tygodnia. I nikt nie

potrafił sobie wyobrazić, aby kiedykolwiek mogło być inaczej. A ten oto przybłęda -

smrodliwy hańbiciel kokandzkich tradycji - pogodził się z marnym losem już od pierwszej

chwili. Bez protestów, bez jęków i rozpaczliwego szlochania, bez czołgania się na brzuchu

przed groźnym tronem.

- Najpierw przekonamy się, cóżeś wart, władco Osłakłapoucha. Czy w ogóle

godzien jesteś, abym zaszczycił cię ciekawym problemem - zwrócił się chan do Hodży

Nasreddina. - Na początek zostaniesz poddany niewielkiej próbie. Odpowiesz na siedem

pytań. Jeśli ci się powiedzie, dostąpisz dalszego zaszczytu.

Przez tłum wielmożów i dostojników pałacowych przebiegł dreszcz emocji.

Widowisko rozpoczynało się obiecująco.

- No więc, powiedz mi... powiedz mi, człowiecze... - chan wciągnął na oblicze

zasłonę zadumy. Pozorował, iż szpera uważnie pod czaszką, choć wszyscy wiedzieli

doskonale, że pytania wybrał z listy przygotowanej od dawna przez nadwornego

bibliotekarza. - Powiedz mi, człowiecze, co jest najsłodsze w moim kraju?

- Ludzki język - odparł natychmiast Hodża Nasreddin. - O tym, panie dostojny,

możesz przekonać się trzysta razy dziennie. Wystarczy ci jeno porozmawiać z własnymi

dworakami, a także tymi oto wielmożami i dostojnikami pałacowymi.

- Hm, a w takim razie, co jest najbardziej gorzkie na świecie? -zapytała ponownie

złotem i perłami wyszywana tiubietiejka.

- Także język człowieczy - odpowiedział spokojnie mędrzec bucharski bez chwili

wahania.- Nawet jeśliś jeszcze nie miał okazji przeświadczyć się o prawdzie tego, co

mówię. Z wysokości tronu niewiele bowiem słyszy się słów prawdziwych, panie dostojny.

- Uhum, a czy wiesz, co jest bardziej kłamliwe od języka kłamcy?

- Jego serce.

- Skoro już mówimy o sercu, to mam również i takie pytanie. Może wiesz, władco

Osłakłapoucha, gdzie mieści się serce głupca?

- U niego w gębie.

- A język człowieka mądrego?

- U niego w sercu.

- Dobrze mówisz. Z rozsądkiem i polotem - w głosie chana Kokandu zabrzmiała

nuta z trudem tajonego podziwu. - A więc kolej na szóste pytanie, przybyszu. Odpowiedz,

kto zmęczył gadatliwego?

Hodża wskazał palcem na własne ucho i odrzekł:

- Głuchy. To szósta odpowiedź, panie dostojny. Przedostatnia.

- Kto najwięcej oczu posiada?

- Zazdrośnik, panie - Hodża Nasreddin uśmiechnął się szeroko. - Mąż zazdrosny

ma ich wielkie mnóstwo, rozmieszczone dookoła głowy.

- Dosyć zatem próbnych pytań na dzisiaj, władco Osłakłapoucha.

Przyznaję, zadziwiłeś mnie, przybyszu - władca zdjął złoty pierścień z palca. -Bierz

klejnot. Zasłużyłeś na zacną nagrodę. Ani razu nie dostarczyłeś okazji do radości

przysłuchującym się tu wielmożom. Podobnego do ciebie mędrka nie gościliśmy jeszcze w

pałacu. Kimże jesteś naprawdę? Chałat na grzbiecie nosisz wytarty, a głowę na karku

godną masz Al-Chorezmiego*. W starej uczelni u doświadczonych mudarrisów zapewne

pobierałeś nauki. W której i u kogo? W jaki sposób doszedłeś do niezmierzonych

mądrości?

- Wiem z praktyk dnia codziennego, panie dostojny, że najdłuższa jest ta droga,

którą ludzie dochodzą do rozumu - odpowiedział mędrzec bucharski i znowu się

uśmiechnął. - A ja już od długich dziesiątków lat jestem wędrowcem, który wiele widział,

wiele słyszał i wiele starał się pojąć, aby darmo chleba nie jeść.

- No cóż, władco Osłakłapoucha, dotąd byłeś doskonały. Za chwilę przekonamy

się, jak sobie poradzisz z próbą właściwą, znacznie trudniejszą i ważniejszą od siedmiu

poprzedzających ją pytań. Nie początek bowiem, lecz koniec wieńczy dzieło człowiecze.

W tym samym momencie przy wejściu do komnaty powstał głośny tumult. Wszyscy

spojrzeli w stronę drzwi. W progu trzej strażnicy powstrzymywali jakiegoś grubasa, który

siłą chciał wedrzeć się do środka.

- Ej, baranie głowy, co się tam dzieje? - padło pytanie z wysokości monarszego

krzesła.

Grubas wyrwał się strażnikom i rymnął plackiem u stóp tronu. Zawodząc żałośnie

tłukł czołem o posadzkę, aż zaczęły trzeszczeć i pękać delikatne kafelki.

- Mów, na Allacha, o co ci chodzi? Czemu płaczesz jak koźlę pozbawione kozy?

- Panie mój i władco - grubas wyrzucił z siebie istną lawinę skarg i narzekań -

nazywam się Muchammadorif Kamalbek. Jestem jednym z najbogatszych mieszkańców

Samarkandy i zięciem samego kuszbegi, pierwszego wezyra bucharskiego dworu. Jechałem

tutaj w sprawach handlowych niezmiernie wielkiej wagi. Na drodze, tuż przed bramą

miejską, twoi żołnierze ściągnęli ze mnie nowiuteńką lisią szubę podbitą atłasem, zloty

łańcuch i siedem złotych pierścieni wysadzanych szlachetnymi kamieniami. A wszystko to

stało się w biały dzień pod murami Kokandu. Rozbój oczywisty, panie mój i władco.

Grabież godna i napiętnowania, i przykładnych tortur. Błagam, rozkaż ukarać niecnych

opryszków w mundurach, mnie zaś zwróć zagrabione mienie.

- Zaczekaj chwileczkę, Kamalbeku - wtrącił się Hodża Nasreddin rozpoznając w

grubasie swojego prześladowcę z Samarkandy sprzed roku. - Czy ten przepiękny malinowy

chałat miałeś na sobie w czasie napadu?

- Tak.

- I te jedwabne szarawary?

- Tak.

- I buty z miękkiej antylopiej skóry?

- Tak. Ale co to ma do rzeczy? - zirytował się Kamalbek. - Czemu wtrącasz się,

mądralo, do spraw, które ciebie wcale nie dotyczą? Nie widzisz, że rozmawiam ze

sprawiedliwym władcą Kokandu?

- Widzę, Kamalbeku. Lecz widzę również, że albo łżesz nikczemnie, albo nie byli to

żołnierze chana - oświadczył mędrzec poważnym głosem. - Z tego, co wiem, żołnierze

wielkiego chana zabraliby ci i malinowy chałat, i jedwabne szarawary, i antylopie buty.

Gdyby to naprawdę byli oni, nie pozostawiliby na tobie niczego poza gatkami.

- Słyszałeś? - uradował się władca. - Człowiek znający doskonale życie udowodnił

ci w sposób przekonywający, że w napadzie nie mogli brać udziału moi żołnierze. Musieli

cię ograbić zwyczajni opryszkowie. Rozbójnicy, jakich wielu kryje się w okolicznych

górach.

- Ależ, panie mój i władco... - jęknął grubas i złapał się za serce.

- Zamilcz. Za rzucanie nieuzasadnionych podejrzeń na moich wiernych sarbazów zostaniesz

zaraz ukarany siedemnastoma pałkami -rzekłszy to chan skinął na wartowników. - Ej,

straże, do roboty. Po wykonaniu wyroku wsadźcie oszczercę na kulawego osła i odstawcie

do granicy. Niechaj noga tego plugawego potwarcy nigdy więcej nie staniena mych

ziemiach, jeśli nie chce ażeby do tych siedemnastu pałek dodano jeszcze siedemdziesiąt.

Przerażony Kamalbek objął kurczowo jedną z kolumn przy wyjściu i zawył niczym

szakal, któremu śmierć zaświeciła w ślepia. Strażnicy z najwyższym trudem rozerwali mu

ręce i pomagając sobie kopniakami wywlekli przemocą z sali. Opierającego się i

wrzeszczącego wniebogłosy ponieśli na dziedziniec przed pałacowe wrota, tradycyjne

miejsce kaźni dla jednych, zaś uciech publicznych dla drugich.

Tymczasem chan Kokandu uśmiechnięty i zadowolony z siebie oraz ze swoich

dzielnych żołnierzy klasnął w dłonie.

Na ten dźwięk rozsunęła się kotara. Do komnaty tronowej wkroczyło kilku innych

strażników popychając między sobą dwóch, nigdy tu nie widzianych, mężczyzn.

Przygarbionego chudzielca ubielonego mąką aż po czubki uszu i tęgą beczkę sadła

błyszczącą od tłuszczu.

Obaj pozostawiali po sobie ślady widoczne z daleka. Szczupły piekarzyna

jęczmiennym kurzem znaczył rysunek chodaków, natomiast sprzedawca oliwy - bo nim był

ów drugi - o świecących dłoniach i obliczu plamił podłogę znacznie wyraźniej i groźniej.

Tłustość sączyła się nieustannie z jego chałata, tworząc na kafelkach posadzki coraz więk-

sze kałuże.

Na widok rosnących plam chan poruszył nosem, ściągnął brwi. Dostrzegł to

Ibrachim Ubajdułła, pisarz nadworny, lizus i pochlebca. Błyskawicznie doskoczył do

stojących, odepchnął strażników, zerwał z grzbietu bogatą szatę i rzucił pod nogi

sprzedawcy oliwy. Niechaj tłuszcz raczej zbruka jego suknie niż miałby wyzwolić źródło

chanowego gniewu.

Uczynek wielmoży usposobił władcę przychylniej do świata. Nadstawił łaskawie

ucha. Długo słuchał naczelnika straży, od czasu do czasu potakując głową. Wreszcie skinął

na sarbazów, aby podprowadzili bliżej piekarza oraz sprzedawcę oliwy. A kiedy podeszli,

wskazał na nich ręką i zwrócił się do Hodży Nasreddina:

- Oto przypadkowa i niełatwa zagadka, władco Osłakłapoucha. Przed godziną

wysłałem na bazar strażników, ażeby przywiedli przed nasze oblicze dwóch kłócących się

ludzi. Takich, których nikt dotychczas rozsądzić nie zdołał. Nawet głównemu kadiemu

Kokandu wysłuchującemu skarg ludzkich pod ścianą medresy nie udało się orzec

sprawiedliwego wyroku w ich sprawie. Zagadkowy problem przerastał go o półtora

rozumu. Ty, wędrowcze, spróbuj osądzić ich sprawiedliwie. Jeśli ci się nie powiedzie,

zostaniesz odpowiednio ukarany. A wtedy próby osądu będą musieli się podjąć ludzie tutaj

zgromadzeni. Pamiętaj przeto: nie jeno swój własny, lecz i ich los dzierżysz teraz w dłoni.

Musisz ustalić, kto ma rację. Sprzedawca oliwy twierdzący, że oddał dług piekarzowi, czy

piekarz, który temu zaprzecza. Jeden i drugi przysięga na brodę Proroka, jeden kłamać

więc musi. Ba, ale który?

Hodża Nasreddin stał nieruchomo i bez słowa. Zmarszczył tylko nieco czoło i

wzrokiem pełnym napięcia wpatrywał się w przybyłych, jak gdyby w ich obliczach szukał

śladów trudnego rozwiązania.

Pierwszy zaniepokoił się Ibrachim Ubajdułła, nie dość, że lizus, to jeszcze i

tchórzem mocno podszyty. Przysunął się do mędrca i począł zalewać go radami człowieka

nasiąkłego paniką. Na szczęście Sulejman, sędziwy strażnik pieczęci na dworze

kokandzkim, wiedząc, co warte mogą być wskazówki panikarza, wcisnął się pomiędzy

Ubajdułłę a mędrca i szepnął w ucho Nasreddinowe:

- Nie słuchaj Ibrachima Ubajdułły, czcigodny wędrowcze przybyły z daleka. Toć to

człek zbytnio pochopny, od dziecka kąpany we wrzątku. A ponadto ma tyle rozumu, co

mysz jednodniowa. Nie śpiesz się zatem, na Allacha. Myśl wolno i rozważnie. Słowo

wypowiedziane w porę warte jest wielbłąda. Słowo wypowiedziane dzisiaj warte znacznie

więcej: głów siedemdziesięciu.

- Zgadzam się z tobą całkowicie - odszepnął mu Hodża. - Pośpiech tu zbyteczny.

Wszak cierpliwość sprawia, iż liście morwy stają się barwnym atłasem. Tak, tak, pomyśleć

należy, zastanowić się głęboko nad niezwykłym przypadkiem, zanim postawi się pierwszy

krok do przodu. Wiadomo nie od dziś i nie od wczoraj, że czas i potrzeba są rodzicami

najlepszych rozwiązań.

Po dłuższej chwili medytowania w spokoju mędrzec bucharski podszedł do grupy

zbrojnych otaczających dwóch ludzi zwaśnionych i zapytał:

- Czcigodni, a gdzież podziała się przyczyna sporu? Gdzie owe pieniądze?

- Tutaj, panie - naczelnik straży wskazał na sakiewkę napuchłą od monet.

- Oddajcie mi moje dirhemy - wrzasnął w tym momencie piekarz i zaczął szarpać

się w rękach sarbazów. Dopiero gdy któryś zniecierpliwiony zdzielił go pałką z tyłu po łbie,

piekarz jęknął i zamilkł, zawisł na rękach podtrzymujących go strażników. Toczył jedynie

cielęcym wzrokiem po zgromadzonych.

- Sędzio losów ludzi nieszczęśliwych, spraw, aby sprawiedliwości stało się zadość -

gruba beczka oliwy pokłoniła się nisko chanowi. - Oddałem pieniądze raz, dlaczego

miałbym je oddawać po raz drugi?

- Już od dziesięciu dni mam te monety, a między nimi nie ma ani jednej od

sprzedawcy oliwy - piekarz ocknął się i począł znowu wrzeszczeć: - Łże ten zbiornik

zjełczałej oliwy! Kłamie plugawię, usiłując wmówić wam wszystkim, iż oddał mi należny

dług. On mi nawet pokłonu codziennego nie oddaje, a cóż dopiero pieniądze.

- Hm, a w takim razie od kogo je dostałeś, piekarzu? - zapytał mędrzec bucharski

wskazując na pękatą sakiewkę leżącą u stóp naczelnika straży.

- Chcesz wiedzieć? Więc słuchaj. Od sprzedawcy sukna, czcigodnego Achmeda,

od Umurzoka nosiwody, od siwobrodego krawca Sajfulmulka, od powroźnika Mardanali,

od tkacza Elmurada, który również był mi winien pieniądze za pieczywo. Miałem także od

dawna kilka swoich miedziaków i siedem srebrnych dirhemów. Słowa moje każ sprawdzić,

panie, a przekonasz się wtenczas, iż z czystej prawdy zostały utkane.

- Słyszałeś? Co ty na to? - zwrócił się następnie Hodża do sprzedawcy oliwy.

- Tylko tyle, sprawiedliwy panie, że naprawdę oddałem piekarzowi wszystko, com

był winien. Wypłaciłem mu pieniądze zaledwie przed godziną, nie wcześniej. Ale ten

spleśniały czerw mączny zdążył już o tym zapomnieć. Skrył dirhemy we własnej sakiewce i

po raz drugi upomina się o srebro. W ten sposób mógłbym mu zwracać monety aż do

końca świata. Albo jeszcze dłużej. Co więc mam robić?

Hodża Nasreddin nie odpowiedział. Zanurzył się w myślach. Milczał pięć minut.

Dziesięć. Wreszcie minął kwardans. Zaniepokojonym wielmożom zdało się, iż zasnął.

W umysłach dostojników pałacowych zaczęło kiełkować przekonanie, że oto arba

ich losu skrzypiąc i kolebiąc się rozpoczyna toczyć swoje wysokie koła coraz prędzej i

prędzej w kierunku przepaści, z której dla żywych nie może już być powrotu.

W ponurym nastroju oczekiwano na wyrok chanowy.

Zanim władca Kokandu otworzył usta, zasłonę ciszy przerwał jednakże głos filozofa

Buchary:

- Panie wielki, każ sługom przynieść natychmiast naczynie pełne wrzątku. Znalazłem

sposób, aby wyłowić prawdę z sakiewki piekarza.

Westchnienie siedemdziesięciu ust na skrzydłach ulgi uleciało pod chmury. Niczym

za dotknięciem czarodziejskiej pałeczki tłum ożywił się, gwałtownie kiwając głowami i

wymachując rękoma, Ibrachim Ubajdułła ogarnięty uczuciem wdzięczności podbiegł do

Hodży Nasreddina z pokornie przełamanym karkiem. Przypadł do kolan mędrca.

Wyszeptał gorąco:

- Bardzo to roztropne posunięcie z twojej strony, wędrowcze. Bardzo roztropne.

Czarka wrzątku wylana za kołnierz nawet najbardziej upartego z uparciuchów musi

przyśpieszyć mowę jego języka. Tańcząc z bólu obydwaj wyśpiewają prawdę potrzebną

dla ocalenia głów siedemdziesięciu.

- Tobie, Ubajdułło, nawet wiadro oleju niewiele by pomogło w podobnej sytuacji.

Nie zmądrzałbyś ani odrobinę - Hodża Nasreddin roześmiał się półgłosem. - Wrzątek

bezboleśnie ujawni tajemnicę spłaconego długu. Przekonasz się za chwilkę. Patrz tylko

uważnie.

Rzeczywiście. Nie upłynęło czasu więcej, niż potrzeba go na przełkniecie kilkunastu

łyżek płowu, gdy okazało się, że monety sprzedawcy oliwy znajdowały się jednak w

sakiewce piekarza.

Król kokandzkiego pieczywa zełgał, sprzedawca tłuszczów prawdę głosił - oto

rezultat dociekliwości Nasreddinowej. Dociekliwości, która ocaliła siedemdziesiąt dwa

czerepy, jeden zaś - piekarzowy - skazała na sześciotygodniowe rozmyślania w lochu

podziemnym kokandzkiego zindana.

*

Zastanów się teraz, człowieku śpieszący tropem przygody Nasreddinowej, i osądź,

w jaki sposób filozof Buchary wyjawił tajemnicę piekarzowego mieszka. Pamiętaj, przy

tym, że ostrożność w sądach nikomu jeszcze nie przyniosła wstydu, wstyd przynosi dopiero

brak sądów.

WYROKI ROZWAGĄ NAPEŁNIANE

Opowieść trzecia o tajemniczych mężach:

Hassanie naiwnym jak młoda dziewczyna,

Hassanie fałsz obnoszącym po świecie

i Hassanie wielce doświadczonym

Dawna przyjaźń nie siwieje. Najserdeczniejszych słów świata zabrakłoby na

opisanie spotkania Hodży Nasreddina z garncarzem Achmadżanem. Prawie caluteńką noc

przegadali obydwaj mężowie, wspominając przygody młodzieńcze z bliskiej im obu

Buchary. Przy wschodnich słodkościach, herbacie gorącej jak środek dnia na środku

pustyni oraz wyśmienitych potrawach przyrządzonych przez Dilarę, żonę pana domu, czas

upływał im niepostrzeżenie. Nic zatem dziwnego, że świt nie był w stanie ich przebudzić.

Zaspali. I aż do południa śnili o czasach, które nigdy nie powrócą.

Dopiero po obiedzie usiłowali dopędzić dzień umykający. Czym prędzej załadowali

na grzbiet osła dwa worki pełne glinianych wyrobów: mis wypalonych w piecu na kamień,

zgrabnych dzbanków i prześlicznie zdobionych piałek - bezuchych filiżanek do herbaty. W

doskonałym nastroju ruszyli w kierunku głównego bazaru Kokandu.

Nie ujechali daleko. W pewnej chwili, jeszcze przed rzeczką Soch dzielącą Kokand

na dwie części, drogę zastąpił im strażnik miejski, poszukujący kilku miedziaków tam, gdzie

ich nie zgubił. Podejrzliwy stróż ładu publicznego pochwycił kłapoucha za uzdę.

- Ej, wy tam! Co ukrywacie w tych sakwach? Skradzione przedmioty? A może

towar przewieziony przez bramę grodzką bez opłacenia stosownej daniny?

To mówiąc uderzył pałką w jeden z worków.

Garncarz struchlał słysząc jęk skorup.

- Jeśli jeszcze raz grzmotniesz pałką, powiem, że nie wieziemy niczego - odrzekł bez

namysłu Hodża. - I będzie to szczera prawda. Strażnik zwrócił groźny wzrok ku mędrcowi.

- Ej, mądralo, zbliż się - warknął. - Widzę, że ozór dłuższy masz niżli osioł ucho.

Nie znam cię, nie jesteś chyba tutejszy. Przyznaj się, wnuku czarnej ropuchy, skąd i dokąd

idziesz?

- Skąd, wiem doskonale, ostojo kokandzkich porządków - odpowiedział uprzejmie

Hodża Nasreddin. - Ale dokąd, nie mam najmniejszego pojęcia.

- Drwisz sobie z przedstawiciela władzy? Takiś odważny czy takiś głupek? A może

coś kręcisz? - wrzasnął strażnik i ucapił mędrca za chałat. - Pójdziesz ze mną. Pogadamy na

wartowni, wnuku czarnej ropuchy! Mamy tam siedemdziesiąt siedem sposobów skutecznie

rozplątujących najoporniejsze nawet języki.

Cóż miał robić Hodża Nasreddin? Pożegnał się z garncarzem życząc mu lepszego

szczęścia na bazarze, a sam pod opieką stróża kokandzkich porządków pomaszerował w

nieznane.

Zaraz za drzwiami wartowni strażnik zameldował setnikowi, olbrzymowi w baraniej

czapie z ozdobnym chwostem:

- Panie mój, ten oto bezczelny łazęga naśmiewał się przy świadkach z ładu

panującego w Kokandzie i w całym chanacie. A na pytanie, skąd i dokąd idzie, powiedział,

iż nie ma zielonego pojęcia. Panie mój, co sądzisz o jego słowach i zuchwałym zachowaniu?

Zasłużył na czterdzieści pałek? A może gniazdo mrówek wepchnąć mu w nogawkę?

- Mówiłem jedynie prawdę. Każdy mi to przyzna - Hodża Nasreddin położył dłoń

na sercu na dowód, iż nie łże. - Także i ty, panie. Bo posłuchaj. Doskonale wiedziałem,

skąd idę. Z domu mojego serdecznego przyjaciela, garncarza Achmadżana. A dokąd? Nie,

tego nie wiedziałem. No bo jakim cudem mógłbym odgadnąć, że przyjdę tutaj, na

wartownię?

Nie wiadomo, czym zakończyłaby się wizyta mędrca bucharskiego w gnieździe

jadowitych szerszeni, gdyby nie setnik Bobodżan. Ten, zaledwie spojrzał na twarz włóczęgi

podejrzanego o ciężkie przestępstwa, rozpoznał w nim niezwykłego gościa przybyłego

wczoraj wieczorem do pałacu. Człowieka, którego nadaremnie poszukiwano od wczesnego

rana na polecenie kuszbegi Salima, najwyższego z rady wezyrów. Uszczęśliwiony z

odnalezienia zguby skoczył naprzeciw mędrca tak gwałtownie, że barania czapa z chwostem

zjechała mu na oczy. Oślepiony na moment, potknął się i jak długi gruchnął na ziemię.

- Aj, aj, jak to dobrze, żeś się tu pojawił, panie szlachetny - jęknął boleśnie, leżąc

plackiem u stóp Hodży Nasreddina. - I, proszę, nie gniewaj się na tego gorliwego matołka.

To doskonały strażnik, gorliwy i pracowity, tyle że bez głowy. Nie odróżnia pospolitych

łotrzyków i włóczykijów od przyjaciół dworu. Panie szlachetny, w pałacu władcy oczekują

cię od dawna. Poszukiwaliśmy wszyscy twej dostojnej osoby od samego świtu.

Bezskutecznie. Na wszelki wypadek odprowadzę cię teraz do wrót chanowej urdy, abyś

nie zbłądził gdzieś po drodze. I abyśmy nie musieli szukać cię po raz drugi.

- Chodźmy zatem do pałacu - zgodził się Hodża i wyciągnął rękę do setnika. -

Wstawaj. Nie będziesz wszakże leźć przez całe miasto na czworaka?

Dzień dzisiejszy zdawał się być bliźniakiem dnia wczorajszego. I znów, jak

poprzedniego wieczoru, podążali szeroką strugą przez wrota pałacowe wielmoże wystrojeni

w przepyszne chałaty i złocone pantofle. Pośród tłumu bogatych, wielobarwnych i

klejnotami wyszywanych tiubietiejek tylko jedno nakrycie głowy raziło czernią i skromnym

białym haftem. Spośród licznych wspaniałych złocistych szat zaledwie jeden strój - zwykły i

codzienny - kłuł oczy wszystkich.

I znów, jak poprzednio, zabrzmiały piszczałki uroczystym tonem, zaśpiewały pod

smyczkiem kaszgarskie rebaby, zadudniły głucho bębny oraz dojry. Na dźwięki te

siedemdziesięciu najbogatszym wielmożom chanatu pobladły oblicza, a głowy ich pochyliły

się nisko, niziutko, pokornie ścierając kurze z płyt posadzkowych tronowej komnaty. Na

ugiętych nogach bogacze oczekiwali kolejnych niespodzianek walących się lawiną z góry.

Pośród siedemdziesięciu przełamanych do ziemi sylwetek zaledwie jedna sterczała dumnie

wyprostowana, jeno z lekko skłonioną głową.

Tymczasem wielki chan Kokandu tylko wszedł jeszcze się dobrze nie rozejrzał, a

już wyłuskał z barwnego tłumu niepozorną sylwetkę Hodży Nasreddina. Kiwnął dostojnym

palcem na mędrca, by zbliżył się o kilka kroków.

- Cieszysz moje oko, władco Osłakłapoucha - rzekł z promienną gębą. - Widzę,

bez wahania przybyłeś do pałacu na spotkanie z nami. Nie minie cię za to odpowiednia

nagroda. Zapewne chciałbyś znów usłyszeć pytania głębokie i zagadkowe, przeznaczone

dla uszu umiejących słuchać?

Chan kokandzki wiedział doskonale, że stawianie pytań robi z człowieka mędrca.

Zadawał je więc wokoło przy każdej okazji, aby wśród poddanych, a także wśród posłów

z odległych krain uchodzić za władcę o wielkim rozumie. Sposobność ponownego

wypróbowania dowcipu wędrownego filozofa pozwalała mu ukazać się w blasku, którego

nigdy nie potrafił wykrzesać z łbów miejscowych bogaczy.

- Nie będziesz mieć nic przeciwko decyzji, że i dzisiejszy wieczór poświęcimy tobie,

człowieku podróżujący nie wiadomo skąd i nie wiadomo dokąd? - ciągnął dalej chan

Kokandu siadając z podwiniętymi nogami na tronie. - Będziesz odpowiadać na trudne

pytania, radując serca nasze wyrokami pełnymi rozwagi i głębokich przemyśleń.

Tłum dostojników pałacowych spoglądał z podziwem na bucharskiego mędrca,

który - uśmiechając się przy tym jak dziecko nic nie rozumiejące lub człowiek porażony

bezdenną głupotą - w milczeniu potakiwał nieustannie słowom władcy.

- Los mój w twoich rękach, panie szlachetny - Hodża Nasreddin otworzył wreszcie

usta. - Zamieniam się w słuch. Pytaj zatem, o szczodrobliwy.

Chan zrzucił pantofle i rozsiadł się wygodnie na stercie złocistych poduszeczek

pokrywających tron, odczekał chwilę, aż napięcie wzrośnie pod sufit, po czym zaczął cedzić

słowa przemyślane zawczasu:

- Kto jest bardziej niebezpiecznym złodziejem od najzręczniejszego z

rzezimieszków? Nawet od króla włamywaczy, słynnego złodzieja z Bagdadu?

- Marnotrawca, panie.

Chan Kokandu otworzył szeroko oczy ze zdziwienia. Strzała Nasreddinowej

odpowiedzi trafiła bowiem w sam środek problemu. Trwało chwilkę; zanim władca

otrząsnął się i wypuścił spomiędzy warg następną zagadkę:

- Czy wiesz, co u dorosłych istot bywa ślepe na obydwoje oczu?

I tym razem Hodża odpowiedział momentalnie:

- Tylko szczęście, o dostojny.

- Które ze wszystkich zwierząt na świecie ma największy apetyt? Które jest

najgłodniejsze?

- Człowiek zawistny, panie. Zawistnik może mieć wzgórze brzucha twarde i nadęte

od jadła, kiszki wypełnione po same gardło, a oczy wciąż jeszcze głodne i nienasycone.

- Tak, tak. Trudno zaprzeczyć - zgodził się władca łaskawie. - A czy wiesz,

człowieku podróżujący, co jest twardsze nie tylko od brzucha łakomca, ale także od

granitowego głazu?

- Mężczyzna doświadczony przez los. Wiedz, o sprawiedliwy, że nawet od

najsilniejszych ciosów ślad rysy na nim nie pozostanie.

- Hm, a w takim razie co jest delikatniejsze od płatków róży?

- Również człowiek. Lecz człowiek wrażliwy, panie dostojny. Wystarczy czasami

jedno słowo, aby go złamać. I to tak, że już nigdy się nie zrośnie.

- Niezwykłe znajdujesz odpowiedzi, władco Osłakłapoucha. Ale, przyznaję,

głębokie i prawdziwie słuszne. Trudny z ciebie przeciwnik dla najlepszych z filozofów

Wschodu i Zachodu. No, a teraz kolej na szóste pytanie: najsmaczniejszy posiłek dla

zgłodniałego mężczyzny?

- Ten, który gotowy oczekuje na stole - rzekł Hodża i od razu wyjaśnił: - Bo tak już

jest na tym nie najlepiej urządzonym świecie, panie szlachetny, że sytemu nawet tłuszcz nie

smakuje, głodnemu zaś woda słodką będzie.

Chan Kokandu pokiwał głową ze zrozumieniem. Natychmiast w ślad za nim poczęli

cmokać z zachwytu wielmoże. Od kiwających się gorliwie złoconych tiubietiejek oraz

zawojów przyozdobionych klejnotami wiatr poszedł po komnacie.

- Zgoda, władco Osłakłapoucha. Lecz musisz przyznać, iż to pytanie nie było

zbytnio uciążliwe. Inaczej, sądzę, będziesz śpiewać po pytaniu siódmym, ostatnim na dzisiaj.

Bo czy wiesz, człowieku wędrujący po muzułmańskim świecie, dlaczego mimo tak wielu

zalet prawej ręki, ludzie pierścienie noszą na lewej?

- Czyżbyś naprawdę nie wiedział, o wszechwiedzący - odparł mędrzec bucharski

pytaniem na pytanie - że ludzie pełni zalet zawsze odchodzą z niczym?

Chan wyłowił sens z głębin Nasreddinowej odpowiedzi. Odczytał ukrytą aluzję.

Przygryzł wargi, jednakże bez słowa przełknął dokuczliwą uwagę. I jak gdyby nigdy nic,

klasnął w dłonie.

W tej samej niemal sekundzie rozsunęły się poły aksamitnej kotary i z głębi niszy

wystąpiło trzech zasuszonych mężów z długimi siwymi brodami.

Tłum wielmożnych gapiów wy ciągnął szyje. Napięcie w komnacie rosło

gwałtownie, przybierając na sile niczym ałajski strumień w porze wiosennych roztopów.

Kimże są ci starcy strojni w białe zawoje?

Na próżno wysilano pamięć i łzawione oczy z wielkiego wysiłku. Nikt ze

zgromadzonych nie mógł sobie przypomnieć siwobrodych.

- Przypatrzcie się uważnie moim gościom, uczonym achundom - rozpoczął władca.

- Wszyscy trzej noszą imię Hassan i wszyscy trzej przed laty kształcili się w samarkandzkiej

medresie Tillja-Kari. Jednakże później los rozmaicie pokierował ich krokami. Dzisiaj

charaktery achundów z odmiennej są utkane przędzy. Jeden Hassan pozostał naiwny jak

młoda dziewczyna, głosi tylko prawdę, przeto wcześniej czy później kat mu głowę z karku

strąci. Drugi z Hassanów na odwrót, prawdą ust nie kala, jedynie fałsz i kłamstwo obnosi

po świecie. Wreszcie trzeci Hassan, ostatni z moich gości, stał się człowiekiem wielce do-

świadczonym. Mówi prawdę lub kłamie, zależnie od sytuacji, w jaką los go wpędzi. Ten -

mniemam - z nich wszystkich żyć będzie najdłużej.

“Dziwne. Bardzo dziwne - pomyślał sobie Hodża Nasreddin spoglądając na zawoje

starców. - Jeśli dwie żmije ze wspólnej wypełzną nory, nie powinna jedna syczeć po

persku, a druga po turecku. Ha, widocznie uczeni achundowie bardziej skomplikowane

mają charaktery niźli jadowita gadzina".

Tok Nasreddinowych myśli zmącił głos chanowy:

- Hej, władco Osłakłapoucha, zbliż się do moich gości, zaproszonych tu Hassanów,

i spróbuj odgadnąć, kto jaki charakter kryje pod czałmą uczonego człeka. W tym celu

wolno ci każdemu z nich zadać po jednym pytaniu. Pamiętaj, po jednym, nie więcej. To ci

musi wystarczyć do wyciągnięcia odpowiednich wniosków i do rozwikłania przemyślnej

zagadki.

Hodża Nasreddin medytował chwilę, wpatrując się nieruchomym wzrokiem w

pantofle władcy leżące obok tronu. Następnie odwrócił się, zerknął na sędziwą trójcę, po

czym pewnym krokiem podszedł do tego z prawej strony.

- Powiedz mi, Hassanie pierwszy - zapytał - kto stoi obok ciebie?

- Hassan prawdę mówiący - odparł bez namysłu starzec o kamiennym obliczu.

Wtedy mędrzec bucharski zwrócił się do achunda stojącego pośrodku:

- A kimże ty jesteś, Hassanie drugi?

- Hassanem doświadczonym przez życie i ludzi - brzmiała natychmiastowa

odpowiedź.

Trzecie i ostatnie pytanie Hodża Nasreddin zadał achundowi tkwiącemu

nieruchomo z lewej strony:

- Hassanie trzeci, czy wiesz, kto stoi obok ciebie?

- Oczywiście, panie. Hassan miłujący kłamstwo - usłyszał tym razem w odpowiedzi.

Hodża cofnął się.

- Wiem już wszystko, panie dostojny. Usłyszałem, co usłyszeć chciałem. Teraz

muszę odrobinę pomyśleć - oświadczył. - Zanim najbliższy świt przedłuży moją brodę co

nieco, odkryję przed wami tajemnicę trzech Hassanów. Wyjawię, kto kim jest. I, mam

nadzieję, zasłużę na szczodrą nagrodę.

- Całą noc chcesz czekać? Czyś ty z czarnej oślicy na czaszkę zleciał uderzając o

kamień? - zaskrzeczał wielki wezyr.

- Słyszałeś, prawico Allacha na ziemi, co ględzi ten przybłęda?

- Słusznie powiada kuszbega Salim - władca kiwnął głową. - Wędrowcze,

nadużywasz cierpliwości mojej i ludzi oczekujących na wynik. Byłoby niesprawiedliwością,

gdyby kilkadziesiąt osób traciło bezużytecznie wiele godzin dla kaprysów jednego zaledwie

człowieka. Nawet jeśli jest nim władca Osłakłapoucha. Ostrzegam cię, czekać będziemy

tylko tyle czasu, ile wyśmienity biegacz potrzebuje na przebiegnięcie wokoło murów

naszego miasta. Jeśli przekroczysz wyznaczoną przeze mnie granicę, zamiast sakwy srebra

spodziewaj się odpowiedniej nagrody z rąk pałacowego ogrodnika.

Tłum wielmożów zahuczał radośnie, wtórując rechotowi uszczęśliwionego

naczelnika chanowych ogrodów. Tradycyjna nagroda ogrodnika to rozkosz dla mężczyzn w

dojrzałym wieku. Oczyma wyobraźni widziano już, jak naczelnik gniazdo os w glinianym

garnku wkłada delikwentowi pod koszulę, podwiązuje ją, po czym chodakiem tłucze kru-

chą skorupę. Tego, co później wyczyniał nieszczęśnik, opisać nie sposób. Słów wszystkich

języków świata nie wystarczyłoby na to.

- Wolę srebro w sakwie niźli niespodziankę ogrodnika, o której wiem bardzo

niewiele - odpowiedział Hodża Nasreddin, powstrzymując wylew powszechnej uciechy. - I

dlatego pośpieszę się, panie. Ujawnię tajemnice tych trzech achundów, zanim przeminie

czwarta część czasu wyznaczonego mi łaskawie przez władcę.

Cisza zapanowała w komnacie. Dostojnicy zamarli w napięciu. Minuty oczekiwania

wlokły się niby wyboista droga przed okulałym wielbłądem.

*

Jeśli prawdą jest, że od trzystu pięćdziesięciu pustych słów lepsze kilka pełnych,

zważ, człowieku myślący, jakie należało powiedzieć, aby uniknąć bolesnego spotkania z

garnkiem żądlących szejtanów?

Tym razem zagadka jest znacznie trudniejsza od dwóch poprzednich. Ale czyż nie

takie bywa życie? Usiane na przemian problemami lekkimi jak łabędzie piórko i ciężkimi

niczym młot kowalski upuszczony nieopatrznie na palec u nogi.

UPARTY KEMINE... I NIE TYLKO

Opowieść czwarta, w której filozof bucharski najpierw wysłuchuje

Ezopowych mądrości, po czym rozprawia

o wartościach nic niewartej poezji

- Wszyscy już są? - władca Kokandu uniósł się lekko na łokciu i rozejrzał się

uważnie dookoła. - Coś mi się wydaje, że zapomnieliście o gościu przybyłym na mój dwór z

daleka. Straże, natychmiast sprowadźcie mi tutaj człeka, który zabawiał nas i wczoraj, i

przedwczoraj.

Naczelnik pałacowych głoworzezów momentalnie zniknął za kotarą.

Niewiele czasu upłynęło, gdy sześciu rosłych drabów wniosło triumfalnie na barkach

dywan zwinięty w rulon. Ruchliwe stopy wystające z jednego końca pozwalały domyślić się,

że nadzieniem tego olbrzymiego naleśnika był żywy człowiek. Naczelnik straży pałacowej

kazał złożyć ów naleśnik przed tronem, a następnie szarpnął z całej siły za kobierzec. Rulon

rozwinął się i oto oczom wielmożów zgromadzonych w komnacie ukazał się mędrzec

bucharski we własnej osobie. Nieco wymięty i przyduszony.

- Dobrze, że nareszcie jesteś. Czekałem na ciebie z niecierpliwością, człowiecze

wędrujący po świecie - uradował się chan Kokandu.

- Panie wielki, jak mogłeś pozwolić tym łotrom, aby mi sen brutalnie przerwali. Taki

sen! - jęknął mędrzec z ziemi udając, iż nie dosłyszał słów władcy.

- Sen? Śpisz w ciągu dnia? Dlaczego? A możeś ty chory na indyjską śpiączkę,

władco Osłakłapoucha?

- Nie o chorobę tu chodzi i nie o spanie, panie wielki, lecz o zagadkę. Znakomitą.

Taką do myślenia. Kiedy zdrzemnąłem się ociupinkę pod winogronowymi łozami, ujrzałem

przed sobą najdowcipniejszego z niewolników, jacy kiedykolwiek stąpali po ziemi. Mówię

o Ezopie z Frygii, greckim niewolniku cenionym przez wielu.

- Powiadasz o niewolniku? Zwyczajnym rabie? - chan Kokandu wydął pogardliwie

wargi. - Phi, a cóż ciekawego mógł ci powiedzieć człowiek, który wszakże człowiekiem nie

jest? I do tego wart tyle co parszywa koza.

- Czas udowodnił, iż ten grecki niewolnik wart był więcej niż niejeden

władcamruknął Hodża Nasreddin pod nosem, głośniej zaś dodał: - Ezop z Frygii zapytał

mnie we śnie, cóż to może być takiego, co wiosną chodzi na czterech łapach, latem na

dwóch, natomiast jesienią na trzech? Akurat w chwili, gdy zastanawiałem się nad

wyjaśnieniem niezwykłego problemu, wpadła ta piekielna banda, okręciła mnie w dywan i z

wrzaskiem poniosła na ulicę. Ezopa i jego zagadkę twoi strażnicy zadusili w ciasnym

tłumoku.

- No i bardzo dobrze, władco Osłakłapoucha. Nie będziemy się przecież zajmować

sprawami jakiegoś niewolnika - chan wzruszył ramionami. - Miała być znakomita zagadka

do myślenia, a tymczasem słyszę od ciebie tylko o łapach. Czterech? Dwóch? Trzech? Z

liczeniem zwróć się wprost do poborcy podatków. On z nas wszystkich najlepiej wyznaje

się na cyfrach. Nie po to kazałem dostarczyć cię do pałacu, abyś zawracał mi głowę

bzdurnymi liczbami. Dzisiaj potrzebny mi jesteś do czegoś innego.

- A o co chodzi tym razem? - wystękał Hodża Nasreddin dźwigając się powoli na

nogi.

Chan pochylił się nieco do przodu i otworzył usta:

- O poezji masz jakieś pojęcie, władco Osłakłapoucha? Wiele ksiąg przeczytałeś w

życiu. Tak przynajmniej twierdzi mój astrolog, który zna cię od małego dziecka. Skąd? A

cóżeś się tak zdumiał? Z gwiazd oczywiście. Czytałeś więc zapewne i księgi z wierszami?

Znasz Hafiza? Dżamiego? Aliszera Nawoi? Mam rację, człowieku włóczący się po świecie?

- Nie zaprzeczam, o dostojny - mędrzec bucharski wyciągnął ręce przed siebie i

zaginając palce zaczął wyliczać: - Poznałem wspaniałe wiersze Rudakiego i Omara

Chajjama, a również Firdausiego i Saadiego, prześliczne gazele Hafiza oraz poematy

Dżamiego i Aliszera Nawoi. Wiele z nich wyuczyłem się na pamięć. Pragniesz któregoś

wysłuchać, panie?

- Mów - zgodził się łaskawie chan Kokandu. - Niechaj przekonam się, co

pozostało ci z tej lektury pod czaszką.

Hodża Nasreddin spojrzał władcy w oczy i wyrecytował bez zająknienia:

“Dwieście lat przeżyjesz

Albo tysiąc lat,

I tak w końcu trafisz

Mrówkom na obiad".

- Zbaraniałeś? - wzdrygnął się chan. - I to ma być według ciebie wielka poezja? Jak

można podobne okropieństwa głosić u stóp tronu? Ktoś tu zbzikował. Albo ty, człowiecze

wędrujący, albo ten twój autor. Kim onże jest?

- Wymieniałem już jego imię, panie szlachetny. Omar Chajjam, znakomity mistrz

perskiej poezji. Czy chcesz posłuchać jeszcze innych jego wierszy?

- Ani myślę. Czasu szkoda. Zresztą, każdy woli owoce z własnego ogrodu niźli

zgniłki przyniesione z cudzej zagrody. - Chan Kokandu nadął się niczym purchawka po

deszczowej porze. -Wiedz bowiem, władco Osłakłapoucha, iż ja również potrafię składać

wdzięczne rymy. Pragniesz je poznać?

- Pragniemy! Bardzo pragniemy! O niczym innym nie marzymy! Osłódź nasze dusze

swoją poezją, panie wielki! Namaść balsamem swoich rymów nasze serca, panie wielki! -

zawołali chórem dostojnicy pałacowi zgromadzeni w komnacie. Jedynym człowiekiem,

który nie wziął udziału w zgodnie brzmiącym chórze, był Hodża Nasreddin. Ale na to

władca już nie zwrócił uwagi. Wyprostował się na tronie i gestem uciszył dworaków. A

kiedy zamilkli, ujął kartę papieru i począł deklamować:

“Perłą wśród kamieni -

Kokand,

Pszczołą wśród szerszeni -

Kokand,

Tron ponad tym światem -

Kokand,

A nad Kokandem całym -

Ja".

Zaledwie skończył, zewsząd rozległ się ponownie chór pochlebców i lizusów:

- Przeurocze! Cudowne! Zachwycające! Jakie szczere i prawdziwe. Jakie głębokie

i mądre. A jakież poetyckie. Słowik pozieleniałby z zawiści, gdyby mógł wysłuchać twojej

pieśni przy blasku księżyca, panie największy i najzdolniejszy. Róża zwiędłaby ze wstydu,

gdyby mogła poznać urodę twoich rymów, panie największy i najzdolniejszy.

I znowu jedynym spośród dworaków, który ust nie otworzył, był Hodża Nasreddin.

Jednakże tym razem chan Kokandu dostrzegł z wysokości tronu, iż przybysz nie myśli

przyłączyć się do powszechnej opinii.

- Czemuś zamilkł, człowiecze wędrujący po świecie? Zaniemówiłeś z zachwytu? To

się często zdarza moim urzędnikom - chan roześmiał się ukontentowany. - Strażniku,

podejdź i uszczypnij naszego gościa, aby się ocknął. Niechaj wróci mu wreszcie

przytomność i dar mowy. Pragniemy wszakże poznać i jego zdanie.

Mędrzec bucharski wolał nie czekać, aż strażnik dziabnie go końcem szabli pod

żebra, czym prędzej otworzył usta i odpowiedział pośpiesznie:

- Panie wielki, zamilkłem wcale nieprzypadkowo, albowiem właśnie w tej chwili

przypomniałem sobie niezmiernie interesujące wydarzenie. Przed rokiem na dworze chana

Chiwy byłem świadkiem spotkania tamtejszego władcy z Kemine, turkmeńskim poetą,

którego wielbią wszyscy koczownicy wędrujący po Czarnych i Czerwonych Piaskach.

Panie, czy zechcesz posłuchać opowieści o Kemine?

Złoty turban kiwnął się dostojnie.

- Mów.

Hodża sięgnął bezceremonialnie po filiżankę z zielony herbatą stojącą obok tronu,

upił trochę, by zwilżyć gardło przed przydługą opowieścią, i rozpoczął:

- Sława Kemine na skrzydłach pustynnych wiatrów w krótkim czasie dotarła do

uszu każdego muzułmanina. Nic zatem dziwnego, iż wielu z ludzi bodła zawiść i

przeogromna zazdrość. Niejeden też pragnął, ażeby jego imię stało się równie głośne, jak

imię Kemine wśród koczowniczych plemion, aby jego poematy i dastany podobnie jak

poezję Kemine śpiewano wieczorami przy pasterskich ogniskach czy podczas bojowych

pochodów. Albowiem zawiść, panie sprawiedliwy, jest niczym choroba, na którą zapadają

prawie wszyscy. A zwłaszcza ci, których Allach i tak obdarował hojnie na tym świecie. I

nieograniczoną władzą, i niezmierzonym bogactwem, i siedemdziesięcioma młodymi żonami.

Krótko mówiąc, nieomal wszelkimi skarbami, oczywiście, z wyjątkiem talentu.

Któregoś dnia chan Chiwy kazał sprowadzić Kemine do pałacu. Miał do niego

sprawę nie cierpiącą zwłoki. A kiedy przywieziono poetę z pustynnej wioski, po czym

wprowadzono pod strażą do komnaty tronowej, rzekł:

- Kemine, napisałem poemat. Chciałem, więc napisałem. Ale nie wiersz byle jaki,

lecz cudowny, przeuroczy. Podobny nieczęsto rodzi się w ludzkim sercu i w ludzkiej głowie.

Tak przynajmniej twierdzi wielki wezyr mego dworu. I główny sędzia chanatu. I strażnik

pieczęci. I wielki koniuszy. Chciałbym poznać również i twoją opinię, Kemine. Przeczytaj

feraz poemat o głębokiej miłości dwojga młodych i powiedz mi szczerze, co o nim sądzisz.

Tyś poeta, twoje zdanie będzie przeto dla mnie najcenniejsze. Znacznie ważniejsze od

głosów tych tam złoconych półgłówków.

Powiedziawszy to władca podał poecie zwój papieru przewiązany rzemykiem z

antylopie j skóry.

Kemine rozwinął rulon. Przeczytał wiersz uważnie od pierwszej litery do ostatniej

kropki, po czym bez słowa skręcił papier z powrotem i położył u stóp tronu. Następnie

cofnął się o trzy kroki, skrzyżował ręce na brzuchu, pochylił głowę i znieruchomiał. I trwał

tak w milczeniu niczym filar z twardego drewna. Minutę, dwie, pięć...

Cierpliwość władcy dosięgnęła kresu. Co zresztą widać było gołym okiem.

Komnata tronowa wraz z zaproszonymi gośćmi dygotała z przerażenia,

- No i co, Kemine? Czemuś raptem zaniemówił? - władca nie wytrzymał i pierwszy

przerwał ciszę. - Zazdrość mowę ci odjęła? A może język połknąłeś w chwili pełnej

zachwytu nad prawdziwą poezją?

Kemine podniósł głowę.

Panie szlachetny, czy mogę powiedzieć prawdę?

- Mów. Po to tu jesteś.

- Różne już wiersze zdarzało mi się czytać w życiu, o szlachetny władco - zaczął

Kemine. - Wiele czytałem dobrych oraz bardzo dobrych. Lecz poznałem też mnóstwo

wierszy kiepskich. I bardzo kiepskich. Na podstawie tego, co wiem, chciałbym stwierdzić,

iż nawet najgorszy z tych bardzo kiepskich był wdzięcznym słowikiem w porównaniu z

chropowatymi zdaniami, które na tej karcie nakreśliła grzeszna ręka. Twoja ręka, panie.

- Co? Jak śmiesz, pusty gnacie wielbłądzi? - władca Chiwy podskoczył z

wściekłością na tronie. Omal przy tym nie zleciał na ziemię. Machając gwałtownie rękami z

trudem utrzymał równowagę. - Toż to nie sprawiedliwa ocena poematu, ale zwyczajna

obelga. Plugawa potwarz! Wymysł pustej głowy. Straże, natychmiast wtrącić tego

zuchwałego Turkmena na czterdzieści dni do stajni. I przetrzymać tam w zamknięciu wraz z

osłami. Najlepiej o suchym chlebie i o wodzie. Może pobyt z długouchymi nauczy go

rozumu.

Rozgniewany chan skinął ręką.

Na dany znak ludzie sterczący dotąd wzdłuż ściany wyskoczyli na środek,

pochwycili Kemine pod pachy i siłą zawlekli do oślej stajni.

Od tamtej pory minęło z pół roku. Władca Chiwy był łaskaw ułożyć nowy poemat.

“Czterdzieści dni spędzonych w oślej stajni o chlebie i wodzie z pewnością nauczyło

Kemine postępowania w sposób bardziej przemyślany i wyrażania się w sposób bardziej

oględny, dyplomatyczny" - pomyślał sobie chan i znowu wysłał naczelnika straży pałacowej

w pustynię, aby raz jeszcze sprowadził sławnego turkmeńskiego poetę do miasta. Oddział

zbrojnych nie zwlekając pogalopował w kierunku bramy w murach obronnych Chiwy.

Sytuacja, jaka powtórzyła się nazajutrz w południe, była podobna do tej sprzed

kilku miesięcy niby jedna połówka jabłka do drugiej. Zaledwie strażnicy wprowadzili

Kemine do komnaty tronowej, władca dał mu do przeczytania swój najnowszy poemat.

- Tym razem napisałem nie o miłości dwojga młodych - rzekł - lecz o zupełnie

czymś innym. O cudownej róży wyrosłej na piaskowym barchanie pośrodku pustyni.

Poeta przeczytał wiersz w skupieniu. Ani jeden mięsień nie drgnął na jego obliczu.

Kiedy skończył, zwinął rulon na powrót i położył go u nóg władcy. Następnie ukłonił się

nisko i w milczeniu ruszył ku drzwiom.

- Stój! Bez mojego zezwolenia nikomu nie wolno opuszczać komnaty tronowej! -

wrzasnął na ten widok chan Chiwy. - Dokąd to, pusty gnacie wielbłądzi? Zapomniałeś, po

co dostarczono cię do pałacu?

Kemine zatrzymał się bez słowa.

- Dokąd się wybierasz? - ciągnął dalej chan Chiwy tonem odrobinę łagodniejszym.

- Kemine, przeczytałeś wszakże poemat o róży rozkwitłej pośród Czerwonych Piasków.

Czyż nie masz mi nic do powiedzenia?

- Tylko tyle, że idę wprost do stajni. Na czterdzieści dni pomiędzy osły. Żyć o

suchym chlebie i wodzie - odrzekł spokojnie poeta. - I niechaj ci to wystarczy za moją

ocenę, panie.

Hodża Nasreddin skończył opowieść o turkmeńskim Kemine i zamilkł. Ponieważ

cisza przedłużała się w nieskończoność, władca zaczął kręcić się i wiercić na tronie coraz

niespokojniej, coraz gwałtowniej. Z daleka wyglądało to, jakby nagle złożyły mu wizytę

wszystkie pchły Kokandu. Wreszcie nie wytrzymał i zawołał:

- No i co, człowieku włóczący się po świecie? Czemuś zaniemówił? Wysłuchaliśmy

wesołej przypowieści o chanie Chiwy oraz poecie z turkmeńskiego plemienia

koczowników. No i bardzo dobrze. Nie jesteśmy jednakże w pustynnej Chiwie, lecz w

zielonym Kokandzie. Na moim dworze. Czyżbyś, władco Osłakłapoucha, nie miał mi nic

więcej do powiedzenia?

- Mam. Oczywiście mam, panie wielki. Mianowicie życzę ci długiego zdrowia.

Rzekłszy to Hodża skłonił się głęboko, po czym skierował się ku wyjściu.

- Stój! Chyba jeszcze nie skończyłeś, władco Osłakłapoucha. Dokąd się zatem

wybierasz przed czasem?

- Idę zobaczyć, czy Kemine tkwi jeszcze w stajni pomiędzy ostami. Jeśli tak, będę

mu tam towarzyszyć przez dni czterdzieści o chlebie i wodzie.

I zniknął za kotarą.

W komnacie zapanowała śmiertelna cisza. Przerażenie odjęło mowę nawet

najgadatliwszym. Zamilkł również chan Kokandu znieruchomiały na złoconym tronie.

Władca myślał, dumał, medytował, aż wreszcie jak nie palnie się dłonią w czoło i

jak nie wrzaśnie:

- Ależ głupiec z tego człowieka włóczącego się po świecie! Czarny osioł! Baran

pustogłowy! Makówka wytrzęsiona na wietrze! Po co polazł do mojej stajni z iszakami,

skoro powinien wiedzieć, iż Kemine tutaj wcale nie ma. Siedzi przecież w stajni, ale w

Chiwie.

*

Powiedziano kiedyś: człowiek posiada dwa skarby, rozum oraz słowo. Z

pierwszego korzysta sam, dzięki drugiemu przynosi korzyść innym.

Skorzystaj zatem, o myślący, z pierwszej skarbnicy, by dopowiedzieć to, czego we

śnie Ezop wyjaśnić nie zdążył. Kim jest ten chodzący wiosną na czterech nogach, latem na

dwóch, zaś na trzech późną jesienią?

W OBCEJ SKÓRZE

Opowieść piąta o bolesnej przygodzie

fałszywego poganiacza bydląt,

a także o nieoczekiwanym spotkaniu z szajką opryszków

gadających różnymi językami

Gość człowieka skąpego zabezpieczony jest przed niestrawnością, gość wielkiego

pana - przed nadmiarem spokoju. Nic przeto dziwnego, że niedobre przeczucie ogarnęło

Hodżę Nasreddina, gdy następnego popołudnia chan Kokandu zatrzymał go przy sobie,

pozostałym gościom nakazując wynosić się czym prędzej z pałacu.

- Słyszałeś kiedykolwiek o Harunie ar-Raszidzie, władco Osłakłapoucha? Wiesz,

kim był ów kalif bagdadzki? - zapytał mędrca, gdy już pozostali sami.

- Wiem, o dostojny. Sławnym kalifem z dynastii Abbasydów. Opiekunem sztuki i

nauki w państwie perskim. Ojcem szczodrobliwym, dbającym o los uczonych i poetów.

Monarchą opiewanym w dziesięciu tysiącach rymowanych kasyd i cudownych legend -

odpowiedział Hodża Nasreddin od razu domyślając się, o co chanowi chodzi: Z rozmów

zasłyszanych w pałacowych przedsionkach wiedział doskonale, że władca kokandzki od

dawna na dnie serca hodował słabostkę, dziwaczne marzenie. Pragnął, aby przyszłe

pokolenia uznały go za nowego Haruna ar-Raszida. Haruna ar-Raszida krainy zamieszkałej

przez plemiona Uzbeków i Tadżyków.

- A czy wiesz, człowieku o głowie uczonego, że Harun ar-Raszid w ubogim

przebraniu wędrował po swoim państwie od wioski do wioski, od miasta do miasta i

nasłuchiwał nie rozpoznany, co jego lud głosi, czym żyje, jakie kłopoty i troski gryzą go

codziennie? A gdybym i ja uczynił podobnie? Nie jestem wszakże gorszy od sławnego

kalifa z Bagdadu. Co sądzisz o nocnej wycieczce, władco Oslakłapoucha? Niezły pomysł,

prawda? Przygotuj się, będziesz mi dzisiaj towarzyszyć w wyprawie do miasta. W

mizernym stroju i na piechotę.

- Harun ar-Raszid był władcą sprawiedliwym, szanowanym i lubianym przez swoich

poddanych - Hodża zadumał się. - Ty musisz się dobrze przebrać, panie. I jeszcze jedno.

Wiedz, że prawdę trzeba umieć wysłuchać do końca, nawet jeśli nie jest najmilsza dla ucha.

A to nie każdy potrafi.

- Phi, o to niech cię już głowa nie boli, ja wszystko potrafię - chan Kokandu

spojrzał z góry na mędrca i wydął lekceważąco wargi. - Przebierajmy się zatem, bo szkoda

czasu. Mógł Harun ar-Raszid wędrować pośród prostego ludu, mogę i ja. Jestem przecież

równie światłym władcą, jeśli nie większym od bagdadzkiego kalifa.

- Ile razy by człowiek nie powtarzał “chałwa, chałwa", w gębie przez to bardziej mu

słodko nie będzie. Uczynki świadczą bowiem o ludziach, a nie puste słowa - rzekł

półgłosem mędrzec bucharski.

- Co tam znów mruczysz pod nosem? Widzę, człowieku włóczący się po świecie,

że nie jesteś zachwycony moim oraz Haruna ar-Raszida pomysłem. Dlaczego? Czyżby

strach cię nagle obleciał? Nie dziwię się, mężczyzna bojaźliwy nawet na widok

świętojańskiego robaczka zaczyna wrzeszczeć o pożarze - zachichotał władca Kokandu,

naciągając na ramiona wypłowiały czapan poganiacza bydląt.

- Panie wielki, a nie lepiej ten spacer odłożyć do jutra?

- Dlaczego?

- Do rana, panie wielki, może się rozmyślisz i zmienisz plany. Bo, nie ukrywam, boję

się nieco, ale nie o moja, lecz o twoja skórę.

- Przesadzasz, władco Osłakłapoucha. I straszliwie marudzisz. Widzisz, zmierzch

ogarnął już ziemię całkowicie. W ciemnościach i w przebraniu nikt nas nie rozpozna.

Zresztą, w moim towarzystwie nie musisz się niczego obawiać.

“Obyś się w koniec języka ugryzł, bo ja wcale nic jestem tego taki pewny" -

pomyślał sobie Hodża Nasreddin, ale nie odpowiedział ani słówka. Wolał nie drażnić

zbytecznie pyszałkowatego chana.

Po kilkunastu minutach z bocznej furty pałacowego ogrodzenia wysunęły się dwa

cienie i nie zauważone przez nikogo pomaszerowały mrocznymi uliczkami w kierunku

głównego bazaru. Gdzieś tam w środku miasta obydwaj poszukiwacze szarych trosk

spodziewali się odnaleźć ludzi wypoczywających i plotkujących po trudach pracowitego

dnia.

Szli długo. Minęli wysokie mury medresy tonące w ciemnościach, potem minęli

kwartał zamieszkany przez dostojników dworskich, potem minęli kwartał kupiecki.

Przystanęli dopiero przed skromną herbaciarnią, odwiedzaną głównie przez najuboższych

mieszkańców Kokandu. Nosiwodów, garncarzy, kowali, siodlarzy, pomocników tkaczy,

pasterzy, poganiaczy koni i wielbłądów, a również przewodników karawan, przybyłych do

stolicy chanatu z rozmaitych stron świata.

Przed przestąpieniem progu czajchany Hodża Nasreddin zawahał się sekundę, po

czym szepnął wprost w ucho towarzyszowi nocnej wędrówki:

- Mnie tu znać mogą, o sprawiedliwy. Wejdę przeto pierwszy i rozejrzę się. A ty

wsuń się za mną dopiero po chwili. Pragnąłeś posłuchać, o czym prosty lud gada, przygotuj

więc ucho i serce. I rozsądek. Rozsądek koniecznie, panie.

Weszli po kolei. Siedli wygodnie na kobiercu, podwijając nogi. Momentalnie

pojawił się przed nimi brzuchaty mosiężny kumgan i dwie niewielkie filiżanki na tacy.

Nie dane było jednak Hodży tego wieczoru rozkoszować się spokojem i smakiem

świeżutkiej herbaty. Jeszcze nie dopił pierwszej filiżanki zielonego wrzątku, gdy usłyszał

pytanie podrzucone przez chana w stronę siorbiącego napój jednookiego mężczyzny,

grubego i tłustego jak chodżencki baran. Persa, sądząc z brody farbowanej chną na rudo i

ze stroju uwieńczonego wysokim czerwonym fezem.

- Nakłoń ucha ku moim ustom, człowieku z przepaską na obliczu, bo chcę cię

zapytać o rzecz dla mnie niesłychanie ważną. Co sądzisz o porządkach panujących tu w

Kokandzie, a także całym rozległym chanacie?

Grubas wydął policzki niczym dwa arbuzy, a następnie ze świstem wypuścił

powietrze. Nie odrzekł ani słowa. Popatrzył podejrzliwie na pytającego, pokiwał głową, po

czym odwrócił się i znów zaczął głośno siorbać herbatę. Władca odczekał chwilę, wreszcie

machnął niecierpliwie ręką i zaczepił pytaniem sąsiada siedzącego z prawej strony:

- A co ty, przyjacielu, myślisz o poczynaniach wielkiego chana Kokandu? Hę? Nie

jesteś chyba głuchy, jak ten jednooki tłuścioch?

- Pozwól, pasterzu wędrujący, abym odpowiedział ci słowami prześwietnego poety

i wybitnego mędrca. To nie ja, lecz mistrz składający cudowne poematy, nieśmiertelny

Sanai, i to już przed wielu, bardzo wielu laty w swoim “Ogrodzie prawd” orzekł, iż “władca,

który uciska i łupi swoich poddanych, jest szaleńcem przygotowującym pieczeń z własnego

udźca” - odparł uczenie sędziwy pomocnik pisarza sądowego, spoglądając krzywym okiem

na natręta, ośmielającego się przerwać mu głębokie rozmyślania nad marnościami

doczesnego świata.

Chan Kokandu podskoczył na dźwięk słów staruszka. Rozwarł gniewnie usta. Lecz

nie zdążył wypuścić w powietrze nawet sylaby. Poruszył tylko gębą niby karp w pałacowej

sadzawce i znieruchomiał. Odczuł dotkliwie szturchaniec-ostrzeżenie.

- Spokojnie, panie. Tutaj jesteś zwyczajnym wędrowcem, poganiaczem zwierząt

garbonośnych, z którym nikt cackać się nie będzie. Trzymaj więc język na postronku. Bo

możemy oberwać guzów zbyt wiele jak na dwie osoby - szepnął Hodża Nasreddin do

towarzysza.

Nie na długo chanowi wystarczyło cierpliwości. Wrzucił na język kilka ziarenek

słodkiego kiszmiszu z granatowych winogron i już po minucie zaczepił sąsiada z lewej

strony:

- A co u ciebie słychać, zacny stróżu zwierząt? Co myślisz o swoim władcy?

- Ja? A cóż bym miał myśleć? Nic nie myślę - odpowiedział szczerze pastuchów

zniszczonym chałacie, szczęśliwy, że ktoś do niego zagadał. I dodał stanowczo: - W mojej

wiosce chan nie rządzi.

- Coś ty powiedział, barania głowo? Jak należy rozumieć twoje słowa? - towarzysz

Nasreddina podskoczył gwałtownie. - Władza chana nie sięga nawet granic jego własnego

kraju? Czy dobrze cię słyszę, poganiaczu bydląt?

- A tak. W moim kiszłaku chałup dwadzieścia, a nieszczęść dwieście czterdzieści.

Największym zaś namiestnik chanowy, przybyły przed rokiem z Kokandu. On rządzi ludźmi

i dobytkiem, a nie władca wylegujący się w odległym pałacu.

Tym razem chan bez zmrużenia powiek przełknął gorzką pigułkę. Pytał dalej:

- Czy często zmieniają się u was urzędnicy? Czy potrafisz powiedzieć, zacny stróżu

bydląt, ilu ich było za twojej pamięci?

- Tylu, ile lat sobie liczę, przyjacielu - odpowiedział czaban bez namysłu. -

Namiestnicy zmieniali się i zmieniają nadal rokrocznie. Każdy z nich przybywał do wsi na

jednym chudym koniu grzechoczącym żebrami, po dwunastu zaś miesiącach opuszczał ją

wlokąc za sobą karawanę wypasionych wielbłądów, obładowanych bogactwami po same

chmury. A wszystko to z danin, podatków i innych urzędowych złodziejstw.

I tę pigułkę chan jakoś przełknął. Spróbował się nawet uśmiechnąć.

- Hm, a jak sądzisz, poganiaczu bydląt, który z chanowych namiestników był

najlepszy? - rzucił kolejne pytanie. - Trafił się chyba w waszym kiszłaku choć jeden o

mniejszym, niż u innych, apetycie?

Pasterz zamyślił się. Pytanie nie należało do najłatwiejszych. Począł gmerać w

zakamarkach pamięci. Wreszcie wykrzyknął radośnie:

- A był taki! Był, przyjacielu! Pewnego razu przystano nam z Kokandu namiestnika,

który już w drodze umarł. Ten był bardzo dobrym namiestnikiem, najlepszym ze wszystkich.

Niczego nie zabrał, niczego nie ukradł.

Ryk śmiechu wstrząsnął herbaciarnią. Śmiali się ludzie, śmiały się wróble pod

powalą, śmiały się nawet czajniki podskakujące na ogniu.

Krew uderzyła chanowi do głowy. Oczy zaszły mu mgły. Nic potrafił się już

opanować. Długo powstrzymywany przez Hodżę Nasreddina, umknął nareszcie z uwięzi

opiekuńczego arkana, “Szabli języka dobył - powiada o takim Wielki Poeta - i w

najwyższym gniewie począł ciąć na oślep".

- Ach, wy hultaje o skarłowaciałych mózgownicach! - wrzasnął z całej siły. - Osły

przebrane za ludzi! Muły bezrozumne! Ładne macie wyobrażenie o tkliwym sercu waszego

władcy i o porządkach panujących w jego kraju. Batogiem trzeba by było wcisnąć wam

odrobinę szacunku do własnego pana. Oćwiczyć by was wilgotnymi rzemieniami i przetrzy-

mać na słońcu godzin dwanaście albo i dłużej.

Początkowo tłum zwyczajnych pastuchów i ludzi prostych rzemiosł zamarł

zaskoczony, ale zaraz potem z krzykiem oburzenia zerwał się na równe nogi.

Wybuchła awantura, jakiej dawno w Kokandzie nie widziano. Ciśnięty zręczną

dłonią zgniły melon wylądował na głowie fałszywego poganiacza bydląt, momentalnie

upodabniając go do sterty świeżego wielbłądziego łajna. Posypały się nań gęsto zepsute

owoce i czerstwe szturchańce. Jakaś laska gorliwie zaczęła masować mu plecy. Wreszcie

dwa miłosierne kopniaki wyrzuciły dostojnego przebierańca za drzwi, przerywając bolesną

gehennę.

Hodża Nasreddin ruszył na dwór, aby dźwignąć z ziemi zalepioną do cna kukłę.

- A mówiłem, przestrzegałem cię, o szlachetny. Nie posłuchałeś rad człowieka

doświadczonego, dobrze znającego swoich rodaków. I oto skutki pochopnej wyprawy.

Zapewne nie takich mocnych wrażeń oczekiwałeś od ludzi mających i honor, i charakter?

- Żywcem każę z nich skórę zedrzeć! I żmijom jadowitym rzucić! A to, co

pozostanie, na pal wbić każę! I do przepaści strącić! I poćwiartować - jęczał chan

Kokandu bolesnym szeptem, wyciągając zza kołnierza skorupę rozpaćkanego zgniłego

melona.

- Spokojnie, o szlachetny. Nerwy nie są najlepszym doradcą w podobnej chwili.

Jednakże chan ani myślał słuchać mędrca. Jęczał nadal, i to tonem coraz

groźniejszym:

- O, zaraz tutaj powrócę z oddziałem sarbazów, a wtedy wszystkich tych

oberwańców zaproszę w gościnę do pałacowych lochów. Już ja z nimi tam zatańczę.

Czajchanę zaś każę rozwalić natychmiast, aby najdrobniejsza bryła gliny, najmniejszy nawet

ślad nie pozostał po tym gnieździe szerszeni, po tym legowisku jadowitych skorpionów i

gadów dotkniętych wścieklizną! Jakże ci łotrzykowie śmieli podnieść nieczystą rękę na

swojego pana i władcę? Jak śmieli tknąć nietykalną osobę chana, namiestnika Allacha na

ziemi?

Mędrzec pojął, iż zajście przybrało niefortunny obrót. Dla całej dzielnicy może

skończyć się katastrofą. Nie przestając obierać dostojnej kukły z lepiących się zgniłków,

zaczął łagodnie

- Gorączka przez ciebie przemawia, o szlachetny. Ochłoń nieco, proszę, i rozważ

sprawiedliwie całe zdarzenie. Wszakże ci tam w czajchanie to ludzie prości, nie znający

swego chana. Nigdy go przecie nie widzieli, o miłosierny. Za wysokie są bowiem pałacowe

progi dla nóg bosych, nie obutych w złocone pantofle. Jakże więc mieli cię poznać? Ha,

bolesna to prawda, że skórę przetrzepali ci bardzo sumiennie. Ale prawdą jest, iż

przetrzepali ją nie chanowi Kokandu, lecz zwyczajnemu czabanowi, który podejrzanym

zachowaniem zasłużył sobie na męskie potraktowanie. Ukarzesz tych ludzi? Naturalnie

możesz to uczynić, bo któż jest w stanie przeciwstawić się kaprysom wielkiego władcy.

Ale zważ, o szlachetny, że i siebie w ten sposób ukarzesz.

- A to jakim cudem?

- Nie postawisz tamy ludzkiej ciekawości. Na podobieństwo błyskawicy rozniesie

się po mieście i po okolicznych kiszłakach przyczyna niezwykłej awantury. Ludziom nie

zwiążesz przecież języków na supeł? Tysięcy gęb zamurować się nie da. W rezultacie

wszyscy będą się naigrawać z wielkiego chana Kokandu, obitego przez najzwyklejszych

pastuchów. A pomyśl, o szlachetny, cóż wart jest śmieszny władca?

- Jednak...

- Tsss - przerwał Hodża chanowi w pół słowa, pociągając go gwałtownie za sobą.

W tej samej niemal chwili z herbaciarni wytoczył się w ciemność ów

czerwonobrody grubas z przepaską na oku. Momentalnie podbiegło do niego kilka zjaw

nocnych. Nie zauważywszy dwóch postaci ukrytych w mroku, duchy półgłosem zaczęły

naradzać się z Persem.

Hodża Nasreddin wyciągnął ucho w kierunku rozprawiających. Już po pierwszych

sekundach błogosławił ostrożność, która nakazała mu skryć się w cieniu sprzętu

nagromadzonego w zaułku. Sądząc z rozmowy, jaka toczyła się obok, sąsiedzi zza sterty

koszy przybyli do Kokandu , w poszukiwaniu łatwych łupów. Łatwych, albowiem wiedzieli

doskonale, że mirszobowie - strażnicy miejscy - zajęci tropieniem i chwytaniem

przeciwników chana oraz ściąganiem grzywien, kar i podatków nie mieli już ani odrobiny

czasu na gnębienie zwyczajnych “dzieci nocy", pospolitych złodziejaszków, niebezpiecznych

rabusiów i łupieżców wyrosłych z robaczywego nasienia.

Mędrcowi nietrudno było zorientować się, że nieznajomi tworzący szajkę groźnych

rozbójników pochodzili z różnych krajów, różnymi też gadali językami. I chociaż każdy ze

zbójów władał językami dwóch narodów, to jednak wspólnego, w którym wszyscy naraz

mogliby prowadzić rozmowę, nie znali.

Przysłuchując się uważnie słowom płynącym zza dzbanów i sterty koszyków,

Hodża zapamiętał imiona łotrzyków, rozróżnił języki, jakimi się porozumiewali. Wkrótce

wiedział już o nich naprawdę dużo. Skrzętnie układał w pamięci zauważone szczegóły.

Szajka składała się z czterech mężczyzn posługujących się językami: perskim,

tureckim, greckim i ormiańskim.

Najmłodszy z rzezimieszków, Ormianin Salal, nic znający wcale perskiego,

odgrywał rolę tłumacza, gdy otyły Pers Adbul chciał porozumieć się z Mohammedem.

Natomiast pochodzący z Izmiru Mohammed mówił doskonale po turecku i

swobodnie porozumiewał się z Jusupem, chociaż ten w języku Turków nie potrafił sklecić

prostego zdania.

Z prowadzonych w ciemnościach rozmów wynikało ponadto, że Salal, Abdul i

Jusup nie znali takiego języka, w którym wszyscy trzej mogliby porozumiewać się

jednocześnie bez przeszkód. Musieli pomagać sobie wzajemnie, przekładając potrzebne

słowa tak, aby być zrozumianym przez partnerów.

Po dłuższym nasłuchiwaniu Hodża Nasreddin nabrał przekonania, że w szajce nie

było zbójnika, który mówiłby i po ormiańsku, i po turecku.

Gdy gwiazdy nieco przybladły, co było niechybną oznaką zbliżającego się powoli

świtu, mędrzec bucharski cichuteńko wysunął się spomiędzy koszy i skrzynek. Ciągnąc

chana za rękę i ostrożnie stawiając nogi, oddalił się od niebezpiecznego miejsca.

Odprowadził władcę do pałacu, sam zaś zawrócił do domostwa garncarza Achmadżana. W

mieście, w którym trudno liczyć na naczelnika straży, trzeba jak najszybciej uprzedzić

rzemieślników o groźbie zawisłej nad majątkami spokojnych mieszkańców Kokandu.

Znał liczebność szajki, znał imiona zuchwałych łotrzyków. Na podstawie

podsłuchanych rozmów wiedział, jakimi językami władni każdy z nich. Jedno i drugie z

pewnością będzie wielce pomocne rzemieślnikom w pochwyceniu i przepędzeniu z miasta

czterech drabów dybiących na mienie i życie innych.

*

A ty człowieku o uchu i umyśle wrażliwym, czy wiedząc to, co wiedział Hodża

Nasreddin, potrafisz odgadnąć, jakimi dwoma językami rozprawiał każdy z cudzoziemskich

zbirów? Jakimi językami posługiwał się owej nocy Salal, jakimi Mohammed, jakimi Abdul,

a jakimi Jusup?

PERŁY MASUDA UMARKUŁA

Opowieść szósta o pułapce zastawionej na

Hodżę Nasreddina w domostwie Masuda Umarkuła, kokandzkiego bogacza

o sercu podstępnym i mściwym

Mułła i derwisz pod wspólną chowali się kołdrą. Od nich nigdy słowa prawdy nie

usłyszysz. Nawet przyciśnięci do muru. zawsze się jakoś sianem zdołają wykręcić. Zapytasz

mułłę albo derwisza, kim jego ojciec, odpowie bez mrugnięcia powieką: moja ciotka

kobyła.

Tak przynajmniej opowiadają o sługach Allacha siwobrodzi aksakałowie znający

doskonale życie.

O przestrogach doświadczonych ludzi zapomniał wielmoża bogatego rodu, Masud

Umarkuł, śpieszący co sił w nogach na Most Ściętych Głów, zawieszony ponad bystrymi

wodami miejscowego kanału. Tam pośród zwariowanego tłumu wróżbitów, kuglarzy,

magów, tabibów - znachorów, zielarzy z gór Pamiru, hinduskich zaklinaczy węży i

zamawiaczy najpaskudniejszych choróbsk zwykł urzędować pewien tajemniczy derwisz.

Wysuszony, kościsty starowina o duszy równie pomarszczonej, jak i oblicze.

Świątobliwy ów sługa Allacha wiedział wszystko o wszystkich. Wiedział doskonale,

kto przybył do miasta, a kto je opuścił. Wiedział, kto trafił do lochów podziemnych

chanowego zindana, za co i przez kogo został tam wtrącony. Wiedział, kto zginął w

mrocznym zaułku przebity nożem lub przeszyty strzałą. Ba, co więcej, często znał imię

zabójcy, mimo że w tym samym czasie strażnicy miejscy bezradnie dreptali w kółko, nie

mogąc natrafić na najmniejszy ślad sprawcy zbrodniczego uczynku.

Mułłowie powszedni i uczeni w islamie ulemowie w olbrzymich, śnieżnobiałych

turbanach, kilkudziesięciu wszędobylskich biegaczy z cechu nosiwodów, a również

niezliczona armia ulicznych żebraków donosiła staremu derwiszowi o najdrobniejszym

wydarzeniu, jakie zrodziło się w chanowym pałacu, w domach wielmożów, dygnitarzy i

dostojników pałacowych, w kantorach kupieckich na wszystkich bazarach Kokandu, a

nawet w lepiankach nędzarzy, najbiedniejszych z biednych. Z cegiełek donosów rósł

potężny gmach wiedzy derwiszowej.

Jakąż to sprawę nie cierpiącą zwłoki mógł mieć dostojny wielmoża do przywódcy

kokandzkich podsłuchiwaczy, nie darmo nazywanego przez ludzi ubogich Wielkim Uchem

Kokandu? Co gnało Masuda Umarkuła bez chwili wytchnienia w kierunku Mostu Ściętych

Głów?

Niełatwo odpowiedzieć na te pytania. Zwłaszcza że rozmowa bogacza ze

świątobliwym derwiszem - mnichem z zakonu żebrzących kałandarów - toczyła się w

głębokim cieniu rozłożystego plątana, bez zwyczajowych gestów, a jedynie szeptem

nieuchwytnym dla postronnych uszu. Dopiero ostatnie zdania rozdarły nieco zasłonę

tajemnicy, ponieważ zabrzmiały odrobinę głośniej i wyraźniej. Mówił Masud Umarkul:

- A teraz, kiedy wiesz, o kogo mi chodzi, odpowiedz szczerze. Czy słyszałeś coś o

nieznajomym włóczędze? Poznałeś tajemnicę, jaka go okrywa?

- Jeszcześ w polu nie zasiał, panie dostojny, a już chciałbyś plon zbierać - to

mówiąc derwisz flegmatycznym ruchem wysunął przed siebie keszkul, głęboką miseczkę ze

skorupy orzecha kokosowego, tradycyjne naczynie żebracze.

Umarkuł cisnął miedziaka.

- Z lichego ziarna płodów trudno czekać - odparł półgłosem Wielkie Ucho

Kokandu nie cofając miseczki.

Bogacz sięgnął za pas, pogmerał, po czym podał derwiszowi pół srebrnego

dirhema.

- Z nasion ogórka szlachetny bakłażan nigdy nic wyrośnie, panie niezbyt

szczodrobliwy - odezwał się znów Wielkie Ucho Kokandu.

Wielmoża rad nierad wyciągnął całego dirhema i bez, słowa rzucił derwiszowi.

- Czyżbyś, panie, nie wiedział, że nawet najlepsze ziarno trzeba podlać, by

zakiełkowało? - po raz trzeci upomniał się monarcha kokandzkich szpiclów.

Z bólem serca Umarkuł dorzucił kolejne pół dirhema. I po chwili zastanowienia

jeszcze pół.

- A teraz powiedz, co wiesz o nieznajomym powsinodze, który dzień po dniu, a

właściwie wieczór po wieczorze zdążył już wycyganić od chana Kokandu dwie sakiewki

srebra.

- Nic. Na razie nic.

Wielmoży krew uderzyła o powałę czerepu. Z wściekłością porwał z powrotem

monety z miseczki.

- Co czynisz, panie? Gorączka jest kiepskim doradca, zastanów się wpierw.

Pomyśl - wrzucił mu w ucho derwisz pochylając się gwałtownie do przodu. - Dobry

gospodarz nie zarzyna przecież owcy, której brzuch grubieje.

Bogacz popatrzył nań uważnie, a następnie zwrócił monety i odpowiedział równie

cicho:

- Zgoda, daruję ci monety i trzy godziny. Tyle czasu powinno ci wystarczyć, o

świątobliwy. Przyniesiesz wiadomość o nieznajomym włóczędze, otrzymasz pękatą

sakiewkę. Nie przyniesiesz...

Ostatnich słów wielmoża nie dopowiedział, zabulgotał jedynie połykając groźbę

okrutną.

Derwisz zerwał się z ziemi, jakby skorpiona ujrzał tuż przy nodze. Pośpiesznie

zebrał rozłożone wokół siebie tajemnicze naczynia sporządzone z wysuszonych owoców

tykwy rozmaitej wielkości oraz przeróżne miseczki nie wiadomo do czego służące. Zwinął

wyświechtany dywanik, otrzepał kolana i szybkim krokiem podążył w kierunku

karawanseraju, gdzie przed kilkoma dniami zatrzymały się na dłużej dwie karawany

kupieckie przybyłe na kokandzkie bazary z zamożnych grodów, z Samarkandy i Taszkientu.

Szczwany lis wiedział od dawna, że kto chce zgłębić tajemnicę aromatu szlachetnego wina,

powinien udać się najpierw do winnicy.

Tymczasem Masud Umarkuł powracał do domu w wesołym nastroju. Nogi niosły

go lekko, niepomne na ciężar siedmiopudowy. Na razie wszystko układało się po jego

myśli. Strategia chytrego planu z pewnością wyda wkrótce dorodne owoce.

“Dwukrotnie nie udało się chanowi pognębić zagadkowego wędrowca. Dwukrotnie

włóczęga wyślizgnął się z pułapki niczym wąż pustynny z dziurawego worka - rozmyślał

wielmoża. - No, ale do trzech razy sztuka. Przyszła zatem kolej i na trzecią próbę. A tej nie

przegapię. Miłościwy chan - oby żył wiecznie - czuł się dzisiaj niezdrów. Podobno nosa nie

wysunął spod kołdry. Już z samego rana odwołał wieczór przyjęć, nie chciał nikogo ani

widzieć, ani słyszeć. Choroba władcy to wszakże nic dobrego, jednakże grzechem byłoby

nie pochwycić za ogon okazji, jaką zsyła miłosierny Allach w takiej właśnie chwili".

Masud Umarkuł dogodnych sposobności nie przegapiał wżyciu. Inaczej nigdy by

nie doszedł do znacznych stanowisk i znacznych majątków. I tym razem nie zawahał się ani

przez moment. Całe miasto wiedziało, że chanowi nie udało się upokorzyć sprytnego

włóczęgi. Gdyby więc jemu się powiodło, wdzięczność władcy z pewnością nie będzie mieć

granic.

Wielmoża oczyma wyobraźni widział już worek nabity złotem lub drogocennymi

kamieniami, albo tabun rączych argamaków, albo stado wytrzymałych turkmeńskich

wielbłądów, albo siedemnaście niewolnic przecudnej urody. Zrobiło mu się błogo na duszy.

Zaledwie dotarł do domu, sięgnął po papier i czernidło. Czym prędzej wystosował pismo

nasiąkło słodyczą i kadzidłem. Następnie posłał sługę z listem do lepianki garncarza

Achmadżana, u którego zatrzymał się wędrowiec.

Mędrzec bucharski nie dał na siebie długo czekać. Przebiegł wzrokiem równe

szeregi arabskiego pisma i sięgnął po chałat. Nic dziwnego, późne wieczory dokuczały

chłodem, a kto Odgadnie, kiedy będzie mógł powrócić do domu? Potem wiedziony przez

posłańca udał się na drugi kraniec grodu, do dzielnicy bogaczy,

Tutaj, na podwórcu Umarkułowego domostwa, w cieniu morelowych drzew i

baldachimu z winorośli, oczekiwano go już z niecierpliwością. Kilkunastu najbogatszych

wielmożów chanatu spoczywało wygodnie na drewnianych okrytych kobiercami tachtach -

szerokich tapczanach - zezując w stronę furty. Palenie nargilów i pląsy czerkieskich tan-

cerek nie mogły jednakże zastąpić prawdziwych emocji zbliżających się z każdym krokiem

Hodży.

Pułapka zastawiona dziś przez Umarkuła była znakomitej konstrukcji. Przemyślana

do najdrobniejszego szczegółu. Tak przynajmniej ocenili ją wielmoże wtajemniczeni przez

gospodarza w arkana zasadzki. Pojęli, że kto raz wsadzi głowę w potrzask, ten jej już nie

ocali. Dla pojmanej zwierzyny nie będzie szansy ratunku ani jutro, ani za tydzień, ani za

miesiąc. Nawet jeśli zwierzyną tą okaże się największy filozof spośród wędrowców

przemierzających w tym stuleciu niezbadane szlaki muzułmańskiego świata.

- Zgodnie z tradycją panującą od dawna na dworze wielkiego władcy Kokandu i

my pragnęlibyśmy rozpocząć dzisiejszy wieczór od siedmiu niezwyczajnych pytań -

przemówił uroczyście Masud Umarkuł, zaledwie mędrzec bucharski pojawił się w progu. -

Czy zgadzasz się ze mną, człowieku wędrujący od miasta do miasta?

- Tradycja dwukrotnie pozwoliła mi odpowiedzieć na stawiane pytania. I dorzuciła

dwie sakiewki pełne srebrnych monet Hodża Nasreddin uśmiechnął się szeroko. - Nie

mam zatem nic przeciwko tradycji, panie.

Wielmoża sięgnął dyskretnie pod chałat, gdzie miał ukrytą kartkę z przebiegłymi

pytaniami, przepisanymi pośpiesznie z dzieł starożytnych mędrców przez uczonego

mudarrisa za kilkanaście marnych miedziaków. Zerknął jednym okiem na pismo i otworzył

usta:

- Zastanów się głęboko, szlachetny mój gościu, zanim właściwe słowo zepchniesz z

języka, albowiem liczyć się będzie pierwsza odpowiedź. Pomyśl więc i odpowiedz. Co u

ludzi starzeje się najszybciej?

Hodża odrzekł krótko:

- Wdzięczność, panie. O tym wiedzieli już mądrzy ludzie przed stuleciami.

- No, no, rychło znalazłeś właściwe słowo - kiwnął bogacz głową i zaraz dorzucił: -

Czy równie szybko odpowiedziałbyś, gdybym zapytał, co to jest prawdziwa wolność?

- Czyste sumienie.

- Myśl twoja na rączym rumaku bieży, przyznaję - wielmoża spojrzał na mędrca

bucharskiego ze źle ukrywanym podziwem. - Pora zatem na trzecie pytanie. Czy wiesz, co

jest mocniejsze od zemsty?

Hodża Nasreddin wepchnął w usta garść słodkiego kiszmiszu, suszonych

rodzynków granatowej barwy. Kiedy przegryzł, odpowiedział:

- Przebaczenie.

- Zgoda. A oto kolejne niezwykłe pytanie, szlachetny mój gościu - Umarkuł udał, iż

się zastanawia. - Jaka rzecz największa mieści się w najmniejszej?

- Serce szlachetne w człowieczym ciele. Oto odpowiedz najzwyklejsza, panie.

Wielmoża przesunął powoli aksamitną tiubietiejkę na tył głowy. Wycedził przez

zęby:

- Hm, a kto z ludzi według ciebie jest najbogatszy na tym świecie?

- Ten, panie, który w życiu na najmniejszym zwykł poprzestawać.

Masud Umarkuł znowu pokiwał głową. Usiłował się nawet uśmiechnąć, ale nie

bardzo mu to wyszło.

- Zadziwiasz mnie, gościu - mruknął po dłuższej chwili i zerknął na papier.

Zdenerwował się. Mimo tylu wysiłków, jakoś nic nie zapowiadało, aby ten przeklęty

przybłęda zwichnął sobie szyję na pytaniach wyszperanych w starożytnych księgach. Nie

miał jednakże innego wyjścia, musiał ponowić kolejną próbę. Zapytał więc: - Czy wiesz,

szlachetny mój gościu, kto jest najbardziej nieszczęśliwy z ludzi?

- Oczywiście ten, kto nie potrafi znosić własnego nieszczęścia.

Umarkuł z wściekłością zezował na kartkę. Spis pytań dobiegał końca.

- Wylicz - sapnął - które ze zwierząt jest najdziksze?

- Nawet dziecko wie - odpowiedział Hodża z promiennym uśmiechem - że w

górach i pustyniach żmije oraz tygrysy. Zaś w miastach poborcy podatków.

Goście Masuda Umarkuła poruszyli się niespokojnie. Tę odpowiedź pojął każdy z

nich. Nawet opasły kupiec brokatów Ismatułła, zwany dla przewiewnej czaszki Ismatułłą

Pustaczkiem, nie miał wątpliwości, że niezmiernie zuchwały musi być ten włóczęga. I o sercu

nieulękłym, skoro pozwala sobie na głoszenie sądów, jakich nikt ze zgromadzonych tutaj nie

odważyłby się wybąknąć na odległość nosa. Co więcej, wypowiadał je zagryzając

beztrosko łakociami: słodkim kiszmiszem, nugatami z migdałów i orzechów, chałwą

chodżencką, suszonymi morelami i jabłkami smażonymi na miodzie. Niepojęte.

- Przebrnąłeś szczęśliwie przez siedem zagadek zrodzonych w umysłach mędrców

dawnych wieków. Dobrze to świadczy o pilności twojej i twoich nauczycielach. - Masud

Umarkuł dźwignął się ze sterty puchowych poduszeczek. - Wędrowcze, czy gotów jesteś

przystąpić do skosztowania najsmakowitszego dania dzisiejszej wieczerzy? Naturalnie my-

ślę o posiłku nie dla kiszek, lecz głowy.

Hodża Nasreddin, nie tylko czytający księgi filozofów starożytności, ale mający i

swój rozum zaprawiony w nieustannych potyczkach z władcami, wezyrami, sędziami czy

ulemami uczonymi w Koranie, odrzekł spokojnie:

- Tam gdzie przejechało pierwsze koło wozu, powinno przejechać drugie. Jestem

gotów, panie.

- Doskonale. Pójdźmy przeto do komnaty, w której oczekuje was wszystkich, o

czcigodni, smakowita uczta oraz czarnobrewe tancerki ciebie zaś, wędrowcze, także i

zadanie niezwykłe. Naprawdę niezwykłe.

Ruszono żwawo na pokoje. Pierwszy kroczył Umarkuł z olbrzymią klepsydrą pod

pachą.

W wielkiej sali przyjęć ujrzano pięć wysokich dzbanów ustawionych w koło.

Gospodarz wskazał na nie ręką.

- Spójrzcie, mili sercu mojemu goście, i ty, wędrowcze przemierzający świat na

kłapouchu - powiedział. - Oto pięć dzbanów. a w każdym garść ziarna. Wiedzcie, w

czterech znajduje się groch wyłuskany z łusek, w jednym zaś na dnie pod grochem ukryta

jest sakiewka z prawdziwymi perłami. Domyślasz się, człowieku wędrujący. że zagadka

polega na ujawnieniu dzbana z perłami. Jeśli w czasie wyznaczonym przez piasek uda ci się

odkryć drogocenną zawartość, stanic się ona twoją własnością. Jednakże bez zaglądania do

wnętrza dzbanów. Zresztą oczy tu nic nie dopomogą, albowiem sakiewka została równo

przysypana grochem. Nie podpatrywać, lecz liczyć musisz, szybko i uważnie. Rachować

należy od jednego do tysiąca, obracając się wokoło. Liczenie trzeba rozpocząć od aftoby

najwyższej, tej ze srebrnym ornamentem. Dzban tysięczny będzie owym Sezamem,

kryjącym w swoim brzuchu skarb Ali-Baby. Nie zdążysz doliczyć do tysiąca, otrzymasz

natychmiast dwieście kijów poniżej pleców oraz przewodnika, który bez zwłoki wywiedzie

cię z Kotliny Fergańskiej i porzuci w piaskach stepowych. Biada twojej głowie, jeśli

ponownie pojawisz się kiedyś w murach Kokandu.

Po tych słowach Umarkuł podniósł klepsydrę, odwrócił ją i dodał:

- Pamiętaj, wędrowcze, liczyć możesz tylko do chwili wskazanej przez czasomierz.

Wielmoża mówił głosem spokojnym, gdyż dobrze wiedział, co mówi. Nie darmo

zabezpieczył klepsydrę przed przykrą niespodzianką. Z samego rana odsypał z niej piasku

tyle, że Bobonazarowi, najszybszemu rachmistrzowi Kokandu, wystarczało go zaledwie na

dobrnięcie do dwustu pięćdziesięciu. Na liczeniu do tysiąca musi się więc potknąć nie-

znajomy włóczęga. Nic go dzisiaj nie zdoła ocalić. Aj, aj, to będzie wspaniałe. Druga rzecz

nie mniej wspaniała to wdzięczność ze strony chana za przełamanie sprytu zagadkowego

władcy Osłakłapoucha. Wdzięczność, która powinna wyrazić się nie jeno w złocie, ale i w

dworskich zaszczytach.

Uszczęśliwionemu i zadufanemu wielmoży umknęła z pamięci przestroga zapisana w

kronikach przez wielkiego poetę Wschodu, Muhammada Hafiza, a głosząca, iż “najlepszym

reżyserem przygotowywanych widowisk bywa nie człowiek, lecz los". Gdyby Masud

Umarkuł znał ów werset, nie cieszyłby się przed czasem niczym wół orzący ziemię na

wspomnienie pełnego żłobu.

Dostojnicy zgromadzeni w komnacie nie zwracali uwagi na misy pachnącego jadła,

z napięciem wpatrywali się w Hodżę Nasreddina i miedziane naczynia, bogato zdobione

przez mistrzów czekanki.

Otwór każdego dzbana przykrywała dłońmi piękna dziewczyna, o licu brzoskwini,

krągłych jabłkach piersi i wargach czerwieńszych od granatu, do tego strojna w szaty

zwiewne, wiele obiecujące. Oczywiście smagłolice Czerkieski nie pojawiły się tutaj

przypadkowo. Ich widok miał zmącić myśli mężczyzny, nie pozwolić mu na skupienie uwagi

i nazbyt szybkie rachowanie dzbanów.

Pomny na blask urody czarnobrewych niewolnic mędrzec bucharski - mężczyzna

wszakże - przesłonił oczy starannie dłonią i zastanowił się chwilkę. Potem obrócił się

dookoła i rzekł wskazując na jedną z miedzianych aftob:

- Ta oto będzie dzbanem tysięcznym.

Głuchy jęk wyrwał się spod zawiedzionych serc wielmożów Kokandu.

- Co? Jakże to? - wystękał przerażony Umarkuł. - Skąd wiesz? Kto ci

podpowiedział? Niemożliwe, abyś o własnych siłach równie szybko rozwikłał tajemnicę

bezpiecznie ukrytą przed wzrokiem śmiertelnych istot. Jedynie z pomocą smrodliwych

dżinów mógłbyś przeskoczyć granicę wyznaczonego czasu. Spójrzcie, o dostojni

świadkowie, wszakże Tadżyk Bobonazar, rachmistrz niezmiernie biegły w swym rzemiośle,

nie dobrnął jeszcze do pierwszej setki. A piasek w klepsydrze dopiero zaczął się sączyć...

- Panie, aby poznać głębię rzeki, wcale nie trzeba wyczerpywać z niej wszystkiej

wody - odpowiedział zagadkowo Hodża Nasreddin, wytrząsając z brzucha aftoby

sakiewkę śnieżnobiałych pereł ukrytą pod warstwą grochu. Po czym, nie zatrzymywany

przez nikogo, opuścił gościnne nad wyraz progi Umarkuł owego domostwa.

Dostojnicy rozeszli się w ponurym milczeniu. I tym razem nie udało się pognębić

tajemniczego włóczęgi. Masud Umarkuł z wściekłości dostał ataku indyjskiej drżączki.

Zieleniał i czerwieniał na przemian.

Ostatnia szansa ocalenia honoru - a może i pereł? - tkwiła jeszcze w informacjach

zgromadzonych przez Wielkie Ucho Kokandu. Świątobliwy derwisz zapewne znalazł już

coś, co pozwoliłoby skompromitować nieznajomego łazęgę w oczach władcy. Skrywając

niepokój na dnie duszy Umarkuł wrzasnął na sługi, aby podprowadzili mu wierzchowca. Nie

zwlekając wdrapał się na siodło i okładając achałtekina batogiem pogalopował nad kanał,

gdzie na Moście Ściętych Głów godzinami zwykł wysiadywać przywódca szpiegów

kokandzkich.

Nadaremnie wielmoża zaglądał pod spiczaste czapy derwiszów. Na próżno

wypytywał o wszystkowiedzącego starucha-kałandara. Na nic zdały się groźby, na nic

przesłodzone słowa i obietnice. O losach wielouchego derwisza nikt nic nie słyszał. Albo nie

chciał słyszeć.

Siły opadły Umarkuła. Raptem pociemniało mu w oczach. Powoli osunął się na

gliniany występ muru. Jęknął rozpaczliwie z trudem łapiąc oddech. Łatwiej igłą studnię

wykopać niźli dowiedzieć się czegokolwiek o zaginionym bez śladu Wielkim Uchu

Kokandu.

Wielmoża nie wiedział - bo wiedzieć przecież nie mógł - iż świątobliwy derwisz,

który w karawanseraju nie zdołał natrafić na żaden ślad mogący wyjaśnić tajemnicę

nieznajomego łazęgi, co zresztą przytrafiło mu się po raz pierwszy od lat bez mała

czterdziestu, ukrył się przezornie poza miastem. W odległym grobowcu patrona

muzułmańskich pielgrzymów, pod opieką duchownych doglądających mazaru czuł się bez-

piecznie.

Nie koronowany monarcha szpiclów kokandzkich był przekonany, że zagadkowy

włóczęga wcześniej czy później opuści stolicę chanatu, a wtenczas i on będzie mógł

powrócić spokojnie do Kokandu, ażeby dostarczyć wielmoży, co prawda z małym

opóźnieniem, mnóstwa ciekawych informacji zebranych z drzewa obłudy i fałszu.

*

Mędrzec nie potyka się dwa razy o ten sam kamień. Pomyśl zatem, człowieku o

głowie nasiąkłej olejem, co byś uczynił, gdyby i tobie kiedyś przyszło rozstrzygnąć

zagadkowy problem, podobny do Nasreddinowego? W jaki sposób, kręcąc się wokoło i

licząc po kolei, równie szybko odkryłbyś pomiędzy pięcioma ów dzban tysięczny?

OSTATNIA WIZYTA

Opowieść siódma o chorobie Hodży Nasreddina

i perypetiach z tabibem miłującym złoto

oraz o ryzyku utraty nieostrożnego czerepu

na dworze kokandzkim

“Żonę sobie człowiek wybiera, lecz nie chorobę" - powiada stare uzbeckie

porzekadło. Z wizyty u Masuda Umarkuła Hodża Nasreddin powrócił wesół jak wiosenny

szpaczek. Brzuch pełen łakoci i sakiewka śnieżnobiałych pereł za pazuchą poprawiłyby

humor nawet skazańcowi. A mędrzec wszakże był człowiekiem wolnym. Z

najdrobniejszymi szczegółami opowiedział garncarzowi o niecodziennej gościnności

Umarkuła, gęsto krasząc relację żartami. Potem w doskonałym nastroju wsunął się pod

kołdrę. O tym, że dopadło go jakieś okrutne choróbsko, dowiedział się dopiero rano, kiedy

o własnych siłach nie zdołał dźwignąć się z pościeli.

- Aj, coś mi się chyba stało - jęknął Hodża. - Podaj mi rękę, przyjacielu. Pora

przecież wstawać. Aj, nic z tego nie będzie. Nogi odmawiają mi posłuszeństwa. I we łbie

kręci się i łomocze niby w młynie.

Daremne wysiłki mędrca przeraziły Achmadżana. Ile tchu w płucach pobiegł do

sąsiedniej machałły po znajomego znachora leczącego i ludzi, i zwierzęta.

Tabib, suchy starowina w olbrzymiej czałmie na głowie i z wypchaną jaszczurką

dyndającą na szyi, przyszedł natychmiast i już w progu zażądał pięciu złotych monet za

wizytę.

- Tylko nie sknerz, garncarzu. Życie druha warte więcej niźli wszystko złoto świata.

Biedny garncarz dawno złota nie widział na oczy, w skrytce pod progiem miał jeno

srebrne tańgi. I to nie pięć, a zaledwie cztery. Znachor wykrzywił się, jakby mu ktoś ciężki

nadepnął na palec, lecz monety wziął. Potem wymruczał pod nosem coś, co miało

przypominać cudowne zaklęcia, splunął siedem razy pod wytarty kobierzec, okadził chore-

go dymem z diabelskiego ziela, wreszcie natarł balsamem bolejącą i rozgorączkowaną

głowę. Kiedy skończył, zwrócił się ponownie do Achmadżana:

- A teraz, garncarzu, daj trzy barany. Poczciwy lepiglina w pierwszej chwili osłupiał.

Głosu nie mógł wydobyć z gardła. Wieczność przeminęła, zanim z trudem najwyższym

wystękał:

- Bądź uczciwym człowiekiem, lekarzu. Wziąłeś już pieniądze. Jeśli nie masz serca,

miej chociaż sumienie.

Tabib obruszył się. Zmarszczył czoło.

- Cena jest uczciwa - burknął. - Cztery tańgi i trzy marne barany za leczenie ciężko

chorego to dużo? A czy ty myślisz, pustogłowy garnkolepie, że ja za zioła zbieraczom nie

płacę? I za uzdrawiający balsam z tygrysiego tłuszczu? I za mazidła sprowadzane przez

ludzi-kozice z niedostępnych pieczar Ałaju i jaskiń Pamiru? Zwątpić w uczciwość doktora

to jakby zwątpić w nauki samego Abu Ali Ibn-Siny.

Słysząc słowa znachora Hodża Nasreddin uniósł powieki i wyszeptał z wysiłkiem:

- Wszystko to prawda, czcigodny spadkobierco nauk przesławnego Abu Ali Ibn-

Siny. Znałem i ja przed laty podobnego do ciebie lekarza, z którego wiedzy korzystali

lekarze przez kilka stuleci. Na Awicennę powoływali się również rozmaici zielarze i

znachorzy w całej niemal Azji.

- Bardzo uczciwego i bardzo porządnego człowieka, o sumieniu i sercu wrażliwym

jak rzadko. Pamiętam, kiedy przechodził koło miejscowego cmentarza, zawsze sobie

szczelnie naciągał chałat na głowę.

- Zasłaniał sobie chałatem głowę? A po co? - zdumiał się znachor.

- Uczciwość tak mu nakazywała. Wstydził się własnych pacjentów, których kiedyś

leczył.

Garncarz zagryzł wargi, ale nie wytrzymał długo i parsknął głośnym śmiechem.

Zawtórował mu słabym głosem Hodża Nasreddin. Dopiero wówczas zaświtało w głowie

tabiba, że mędrzec zadrwił sobie z niego.

- Dla was, grzeszne dusze, nie ma nic świętego na tej ziemi! - wrzasnął pieniąc się

na gębie. - Nie potrzebuję twoich kościstych baranów, garnkolepie! Nawet gdybyś miał

całe stado tłuściochów, nie wziąłbym ani jednego. Za zapłatę wystarczy mi widok tego oto

barana, który zapadł na ciężką chorobę. Nieuleczalną. Jego dni zostały policzone. Zo-

baczycie, wkrótce zjawi się tutaj Azraił, Anioł Śmierci, aby zabrać nędznika i wtrącić do

piekła.

- Nie przejmuj się bredzeniem tego skorpiona w zawoju wielkim jak, gniazdo

bocianie, a móżdżku maleńkim jak dwa ziarnka maku - szepnął mędrzec do przyjaciela.

- Coś powiedział? - wrzasnął tabib po raz drugi. - Ja skorpionem? O maleńkim

móżdżku? Przekonasz się, nie doczekasz piątku.

I wybiegł rozwścieczony. Furtą od ulicy grzmotnął tak, że zawiasy nie wytrzymały

znachorowej złości. Z przeraźliwym łoskotem furta runęła na ziemię.

- Mówiłem już, abyś się nie przejmował - powtórzył Hodża. - Lepiej,

Achmadżanie, pośpiesz na bazar i kup trzy garści ziół, jakie ci wskażę.

Garncarz popędził na bazar, gdzie w najodleglejszym kącie godzinami przesiadywali

siwobrodzi mężowie w zawojach wypłowiałych od słońca. Siedzieli w kucki z niepozornym

towarem, który potrafili ocenić jedynie ozdrowieńcy. Z leczniczymi ziołami znalezionymi

wysoko w górach. W miejscach niedostępnych dla zwyczajnych ludzi, na skalnych

występach odwiedzanych jedynie przez fergańskie gronostaje, zręczne wielkorogie archary i

śnieżne pantery.

Po czterech dniach choroba zaczęła ustępować. Po pięciu gorączka spadła, boleści

zniknęły zupełnie. Szóstego dnia mędrzec bucharski poprosił druha, aby dopomógł mu

wyjść przed dom, na świat hoży, popatrzeć na ludzi, posłuchać ptasich treli, powąchać woni

szaszłyków smażonych na węglu drzewnym przez ulicznych sprzedawców.

Achmadżan nie potrafił przyjacielowi odmówić niczego. Bez słowa protestu

wyprowadził go przed furtę. Na dywaniku złożonym we czworo, w uzdrawiających

słonecznych promieniach mędrzec od razu poczuł się inaczej. Pojął, iż życie weń wstępuje

od nowa.

Akurat w tym czasie od strony głównego bazaru nadszedł kościsty znachor w

ogromnym zawoju na głowię. Ten sam, który nie dostał od garncarza ani złota, ani trzech

baranów. Ujrzawszy siedzącego pod murem bladego, wymizerowanego Hodżę Nasreddina

pomyślał sobie, że oto nadchodzi godzina słodkiej zemsty. Przystanął i odezwał się głośno,

aby usłyszeli go sąsiedzi i przechodnie:

- Oj, kiepsko wyglądasz, ruino człowiecza. Z daleka widać, że ledwie zipiesz.

Pewnie dopiero co powróciłeś z tamtego świata. Cóż nowego słychać w niebie? Spotkałeś

tam może któregoś ze świętych? Albo z proroków?

- Niestety, czcigodny wnuku Abu Ali Ibn-Siny, nie poszczęściło mi się w niebie. Nie

widziałem tam ani świętego, ani proroka - odpowiedział mu Hodża ze stoickim spokojem. -

Mimo to powodów do narzekań nie mam.

- Nie masz? A dlaczego? Trafiłeś na kogoś innego mieszkającego pod gwiazdami?

- Zgadłeś, czcigodny wnuku Abu Ali Ibn-Siny. Na czarnym obłoku spotkałem

Azraiła, Anioła Śmierci. Uciąłem sobie z nim dłuższą pogawędkę.

- I cóż ci powiedział Azraił? - zaciekawił się tabib.

- Ważną rzecz. Bardzo ważną. Zwłaszcza dla lekarzy.

- Co ty gadasz? A jaką? - znachor zamienił się w znak zapytania.

- W przyszły piątek Azraił wybiera się w odwiedziny na ziemię. Z ognistym

mieczem, jak na zwiastuna śmierci przystało. Obiecywał, że w swojej podróży nie zapomni i

o Kokandzie.

- A po co go tu licho niesie? Nie mówił ci tego, ruino człowiecza?

Mędrzec bucharski uśmiechnął się leciutko.

- Mówił. Zamierza zabrać ze sobą ciebie i pozostałych tabibów. By wtrącić do

piekła.

- Aj, aj, aj - zatrwożył się znachor. - Dlaczego? Jam przecie nie-grzeszny.

- Wszystko dlatego, że doktorzy nie pozwalają ludziom umierać w

porze

wyznaczonej im przez Allacha - wyjaśnił mędrzec cierpliwie. - Sam wiesz doskonale, iż

leczenie przedłuża pacjentowi życie. Tymczasem Anioł Śmierci czeka nadaremnie na

spodziewaną duszyczkę. Rozgniewany wybiera się na ziemię, ażeby was przykładnie ukarać

za psucie boskich planów. Przez cztery stulecia będziecie siedzieć w kotłach piekielnych z

roztopioną smołą.

- Aj,aj,aj!

- Nie jęcz. Ty jeden możesz się nie obawiać o swoje cenne życie. Udało mi się

przekonać Azraiła, że z ciebie żaden lekarz. Nie uzdrowiłbyś nawet myszy, nie mówiąc już

o ludziach. Na odwrót, lichutkimi lekami i absolutnym brakiem wiedzy medycznej niejedną

nić życia przerwałeś znacznie wcześniej, niźli było to zapisane w księdze przeznaczenia.

Wszakże połowa cmentarza w Kokandzre to twoi pacjenci. Słuchając moich wyjaśnień

Azraił aż podskakiwał z radości, że ma na ziemi takiego wspaniałego pomocnika. Mógłbym

przysiąc, iż Anioł Śmierci nie tknie ciebie nawet małym palcem. Przybędzie przecież na

ziemię tylko po prawdziwych lekarzy.

Gromada przechodniów, która z uwagą przysłuchiwała się rozmowie dwóch

mężów, gruchnęła zgodnym śmiechem. Natomiast znachor poczerwieniał gwałtownie na

gębie. Zorientował się, że już po raz drugi gość garncarza Achmadżana zakpił sobie z niego.

Otworzył usta, lecz nie zdołał wypchnąć na język nawet jednego marnego przekleństwa.

Gniew odebrał mu dar mowy. Splunął jeno, po czym odwrócił się i klapiąc sandałami, jak

mógł najszybciej zniknął za rogiem.

Jeszcze nie przebrzmiał śmiech u furty lepigliny, gdy nagle w rozbawiony tłum

wdarło się kilka osób pracujących silnie łokciami.

- Jest! Jest tutaj! Kto mówił, że chanowego ulubieńca zmogła zła choroba? Przecież

widać, iż zdrów jest niczym szczupak w rzece - wrzasnął jakiś głos. Jakieś mocne ręce

pochwyciły bucharskiego mędrca i dźwignęły wysoko nad głowy. Zanim Hodża Nasreddin

zdołał zorientować się, o co napastnikom chodzi, poniesiono go triumfalnie w głąb miasta.

Kwadrans nie minął, gdy do pałacu chanowego eskortowany przez gromadę

uszczęśliwionych dostojników wkroczył - a raczej został tam przez nich wniesiony - Hodża

Nasreddin. Ostatnia deska ratunku kokandzkich bogaczy.

Tuż przed zapadnięciem zasłony zmierzchu u wejścia do komnaty tronowej pojawił

się władca w asyście największego z wezyrów, naczelnika skarbca, wielkiego miraba

zawiadującego wodami chanatu, strażnika pieczęci oraz reszty dworskiej świty. Wielmoże

pochylili kornie głowy, na wszelki wypadek przytrzymując za szarawary Hodżę, by nie

czmychnął korzystając z uroczystego zamieszania.

Tymczasem chan Kokandu, utykając lekko na nogę od pamiętnej no-

i

\ cnej

wyprawy do ubogiej herbaciarni, przemierzył całą salę. Zatrzymał się dopiero przed

mędrcem bucharskim. Rzekł uradowany:

- O, dawno cię nie widziałem, człowieku wędrujący poświecić. Doniesiono mi, iż

chorowałeś?

- Tak, panie. Byłem niezdrów.

- Dobrze, że już jesteś, wędrowcze. Skargę na ciebie złożono przed tronem.

Podobno oszachrowałeś człowieka zacnego, sakiewkę pereł zdobywając za pomocą

diabelskich sztuczek. Czy to prawda?

“Aha, Masud Umarkuł zdążył się poskarżyć" - pomyślał Hodża i odpowiedział

głośno:

- W drzewo, które owoców nie daje, nikt kamieniami nie ciska. Tak przynajmniej

napisał przed wielu laty Musaheddin Saadi z. Szirazu. Poeta rozumiejący bogów, a zarazem

filozof znający doskonale ludzi. Tych uczciwych, ale i tych podstępnych, pozbawionych

sumienia.

- Hm, a nie obawiasz się, władco Osłakłapoucha, że poszkodowany może

zechcieć poszukać satysfakcji innymi drogami? Poza moim dworem?

- Mąż uczony żyje wiecznie, nawet po swojej śmierci, kiedy kości jego już dawno

w ziemi spróchnieją, nieuk zaś martwym, choćby stąpał jeszcze po ziemi i łykał powietrze

pełnymi płucami To również powiedzenie wielkiego Saadiego, panie.

Chan wydął policzki. Po czym głośno przełknął powietrze. I dopiero wówczas

cisnął w mędrca pytaniem:

- Czy nie nazbyt śmiało językiem obracasz, władco Osłakłapoucha?

- Kto nauki pobierał i nie wykorzystuje ich wcale, podobny jest do tego, co ziemię

zaorał, ale ziarna nie rzucał. I to także słowa Saadiego z Szirazu, panie.

- A cóż ty mielesz dzisiaj jedynie sławami Musliheddina Saadiego? Własnych ci już

zabrakło? Czyżbyś po tygodniu nieobecności w pałacu stępiał niczym stara motyka?

Najwyższa pora przekonać się o tym, wędrowcze. Najpierw przebiegnijmy przez kilka

tradycyjnych pytań, ażeby rozruszać zgnuśniałe umysły ludzi zgromadzonych tutaj. Na

koniec pozostawimy sobie przemyślną zagadkę, którą nie ślepy przypadek, lecz rozumna

głowa powinna rozwikłać. Spójrzcie w okno, czcigodni, wieczór w noc pomału się zmienia.

Nie zwlekajmy dłużej. Zaczynajmy zabawę.

- Nie zwlekajmy, panie szlachetny - zgodził się spokojnie Hodża Nasreddin. -

Zaczynajmy zabawę.

- A zatem pierwsze pytanie, człowieku wędrujący po świecie - chan wysunął z

rękawa kartkę i zerknął na nią jednym okiem. - Powiedz nam, kto w ciemnościach widzi

najlepiej ?

Mędrzec odparł jednym słowem:

- Ślepiec.

- Słusznie mówisz. Bardzo słusznie - powtórzył chan z podziwem. - A w takim

razie, czy wiesz, władco Osłakłapoucha, co dla człowieka niewidzącego na obydwoje oczu

może być bardziej przykre od jego ślepoty?

- Ślepota rozumu zawsze jest gorsza od ślepoty oczu, panie sprawiedliwy.

- Trzecie. Kto jest biedniejszy od najnędzniejszego z nędznych?

- Skąpiec. Bo biedak nie ma tylko tego, czego nie ma naprawdę - odpowiedział

filozoficznie Hodża Nasreddin - skąpiec zaś nie ma nawet tego, co posiada na własność.

- Rzeczywiście, mądrze mówisz. Odpowiedź warta pytania, wędrowcze. Kolej

więc na czwarte. Jaka trucizna jest lepsza od miodu?

- Człowiek mądry wie, że trucizna prawdy zawsze będzie lepsza od miodu

kłamstwa.

- Dość, władco Osłakłapoucha - chan nieco się zirytował. - Wystarczy tych pytań i

odpowiedzi na dzisiejszy wieczór. Daruję ci dwa pozostałe, albowiem czas najwyższy, by

zabrać się do problemu bardziej złożonego. Przetrzyj teraz uszy i słuchaj uważnie. I wy

wszyscy także.

Po czym skinął dłonią.

Na znak dany przez władcę Kokandu do przodu wysunął się pałacowy

bibliotekarz. Zasuszony, szary człowieczek o olbrzymich patelniach uszu, prawdziwy

nietoperz. Z jego ust rozlała się struga niezwykłej opowieści:

- Dawno, dawno temu, w roku, którego nie pamiętaliby dziadkowie najstarszych

nawet wnuków, w pałacu prześwietnego kalifa Bagdadu zgromadzili się ludzie zaproszeni na

wspaniałą ucztę. Po dwustu smakowitych potrawach, kiedy każdy już czknął i beknął ze

czterdzieści razy, wszyscy otrzymali na deser zagadkę. Jednakową. Dopiero bowiem

wtenczas okazało się, że biesiadną salę można opuścić przez dwa różne wyjścia. Jedno

wiodące do kalifowego skarbca, drugie wprost do celi skazańców. Kto z biesiadników

potrafi domyślić się, którym z dwóch korytarzy należy podążyć, aby trafić do skarbca po

nagrodę, sakwę szczerozłotych monet? Jak ustrzec się wizyty w komnacie, w której naj-

łatwiej o zgubienie głowy? W jaki sposób ujawnić to korzystniejsze rozwikłanie

zagadkowego deseru? Czy można i czy w ogóle warto pytać cichaczem o drogę któregoś z

dwóch strażników strzegących wyjść? Zwłaszcza że dla nikogo z pałacowych bywalców nie

było tajemnicą, iż jeden z owych Persów zawsze mówił prawdę, drugi zaś nieustannie kła-

mał. Lecz który jest tym prawdę głoszącym, a który łgarzem o zwichniętym języku, wiedział

jedynie Allach i prześwietny władca. Trwożne rozważania biesiadników, zupełnie nie

wiedzących, co czynić, ciągnęły się godzinami. Przerwał je dopiero zniecierpliwiony kalif.

Pozwolił zadać strażnikom tylko dwa pytania, nie więcej. Po jednym każdemu z

wartujących. A teraz, pełnobrzuche istoty z Bagdadu, pomyślcie, jakie pytania należy

postawić, aby wiedzieć, którym korytarzem można udać się bezpiecznie we właściwym

kierunku, umożliwiającym ocalenie głowy?

Ruszyli ochotnicy do szturmu. Pytania posypały się hałaśliwym rojem:

- Która droga, szlachetny wojowniku, wiedzie do komnaty wypełnionej

bogactwami? Los cię wynagrodzi za właściwą wskazówkę, zdradź-ze więc tajemnicę.

- A według ciebie, mistrzu topora, który korytarz prowadzi do wnętrza skarbca?

Wskaż, na Allacha, bezpieczną ścieżkę. W nagrodę otrzymasz połowę sakwy złota. I co nie

mniej ważne, będziesz mieć zawsze sny spokojne.

Wskazywali obydwaj zbrojni Persowie na przemian, ten na jedno wyjście, ów na

drugie. Na próżno dostojnicy mnożyli pytania, nadaremnie łzawili oczy wpatrując się w

nieruchome gęby strażników. Nijak nie mogli odróżnić kłamcy od prawdomównego.

Kiedy fala rozpaczy i zwątpienia zalała serca wielmożów i zdawało się, że nie ma już

dla nich ratunku, do wyjścia zbliżył się człowiek, który mógłby być bliźniakiem obecnego tu

władcy Osłakłapoucha. Tak był do niego podobny. Człek w ubogiej szacie, lecz w mądrość

i doświadczenie przebogaty, zapytał pierwszego strażnika:

- Która droga, twoim zdaniem, waleczny mistrzu miecza, prowadzi do kalifowego

skarbca? Wysłuchał krótkiej odpowiedzi, a następnie zagadnął drugiego:

- Uchyl poły tajemnicy, waleczny mistrzu topora, i ukaż, którą drogę powinien mi

wskazać twój sąsiad z mieczem?

Strażnik bez słowa wskazał ręką.

Uzbrojony w dar rozumienia rzeczy niepojętych mędrzec bagdadzki zastanowił się,

ale tylko chwilę, bo zaraz potem ruszył pewnie przed siebie. Odpowiedzi z ust strażników

wskazały mu bezpieczne - i zasobne - wyjście. Albowiem wiadomo od dawna, o czcigodni,

że i pytać trzeba umieć, i myśleć trzeba umieć. Te same przymioty ducha liczyć się będą na

wagę złota również i dzisiaj. Na dworze wielkiego chana Kokandu czeka was za moment

podobne zadanie. Oto dwoje drzwi oraz dwóch strażników. Ten prawdę, ten zaś fałsz

głoszący. Lecz który jest który? Ba...

Bibliotekarz wysnuł przędzę opowieści do końca, beknął głośno i cofnął się na

poprzednie miejsce.

Najstarsi z kokandzkich gości znajdujący się w chanowej komnacie, trzej

siwobrodzi ulemowie, natychmiast poczęli na głos roztrząsać słowa dopiero co usłyszane:

- Gdyby pierwszy ze strażników wskazał na jedno wyjście, drugi natomiast na inne,

musiałoby to oznaczać, iż pierwszy był prawdomównym człowiekiem. Jednakże gdyby i

pierwszy, i drugi pokazał na to samo, wówczas prawdomównym byłby strażnik drugi. Tak

czy inaczej z usłyszanych odpowiedzi można stwierdzić bez wysiłku, komu należało zaufać,

kto był tym prawdę mówiącym. Nie ma co czekać na rozwiązanie zagadki przez tego

przybłędę ze świata, skoro sami znaleźliśmy właściwe. Chodźmy po nagrodę.

- Chodźmy. Należy się nam chanowa nagroda za prawidłowe rozumowanie.

- Chodźmy. Uczciwie zapracowaliśmy głowami na worek szczerozłotych monet.

Oblicza wielmożów przysłuchujących się ulemom pojaśniały w szerokim uśmiechu.

Radość wartkim nurtem przelata się w zatrwożone serca. Dobry chan. Wspaniałomyślny

chan. Zadał co prawda trudne zadanie, ale podsunął też i sposób rozwiązania. Nie

zwlekając w ślad za trzema ulemami ruszono hurmem do wyjścia.

Jedynie Hodża Nasreddin nadal stał nieruchomo. Nie drgnął nawet z miejsca,

Tymczasem władca dał nieznaczny znak ręką. Strażnicy momentalnie wysunęli do

przodu ostrza zakrzywionych szabel. Skobel dostępu do drzwi został zamknięty. Nic nie

rozumiejący tłum wielmożów zatrzymał się rozczarowany.

Wtedy chan Kokandu zwrócił się do mędrca bucharskiego sterczącego samotnie

pod ścianą:

- Ej, władco Osłakłapoucha, dlaczego nie pobiegłeś do wyjścia jak ci trzej

zasuszeni ulemowie i te pozłacane półgłówki? Nie przyrosłeś chyba do posadzki?

- Nie przyrosłem, panie sprawiedliwy - potwierdził Hodża. - A nie pobiegłem do

drzwi, gdyż mniemam, że to jeszcze nie koniec zajęć na dzisiaj. Nie sądzę, aby ślepy

przypadek był autorem usłyszanej przed chwilą historyjki. Wielce interesującej, przyznaję,

lecz jak gdyby pozbawionej właściwego zakończenia. Zagadka rozwiązana przestaje być

wszakże zagadką. Czekam więc cierpliwie na ciąg dalszy.

- I masz słuszność. Bo nie był to żaden przypadek. A czy domyślasz się, człowieku

wędrujący na ośle skądś dokądś, co przez słowa tejże opowiastki chciałem przekazać

ludziom tutaj zgromadzonym?

- Przypuszczam, panie, że pragniesz wykazać - Hodża Nasreddin uśmiechnął się

pod nosem - iż nie jesteś władcą głupszym od bagdadzkiego kalifa.

- Oczywiście zgadłeś, wędrowcze - odrzekł chan Kokandu nie kryjąc podziwu dla

przebiegłości niezwykłego włóczęgi. - O to mi właśnie chodziło. Przygotowałem na dziś

próbę, podobną nieco do opowiedzianej, lecz znacznie od niej roztropniejszą. Was

wszystkich chcę poddać mojemu egzaminowi. Dzisiejszy wieczór, nie za chłodny, ale i nie

za gorący, jest doskonałą porą na sprawdzenie charakteru i wartości umysłu wśród

dostojników pałacowych.

A teraz, gdy poznaliście opowieść ułożoną przez kalifa z Bagdadu - ciągnął dalej

chan, tym razem zwracając się już do wszystkich - zaznajcie również smaku mojej

przypowieści. Bibliotekarzu, zaczynaj.

Gacek wielkouchy ponownie dał trzy kroki do przodu i począł mleć słowa

zagadkowej historii:

- W pewnym rozkosznym pałacu pewnego uzbeckiego chana, namiestnika samego

Allacha na ziemi, w olbrzymiej sali zebrali się ludzie, wśród których byli i wielce przezorni

mężowie, i sprytni jako lisy, i doświadczeni, i myśleć potrafiący. I okazało się, że w dniu tym

wszelkie przymioty ducha i umysłu liczyć się miały na wagę życia i śmierci. Albowiem wielki

władca chanatu nie przy dwóch, jak w Bagdadzie, lecz przy siedmiu wyjściach wiodących z

sali postawił aż czternastu strażników. Po dwóch przy każdym. Wojowników nie

zwyczajnych, ale kłamiących zawsze lub zawsze prawdę mówiących. Jednakże nie

wiadomo, ilu było przy drzwiach łgarzy, a ilu prawdomównych. Żaden ze strażników nie

miał przecież napisane na czole, kim jest, oszustem czy tym drugim. Natomiast za ścianą, po

tamtej stronie drzwi, stanęli oprawcy z pomocnikami dzierżącymi mocne sznury z pętlą.

Tylko za jednymi drzwiami znajdował się nie kat, lecz dziewczyna, młoda Czerkieska o

kibici strzelistego cyprysu i wdzięku gazeli. Oto nagrody czekające na mężczyzn. Albo kat,

albo dziewczyna. Myślicie, że przy wyborze drzwi wszystko zależy od szczęścia? Nie, nie

wszystko, albowiem wielki chan o sercu gołębim i rozumnej głowie - niechaj żyje wiecznie -

w swojej niezmierzonej dobroci pozwolił ludziom chcącym opuścić komnatę, by zadali

jedno pytanie któremukolwiek z czternastu strażników. Powtarzam, jedno tylko pytanie.

Oto wątek opowieści, której zakończenie sami musicie dziś tutaj dopisać.

Człowieczek o uszach przypominających patelnie skończył opowiastkę i znów

cofnął się o trzy kroki.

- Prawdziwe są słowa bibliotekarza. Sześciu katów czeka na was. Albo jedna

dziewczyna - dodał wielki wezyr, rozstawiając zbrojnych przy pięciu wyjściach, dotychczas

nie strzeżonych.

- Wiecie już, co oczekuje was za siedmioma drzwiami - uzupełnił chan z wysokości

tronu. - Myślcie przeto pilnie, jak się stąd wydostać.

Kto nie zdecyduje się dzisiaj z własnej woli opuścić komnaty, jutro będzie musiał

wynieść się na zawsze z mojego dworu i państwa. Nie potrzeba mi pustogłowych głupków i

tchórzy o zajęczych sercach. Naturalnie majątki nikczemników zostaną od razu

skonfiskowane na rzecz kokandzkiego skarbu. Ludziom nic niewartym nie jest potrzebne

ani złoto, ani srebro, ani drogocenne klejnoty.

Naczelnik zarządzający finansami chanatu zatarł ręce z wielkiej uciechy. Dla niego

każdy, nawet najbardziej plugawy sposób zdobycia nowych monet dla zawsze głodnego

skarbca był usprawiedliwiony. A ten wydawał się wręcz doskonałym. Bez żadnych

dodatkowych wydatków gwarantował znaczne pomnożenie zasobów chanowych.

Arkan przerażenia spętał i nogi, i usta bogaczom w złocistych chałatach. Nikt nie

wiedział, jak powinien postąpić. Co zrobić dla ocalenia życia i majątku? W ponurej ciszy

słychać było jeno grające gdzieś za oknem cykady.

Sytuację próbował ratować Kasym Azizułła, miejscowy dygnitarz o dużej głowie i

równie niemałych bogactwach. Wyciągnął sakiewkę monet zza pasa i szeptem zaczął

namawiać sąsiadów zmienionych w słup soli:

- Każdy, kto zdecyduje się wejść pierwszy w drzwi i ujrzy za nimi kata, niechaj

wrzaśnie głośno, abyśmy już w ten otwór nie wleźli. Za ostrzeżenie pozostałych odważny

ów człowiek dostanie ode mnie pięćdziesiąt złotych dinarów. My zaś tym sposobem po

stracie sześciu mężczyzn oraz trzystu dinarów będziemy już doskonale wiedzieli, którędy

wyjść należy na wolność. Sześć głów warte ofiary, ażeby uratować głów kilkadziesiąt.

Tylko kto z was pójdzie pierwszy?

Właśnie, kto. Żaden ze spędzonych tutaj dostojników nie chciał podjąć obiecanych

monet i ryzyka utraty własnego czerepu. Nawet największego z łotrów nie udało się

namówić do pierwszego kroku. Grono godnych siebie wysoko urodzonych zbirów,

okrutników o zadżumionych charakterach i sercach nie znających litości, złoczyńców o

delikatnych dłoniach nie wiedzących, co to uczciwa praca i uczciwy zarobek, niecierpliwiło

się coraz bardziej.

Zewsząd słychać było szepty:

- Idź ty, Saldzie. Pomyśl sobie, pięćdziesiąt sztuk złota. Za to wiele dziś kupić

można.

- Ale nie nową głowę.

- No, przecież możesz trafić od razu na wyjście z dziewczyną. A wówczas, Saldzie,

zdobędziesz i monety od szczodrobliwego Azizułły, i czarnobrewą Czerkieskę od chana.

- Ba, lecz kto mi poręczy, że trafię w otwór właściwy, bezpieczny?

Chyba sam szatan? Rogatemu diabłu wolę jednak nie zawierzać swych losów na

ziemi. Idźże ty pierwszy, Abdułło. Ja pójdę za tobą.

Długo trwały gorączkowe szepty. Bez skutku. Wszyscy sterczeli w miejscu jak

wkopani w piasek. Nikt nie chciał wysunąć się ni kroku do przodu, aby przypadkiem nie

wzięto go za ochotnika, który podjął już niełatwą decyzję. I nie wepchnięto siłą w paszczę

groźnego otworu. Stano by tak zapewne do porannego brzasku, gdyby nie Hodża

Naseddin. Bo jego to głos w pewnej chwili zabrzmiał zdecydowanym tonem pośród

trwożnych szeptów i mamrotań.

- O panie szczodrobliwy, każ, proszę, dodać każdemu z sześciu katów po ostrym

toporze, zaś dziewczynie złotych monet sakwę. W ten prosty sposób i kara, i nagroda

nabiorą dodatkowych wartości. Uczynią z pałacowej zabawy znacznie smakowitszą

potrawę.

Tłum w złoconych chałatach jęknął przerażony. Czyżby temu niepojętemu

samobójcy mało było śmierci od wisielczego powroza? Poza stryczkiem domaga się jeszcze

gwarancji topora? A może ze strachu włóczędze pomieszały się klepki?

- Zgoda, władco Osłaklapoucha. Uczynię wyjątek dla ciebie i spełnię dodatkową

prośbę. Zresztą i j a sądzę, że do smakowitej potrawy godzi się również dodać i po

szczypcie papryki - chan kiwnął się na tronie, po czym machnął na wielkiego wezyra, by

pośpieszył za drzwi z nowym poleceniem.

- Dzięki ci z całego serca, szlachetny i szczodrobliwy panie. Twa dobroć nie ma

granic - skłonił się Hodża Nasreddin w odpowiedzi.

Dobroć? Jaka znów dobroć? Rozgorączkowany i wystraszony tłum spoglądał na

bucharskiego mędrca wzrokiem, który, gdyby mógł, sprowadziłby na niego już śmierć

siedemdziesiątą. Jakiż sens ma ględzenie o szlachetnym sercu władcy Kokandu, gdy stoi się

przed najtrudniejszym wyborem: życie albo nędza? Na obczyźnie bez jednego miedziaka?

Czyż może być dla wielmoży coś bardziej okrutnego? Łatwiej już chyba oddać własną

duszę aniżeli majątek.

Hodża Nasreddin przypatrywał się rozbawiony dostojnikom pałacowym, którzy

błyskawicznie zaczęli odsuwać się od niego, niczym od człowieka napiętnowanego

oznakami cholery lub trądu.

- Niewiedzący żyje tylko chwilę, wiedzący sto lat - mruknął wreszcie mędrzec do

siebie półgłosem, lecz tak, aby słyszano go wokół, i dźwignął spod stóp Kasyma Azizułły

sakiewkę wypełnioną złotem. Następnie pomaszerował w stronę wyjścia. Tutaj zadał jedno

pytanie strażnikowi, a kiedy ów wskazał końcem szabli, bez wahania skierował się w drzwi

gwarantujące głowie bezpieczeństwo, kieszeni zaś podwójne złoto i niewolnicę na dodatek.

- Zatrzymaj się, władco Osłakłapoucha. Wybrałeś właściwie. Do ciebie zatem

należą nagrody. I słusznie, gdyż umysł twój wielki. Zbliż się do mnie teraz, bo mam

propozycję - chan powstrzymał filozofa, nim ten zniknął za kotarą. - Może zostaniesz w

Kokandzie na stałe? Po cóż masz włóczyć się po rozległym świecie, zaznawać niewygód i

przykrości od niewdzięcznych ludzi? Mianuję cię wielkim wezyrem, zamieszkasz w pałacu i

będziesz człowiekiem najszczęśliwszym ze szczęśliwych. Zapewniam cię.

Kuszbega Salim spojrzał na konkurenta do swojego stołka wzrokiem miotającym

pioruny. Natomiast mędrzec, który od dawna wyznawał zasadę, że lepiej jest wstydzić się u

podnóża góry niźli na samym szczycie, pokręcił głową przecząco.

- Nie mogę, panie szlachetny - oświadczył. - Wiara moja mi nie pozwala.

- Coś powiedział? Wiara ci nie pozwala? Jaka znów wiara? Nie jesteś

mahometaninem? - zdumiał się władca Kokandu. - Jak żyję, nie słyszałem o religii, która

broniłaby zaszczytów człowiekowi obdarowanemu przez los z woli Allacha i chana. A cóż

to za dziwaczna wiara?

- Wiara w to, że na miarę wzniesienia następuje zwykle upadek. Kto spadnie z osła

- nos złamie, kto spadnie z góry - kark skręci. Unikam przeto w życiu zbyt wysokich

godności, o panie szczodrobliwy.

- Namyśl się, człowieku wędrujący na iszaku, dobrze ci radzę - powiedział chan

głosem, w którym prośba walczyła z groźbą o pierwszeństwo. - Jutro zaraz po wieczerzy

dasz mi ostateczną odpowiedź. Masz calutką noc i dzień cały do namysłu. Ale co tu się

zastanawiać, kiedy sprawa prosta i jasna jak to, że woda jest mokra, a mleko białe.

Tymczasem tłum wielmożów i dostojników pałacowych nic czekał na wynik

rozmowy swego władcy z łazęgą ze świata. Rzucił się hurmem we wskazane przez Hodżę

Nasreddina wyjście i uradowany, że tym razem udało się ocalić i głowę, i majątek, zmykał

pędem do domów, gubiąc po drodze złocone pantofle ku uciesze ulicznej gawiedzi.

W stronę głównego bazaru podążył wkrótce i mędrzec bucharski z Czerkieską. A

każdy krok umacniał w nim postanowienie: trzeba znikać z Kokandu. Jak najszybciej.

Natychmiast.

Od decyzji do wykonania jednakże droga daleka. Opuszczenie stolicy chanatu nie

było sprawą prostą. Zbyt wielu dostojnikom pałacowym zależało, by pozostał w mieście.

Ci, dla których ryzykował gardłem, wyciągając za nich parzące kasztany z chanowego

ogniska, śledzili go na każdym kroku, pilnowali we własnym interesie, aby przypadkiem nie

rozpłynął się im w powietrzu niczym mgła poranna w rodzącym się skwarze.

Na dobrowolne opuszczenie Kokandu nie zgodziłby się również i chan. No bo na

kim co wieczora sprawdzałby swoje przedziwne pomysły i zagadki? Na miejscowych

złoconych półgłówkach nie dostarczających dotąd tronowi żadnej satysfakcji? Ze zniknięcia

władcy Osłakłapoucha zadowolony byłby tylko wielki wezyr, od pierwszego spotkania u

bramy miejskiej marzący o jego śmierci.

Nietrudno przewidzieć, iż dalszy pobyt w pałacu nie wróżył nic dobrego ani w

dniach najbliższych, ani w odległej przyszłości. A zatem jedyne rozsądne wyjście z

kłopotliwej, ba, niebezpiecznej sytuacji to pośpieszna tajemna ucieczka oraz staranne

zatarcie śladów.

Zwłaszcza że i czas naglił. Najwyższa już bowiem pora przedostać się przez góry

do Chodżentu. Przecież tam, u teściów, oczekuje nań ukochana Guldżachon wraz z

dziećmi. Na szczęście i tym razem na spotkanie z żoną nie pójdzie z pustymi rękami. Dwie

sakiewki srebra, jedna pereł i dwie pełne złota, zdobyte ostatnio w Kokandzie, powinny

zapewnić najbliższym spokój i dobrobyt. Szkoda tylko, że nie wolno mu zabrać ze sobą

młodziutkiej Czerkieski wyrwanej z łap chana. Będzie ją musiał pozostawić w domu

Achmadżana lub obdarować wolnością. Bo łatwo sobie wyobrazić, co na widok

migdałowookiej niewolnicy powiedziałaby Guldżachon.

Tak rozmyślając Hodża Nasreddin szedł coraz wolniej, coraz usilniej natężając

głowę. Wreszcie zatrzymał się. Znalazł wyjście. Nieprzypadkowo mędrzec ocknął się przed

czajchaną u skraju głównego bazaru, dobrze widoczny w świetle lampy oliwnej zawieszonej

na haku. Chciał, aby dostrzegli go szpicle wielmożów i nożownicy wielkiego wezyra. Postał

czas jakiś, jak gdyby toczył walkę z pragnieniem albo z chętką zagrania w kości, po czym

pożegnał się z dziewczyną, a sam ostentacyjnie wkroczył w otchłań herbacianych oparów i

wrzawę rozgrzanego tłumu stałych bywalców i przyjezdnych gości.

Kiedy Hodża przekonał się, że uspokojeni szpiedzy przycupnęli w cieniu, przesunął

się niby duch wśród Uzbeków zajętych sobą i swoimi kłopotami, ażeby po chwili wypłynąć

kuchennymi drzwiami na uliczkę po przeciwnej stronie herbaciarni. W mrocznym zagłębieniu

szybko przewiązał sobie głowę chustą, chałat przewlekł na lewą stronę i, pozorując na wpół

ślepego derwisza, ruszył w kierunku uczelni Chakim-tjury, macając drogę kawałkiem

zeschłego patyka.

“Przybyłeś, bracie, do miasta ślepców, widzisz, że wszyscy ślepi, sam szturchaj

przed sobą kosturem" - roześmiał się w głębi duszy.

Zaledwie dotarł do murów uczelni, dostrzegł znajomą sylwetkę kłapouchego iszaka,

tkwiącą nieruchomo u wejścia do medresy.

“Na modlitwę wieczorną już za późno, przyjacielu" - uśmiechnął się znowu pod

nosem i świsnął cichutko:

- Fiuuu,fiuu...

Osioł zastrzygł uszami, a następnie odwrócił się i poczłapał powoli za swoim panem.

Bez przeszkód dotarli obydwaj na tyły medresy Chakim-tjury, do domu garncarza

Achmadżana. Przed opuszczeniem Kokandu wypadało przecież pożegnać się z zacnym

gospodarzem i jego żoną Diiarą, przeprosić za kłopoty i podziękować za serdeczną

gościnę.

Nazajutrz, tuż po dźwiękach bębna dającego strażom sygnał do otwarcia bram

kokandzkich, Hodża Nasreddin wraz z osłem wsunął się dyskretnie pomiędzy dwie

wysokie arby i w cieniu klekoczących i skrzypiących wozów, z głową szczelnie omotaną

gałganem, uszedł z miasta.

Jeszcze kilka chwil i oto przed podróżnym i jego kłapouchym przyjacielem,

stękającym pod ciężarem sakiewek z monetami ukrytymi przezornie na dnie worków

wypchanych bawełnianym puchem, rozlał się szeroko ocean świeżego powietrza. Jakże

odmiennego od tamtego w pałacu.

Niedaleko za murami Kokandu mędrzec bucharski na wszelki wypadek zjechał z

głównego traktu, kawałkiem szmaty zamiótł ślady oślich kopyt i dał nura między dzikie

krzewy. Wysłannicy wielkiego wezyra nie powinni go szukać na ścieżce prowadzącej

donikąd.

*

Nadziej teraz na głowę czałmę rozsądku, człowieku śledzący przygody

bucharskiego filozofa, i pomyśl, jak mogło brzmieć jedno tylko pytanie zadane przez Hodżę

Nasreddina któremukolwiek z czternastu strażników. Pytanie odmykające skobel chanowej

zagadki.

CÓŻ TO JEST PRAWDZIWE SZCZĘŚCIE?

Opowieść ósma, w której dochodzi

do dwóch nieoczekiwanych spotkań:

z zamożnym bajem i z szajką górskich łotrzyków

dowodzonych przez Jednookiego

W kraju, gdzie słońce smaży wszystko i wszystkich niczym na gigantycznej patelni,

najlepszą porą do podróży jest albo wczesny ranek, albo późne popołudnie. Prawdę tę zna

doskonale każdy z nieodrodnych synów Wschodu.

Hodża Nasreddin postąpił, jak nakazywała odwieczna tradycja i doświadczenie

dnia powszedniego. Wymknął się z Kokandu na swoim wiernym kłapouchu natychmiast po

otwarciu bram miejskich. Od pierwszej chwili osiołek dreptał żwawo skrajem drogi, a

potem ledwie widoczną ścieżyną pośród krzewów, nie zwracając uwagi nawet na sma-

kowicie pachnące pączki ostu. Płoszył jedynie barwne jaszczurki oraz powolne ropuchy

powracające do swych kryjówek po całonocnych łowach na drzemiące tu i ówdzie owady i

liszki.

Po czterech godzinach, kiedy mędrzec bucharski wydostał się na boczną drogę

wiodącą w kierunku Chodżentu, dognał go jakiś człowiek niezwykle zamożny. Bogacz. Baj

z pewnością. Co zresztą nietrudno było rozpoznać po wyszukanym stroju i ozdobnej broni.

W jedwabnym zawoju na głowie olbrzymim niby bocianie gniazdo i w atłasowym

chałacie spływającym z ramion jeździec prezentował się niezmiernie okazale. O zamożności

nieznajomego męża świadczyły również drobiazgi. Choćby taki kindżał dyndający się u pasa

w pochwie, na której z daleka lśniło siedem pereł, a każda wielkości dorodnego grochu.

Ósmy, największy z klejnotów, wpięty w zawój, tkwił na czubku głowy baja. I świecił w

promieniach słońca niczym chiński lampion nad wejściem do kokandzkiej twierdzy.

Naturalnie człowiek, którego stać na wyszukane stroje, nie mógł podróżować na

grzbiecie iszaka, pospolitego długouchego zwierzęcia. Jak świat światem, osły służyły

przede wszystkim biedakom. Nieznajomy dosiadał achałtekińskiego wierzchowca czystej

rasy. Kasztanka z białą gwiazdą na czole. Rumaka tańczącego pod siodłem z czerwonej

skóry, nabijanej szczerozłotymi guzami.

- Assalam alejkum, pokój z tobą, wędrowcze. Czy pozwolisz, abym ci towarzyszył

w dalszej drodze? - padło pytanie z wysokości końskiego grzbietu. - Człowiekowi, który

ma do kogo gębę otworzyć, czas podróży umyka dziesięć razy szybciej. W interesach

śpieszę do Chodzeniu. Później udam się do Kattakurganu, gdzie moje domostwo. A ty?

- Z Buchary pochodzę i tam właśnie chciałbym wrócić - odpowiedział Hodża

szczerze na pytanie. - Z wdzięcznością przyjąłbym twoje towarzystwo. Konia masz

jednakże o wiele szybszego. Mój długouchy za nim nadążyć nie zdoła, nawet gdybym

okładał go ostem lub pokrzywą. A na to się przecież nigdy nie zdobędę. Zbyt cenię i lubię

mego osła.

- Nic nie szkodzi. Pojadę nieco wolniej. We dwóch będzie nam z pewnością

weselej i raźniej w tych przeklętych górach, pełnych niebezpiecznych szczelin, przepaści, a

kto wie, czy i nie zasadzek zbójeckich.

To rzekłszy bogacz ściągnął trochę cugle rumakowi, dostosowując koński chód do

truchtu osiołka. Jazda ramię przy ramieniu znakomicie ułatwiła męską pogawędkę. Wkrótce

ten na koniu i ten na ośle zatopili się w poważnej rozmowie. A tymczasem droga łącząca

Kokand z Chodżentem przeskoczyła zarośla stepowe i niepostrzeżenie zaczęła piąć, się pod

górę, potem wpadła między, dwie skały, skąd głębokim wąwozem wiła się dalej niby jakaś

gigantyczna żmija.

Godziny mijały obydwu mężom na wymianie myśli, na co ciekawszych

wspomnieniach osnutych wokół podróży do wielu krajów świata. W zacnym i wesołym

towarzystwie uczucie niepokoju, jakie na początku mrocznego wąwozu ogarnęło baja,

przeminęło bez śladu Opadło zeń na podobieństwo ostatniego liścia wirującego w

grudniowym podmuchu. W wyśmienitym nastroju począł droczyć się z mędrcem

bucharskim, traktując go po trosze jak nędzarza, po trosze jak głupka. Zapomniał lub nie

chciał pamiętać, iż brak pieniędzy w sakiewce wcale nie musi oznaczać niedostatku oleju

pod czaszką.

Wychylony z siodła w stronę Hodży Nasreddina bogacz głośno rozważał :

- Pytasz, cóż to jest szczęście. Nawet niemowlę w kołysce wie, że największym

szczęściem w życiu jest przyjście na świat w bogatej rodzinie. Tylko człowiek majętny może

być szczęśliwy. Kręcisz głową? Wzruszasz ramionami? Mam rozumieć, że mi nie

dowierzasz? Głupiś jak but z mojej lewej nogi. Przecież wystarczy popatrzeć bezstronnym

okiem na nas obydwu, ażeby wysnuć właściwe wnioski. Na mojej głowie nawinięta czałma,

turban z najlepszego indyjskiego jedwabiu długości siedemnastu metrów, na plecach chałat

z prawdziwego chan-atłasu andiżańskiej roboty, na stopach buty ze skóry sprowadzonej z

dalekiej Rusi, garbowanej przez tamtejszych mistrzów. A jedwabne szarawary? A antylopi

pas? Widzisz wszystko. A teraz spójrz na siebie, czarny gnacie barani.

- Patrzę, lecz się nie wstydzę. Każdy wszakże wygląda tak, jak może i na co go

stać.

- Hi, hi, nie jedwabna czałma, lecz ścierka nawinięta na łeb. Na grzbiecie chałat

calutki w łatach. Spod łat nie widać już wcale pierwotnego wzoru. Toż to łachman

zwyczajny, a nie czapan godny prawdziwego mężczyzny. Na nogach trepy pamiętające

zapewne czasy krwawego Czyngis-chana. Albo jeszcze wcześniejszy najazd Aleksandra z

Macedonii na spokojne ziemie Uzbeków. A to przecież nie koniec porównań. Ja dosiadam

czystej krwi achałtekina, turkmeńskiego rumaka, jakiego na bazarze nie kupisz za dwie

garści srebra. A ty? Trzęsiesz się na grzbiecie osła wartego co najwyżej miedziaka. No,

może półtora. W moim bagażu kryją się drogocenne prezenty nabyte w Kokandzie za wiele

sztuk złota. A i sakiewkę pełną szczerozłotych monet dzierżę bezpiecznie za pazuchą. A cóż

ty możesz mieć w swoim węzełku, czarny gnacie barani?

- Niewiele, przyznaję. Zaledwie kilka niezbędnych w drodze drobiazgów.

- No właśnie. Koszulinę z czterdziestu łat? Zeschnięty owoc granatu? Garść

zeszłorocznych fig? Czerstwy placek jęczmienny, przechowywany na najgorszą godzinę? O

sakiewce umyślnie nie wspominam, bo jeśli ją nawet i posiadasz, to zapewne mieści same

marzenia bez pokrycia oraz odrobinę złudzeń. Za to ani jednego miedziaka. Tak, tak, Allach

dobrze wiedział, co czyni, rozdając bogactwa między ludzi w taki właśnie sposób. Łaska

wszechmogącego powinna przede wszystkim spływać na bogaczy cieszących się

szacunkiem u monarszego tronu. Na biedaków i głupków podobnych do ciebie Allach z

pewnością nie raczyłby nawet splunąć.

- Nie zawsze pieniądze są najważniejsze w życiu. Znam jeszcze inne wartości

liczące się wśród ludzkiego plemienia - odpowiedział mędrzec z gorzkim uśmiechem.

- Głupiś, czarny gnacie barani. Może miłość? Cha, cha, cha! Może szczęście? Cha,

cha, cha! Może honor i duma? Cha, cha, cha! Bo cóż one są warte? W Kattakurganie;

gdzie mieszkam od lat, liczy się głównie worek pełen złota, dwustu parobków tyrających w

polu od świtu do nocy, a także siedem pracowitych żon kupionych za solidny kałym od

biednych rodziców przymierających głodem na przednówku.

- A jednak rozumu na bazarze nie kupisz. Nawet za złote dinary - uśmiechnął się

znowu mędrzec bucharski i dodał: - Prawdziwego szczęścia nie dostaniesz ani za

najhojniejszą łapówkę wręczoną głównemu sędziemu chanatu, ani za drogocenny prezent

ofiarowany wielkiemu wezyrowi, ani za skarby Sezamu złożone u nóg chana.

- Phi, a po cóż człowiekowi zamożnemu szczęście? Nie słyszałeś przysłowia:

“Biedakowi wiatr w oczy wieje, bogatemu wiadro niesie"? Albo: “Bogaty je, kiedy mu się

zechce, a ubogi, kiedy może".

- Słyszałem też i inne - Hodża na to. - “Gdzie bogactwo, tam i wielkie łajdactwo".

Lub: “Łatwiej dwugarbnemu wielbłądowi przeleźć przez ucho igielne niźli bogatemu bajowi

wdrapać się do nieba".

- Głupiś, czarny gnacie barani - obruszył się bogacz. - Powtarzam raz jeszcze,

głupiś jak but z mojej lewej nogi, jeśli...

Ale nie zdążył swych myśli zepchnąć do końca z języka, bo oto nagle

zza skalnego

załomu i z konarów karagacza rosnącego pośrodku wąwozu wypadła chmara rozbójników,

wyjących i wrzeszczących wniebogłosy.

Wywijając krzywymi szablami, toporami i maczugami nabijanymi ćwiekami z żelaza

łotrzykowie zwalili się na bogacza. W okamgnieniu ściągnęli go z siodła na ziemię.

Pohukując z radości obdarli baja z atłasowych szat, z jedwabnego zawoju, z koszuli, a

nawet z szarawarów. Zabrali mu rasowego wierzchowca wraz z siodłem z czerwonej skóry

i z tobołkami zawierającymi wszelkie bogactwa. Na pożegnanie wygrzmocili lamentującego

pałkami i kułakami, nie żałując sił. Na koniec pozostawili go na drodze w samych majtkach,

boso i z gołą głową. Solidnie pokrwawionego i posiniaczonego.

Natomiast na skromnie odzianego człeka sterczącego z boku na burym kłapouchu

rozbójnicy nie zwrócili szczególnej uwagi. Chudy osioł i chałat prostego człowieka

najwidoczniej nie wzbudziły apetytu u rzezimieszków. Słusznie. Żaden szakal mający w

pazurach tłustego susła nie spójrzy przecież na zabiedzoną mysz z wystającymi żebrami.

Dopiero tuż przed odejściem herszt szajki z czarną przepaską na oku odwrócił się i

cisnął pytanie w stronę bucharskiego filozofa:

- Ej, a tyś kto? Nie masz chyba niczego wartościowego poza tym burym osłem?

- Mam - odpowiedział spokojnie Hodża Nasreddin. - Głowę na swoim miejscu.

Wartą więcej niźli wszystkie bogactwa tego tam golasa.

- O, sprytnyś. I język masz szybki - roześmiał się jednooki naczelnik łotrzyków. -

Nie zabierzemy ci kłapoucha, jeśli przekonasz nas o rzeczywistych zaletach czerepu

tkwiącego na twym karku.

- Nic łatwiejszego - odrzekł natychmiast mędrzec bucharski. - Ilu was jest,

czcigodni rzezimieszkowie? Dwudziestu? Dokładnie dwudziestu? Doskonale się składa, bo

oto mam dla was zagadkę do rozwiązania. Wracam właśnie z kokandzkiego bazaru. W

worku mam nieco bawełnianego puchu, w tym koszyku zaś wiozę owoce granatu. Popa-

trzcie. Piękne, soczyste, dorodne fergańskie granaty. Przeliczyłem je na bazarze. Jest ich

dwadzieścia jeden. I nas, oczywiście wraz ze mną, jest dokładnie tyle samo. Dwudziestu

jeden prawdziwych mężczyzn.

Tego grubasa nie liczę, bo cóż on za mężczyzna. A teraz zadanie dla głów

potrafiących myśleć nie tylko o jedzeniu. Kto z was, szlachetni łotrzykowie, potrafi

rozdzielić te owoce tak, ażeby każdy z nas dostał po jednym całym granacie, a mimo to, by

jeden z tych owoców nadal pozostał w koszyku? Sprawa nie jest wcale taka łatwa. No, ale

może wam uda się ją jakoś rozwikłać.

- Niemożliwe, wielbłądzia głowo! Bzdura większa od tej góry! Nonsens oczywisty!

Rojenia chorego umysłu - rozległy się wokoło głosy rozbójników. - Dwadzieścia jeden

owoców granatu nie da się nikomu podzielić pomiędzy dwudziestu jeden mężczyzn tak,

ażeby jeden z tych owoców pozostał jeszcze w koszyku. Chyba w ogóle nie potrafisz li-

czyć? Najwyraźniej pomieszały ci się klepki pod czaszką. A może król szerszeni użądlił cię

dzisiejszej nocy w czoło i teraz nie wiesz, co pleciesz.

- Niemożliwe? Bzdura? Nonsens oczywisty? Rojenia chorego umysłu? I to mówią

ludzie doświadczeni? Wstyd. Dla myślącej głowy nie ma rzeczy niemożliwych na tym

świecie. Zresztą zaraz sami się przekonacie.

Rzekłszy to Hodża Nasreddin zdjął koszyk z oślego grzbietu, po czym rozdzielił

granaty pomiędzy członków bandy dokładnie tak, jak zapowiedział przed chwilą.

- Mówiłem, żeś sprytny. Teraz widzę, że nie tylko język szybki masz w gębie, ale i

dowcip stosowny pod turbanem. Jeżeli znudzi ci się życie w mieście, wstąp do nas. W

moim oddziale zawsze się znajdzie miejsce dla zucha. A tym bardziej takiego jak ty - herszt

szajki mrugnął jednym okiem, roześmiał się głośno i zawołał: - Chłopcy, zmykamy stąd.

Niezdrowo jest przebywać zbyt długo w jednym miejscu. Nigdy nie zapominajcie tego,

czego nigdy zapomnieć nie wolno. A mianowicie:

“Kto nie kończy, co gotowe,

Łacno może stracić głowę".

Banda zniknęła pomiędzy skalami równie szybko, jak się pojawiła.

Zaledwie łotrzykowie rozpłynęli się w powietrzu, bogacz nabrał lwiej odwagi.

Doskoczył do Hodży i wymachując rękoma wrzasnął na całe gardło:

- Widziałeś tego łotra? Tego ślepego hultaja? Tego jednookiego bandytę? Tego

tygrysa-ludojada z gór Pamiru? Wiesz, kto to?

- Widziałem - przytaknął mędrzec. - Oczywiście, że widziałem.

Trudno go było nie zauważyć. Lecz nie mam pojęcia, kim jest ów jednooki.

- Posłuchaj więc, czarny gnacie barani - wrzeszczał baj nadal. -Przed kilkoma laty

na dworze chana Kokandu przebywał poeta. Pisał złośliwe wiersze, co ja mówię, nie

wiersze, ale straszliwe wierszydła ręką, którą prowadził mu po papierze chyba sam

Belzebub. Paszkwile te nie wiadomo czemu lubił i cenił poprzedni władca. Ludzie powiadali,

że nadworny rymopis składał owe wierszydła specjalnie po to, ażeby powtarzano je później

na wszystkich bazarach. Złośliwe rymy o pierwszym wezyrze, o głównym koniuszym, o

wielkim mirabie, o naczelniku skarbca krążyły po mieście i po okolicy. Codziennie też

dostojnicy przybiegali ze skargami do komnaty tronowej. Dopóki żył poprzedni władca,

narzekania wielmożów nie odnosiły najmniejszego skutku. Chan śmiał się na całe gardło i z

wierszy, i ze swoich urzędników. Lecz kiedy zmarł, a na tron wstąpił jego syn, obecny

władca Kokandu, sytuacja odmieniła się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki.

Sprawiedliwość wreszcie zatriumfowała. Zaraz po pierwszej skardze chan wezwał winnego

przed swoje oblicze, aby go przykładnie ukarać.

- I co było dalej? Poeta przybył na spotkanie? - zdumiał się Hodża. - Nie domyślił

się, co oczekuje go w pałacu? Powinien czym prędzej zniknąć z miasta i ukryć się choćby w

mysiej norze.

- Hi-hi, nie zdążył! Straże schwytały go przy bramie wyjazdowej i dostarczyły do

komnaty tronowej związanego niczym rzeźnego barana.

- A biedak nie usiłował tłumaczyć się? Usprawiedliwiać sztuką? Wszakże dowcipne

fraszki i złośliwe satyry pisze się na wielu dworach świata.

- Naturalnie, że się tłumaczył. Powiadał, iż na jedno oko widzi same dobre rzeczy, a

na drugie same złe. Wszakże to już Allach tworząc życie na ziemi przemieszał dobro ze

złem. Nie godzi się więc pisać wbrew Allachowi. Jednakże wyjaśnienia poety wcale chana

nie przekonały. Za karę kazał wypalić mu jedną źrenicę, aby odtąd dostrzegał tylko rzeczy

dobre i o takich pisał.

- Odgaduję, że władca takich wierszy się nie doczekał?

- Rzeczywiście. Stało się, jak mówisz, czarny gnacie barani. Najwidoczniej przez

omyłkę wypalono łotrowi nie to oko, co należało, gdyż od dnia kaźni wszędzie widział jeno

zło. A co gorsze, widział je znacznie ostrzej niż poprzednio. Od tamtego czasu na murach

miasta i wśród bazarowej gawiedzi pojawiały się złośliwe wierszydła poświęcone nie tylko

pierwszemu wezyrowi, naczelnikowi skarbca, głównemu sędziemu, ale nawet samemu

władcy. Kiedy doniesiono o tym chanowi, ten rozkazał wydłubać poecie i to drugie oko.

Niestety, na nieszczęście dla ludzi zamożnych rozkazu tego nie zdołano wykonać. Nie

zdążono.

- Czyżby czmychnął?

- Nie inaczej, czarny gnacie barani. Niektórzy z kokandczyków twierdzą, że

znalazła się wówczas na dworze władcy jakaś litościwa dusza, która uprzedziła łotra o

grożącym mu niebezpieczeństwie. Musiało tak być, bo gdy straż pałacowa wyłamała furtę w

domostwie łotra, zastała tylko wygasający ogień pod kociołkiem z czarną farbą. Taką samą,

jaką malowano przebrzydłe wierszydła na murach bogatych pałaców. Inni z kokandczyków

powiadają, że poetę zdążono wtenczas pochwycić, lecz kiedy straż wiodła go na stracenie,

banda obszarpańców zbrojna w drągi oraz topory napadła na katowski orszak i uwolniła

skazańca. Tak czy inaczej, łotr ów zdołał zbiec z miasta i ukryć się w górach. To właśnie on

przewodził tej smrodliwej bandzie. Poznałem go od razu. Po jednym oku, po rymowanych

morałach i po czarnej duszy.

- Ja tam nie narzekam. Nijakiej krzywdy mi nie wyrządził. Straciłem zaledwie

koszyk granatów.

- Wszystko dlatego, że Allach zdrzemnął się w niewłaściwym momencie. Aj, aj,

gdzież mój koń ukochany? Aj, aj, gdzie atłasowe szaty? Aj, aj, gdzie skarby umiłowane?

Co pocznę bez złota i klejnotów?

- Widzisz teraz, wielmożny golasie, że jednak miałem rację. Nie bogactwo, lecz

odrobina rozumu i szczęścia są człowiekowi w życiu niezbędne. I to zarówno w domu, w

pałacu, jak na górskiej drodze.

- Gdyby Allach nie zaspał przed chwilą, rozum nie byłby mi potrzebny. A tym

bardziej szczęście, za które niczego kupić się nie da.

- Bardziej upartyś od mojego przyjaciela, tego z długimi uszami. - Hodża parsknął

śmiechem i już miał ruszać w dalszą drogę, gdy nagle żal mu się zrobiło uparciucha

kłapiącego zębami z zimna i podrygującego na ostrych kamieniach. - Czarny gnat barani,

którego szczęście nie opuściło ani na sekundę, jak gdyby nigdy nic uda się zaraz w dalszą

drogę. Na osiołku, z nienaruszonym tobołkiem i monetami dobrze ukrytymi w schowku. Ty

zaś będziesz musiał drałować na piechotę. I to boso. Czy w dalszym ciągu twierdzisz, iż

bogactwo jest największym szczęściem w życiu muzułmanina? Ech, znaj szlachetne serce

ubogiego człeka Tu w węzełku mam połataną koszulę. Włóż ją na grzbiet, będzie ci nieco

cieplej, wielmożny golasie. I złap się za ogon osła, będzie ci lżej przebierać nogami. Bo

droga przed nami jeszcze długa i wcale niełatwa.

*

Mędrzec bucharski znany był na całym Wschodzie z niezwykłych pomysłów,

niezwykłych zadań i niezwykłych rozwiązań. Podzielenie dwudziestu jeden granatów

pomiędzy dwudziestu jeden mężczyzn, ale koniecznie w ten sposób, aby jeden z owoców

nadal pozostał w koszyku, należy z pewnością do takich właśnie niezwyczajnych

problemów.

Czy domyślasz się, człowieku rozumny, jak należało rozdzielić owoce? Nie? Hm,

nie darmo powiedział Wielki Poeta:

- Przy rozwiązywaniu trudnych spraw odrobina szczęścia i kapka oleju bardziej

człekowi potrzebne niźli długie uszy osłu.

POCZĘSTUNEK WBREW WOLI

Opowieść dziewiąta o tym,

jak mędrzec bucharski uczestniczy w sprawiedliwej

wymianie gościńców, po której tęskni za Jednookim Poetą

“Słodko kląskający słowik żyje w kwiecistym gaju, ponury puchacz - w ruinach

pełnych jadowitych pająków i skorpionów. Dzieje się tak od stworzenia świata, albowiem

każdy zwykł budować gniazdo zgodnie z własnym obyczajem" - pisała niegdyś Zebunissa,

wielka poetka i nieszczęsna księżniczka, której nić żywota przeciął miecz rodzonego ojca.

Tchnące mądrością słowa tragicznie zmarłej księżniczki nieprzypadkowo akurat w

tym momencie przyszły do głowy Hodży Nasreddinowi od rana zdążającemu samotnie

górską ścieżyną. Widok kamiennego zamku, przylepionego do zbocza wysokiej skały na

podobieństwo jaskółczego gniazda, w niejednej czaszce miał prawo rodzić takie właśnie

myśli.

W chwilę później kręta dróżka doprowadziła Hodżę do drewnianej kładki

zawieszonej nad przepaścią. Zanim mędrzec bucharski zsunął się z siodła, aby na piechotę

przeprowadzić osła na przeciwległą stronę, zza skalnego załomu wysunęło się dwóch

zbrojnych ludzi, strażników albo zbójców, odzianych w pasiaste chałaty i zielone zawoje.

Starszy o rzadkiej brodzie i gębie pomarszczonej niczym zeszłoroczna śliwka, cały

obwieszony kindżałami, oraz młodszy od niego wąsacz, dzierżący w garści długą, ostrą

pikę.

- Złaź czym prędzej ze swego kuzyna, ośli ogonie! - wrzasnął ten z capią bródką. -

Tylko szybko, abym nie musiał dopomóc ci batogiem z bawolej skóry!

- Dam sobie radę i bez twojej pomocy, o szlachetny. Jestem już wszakże dorosły -

odpowiedział pośpiesznie mędrzec i natychmiast znalazł się na ziemi.

Strażnik dźgnął Hodżę palcem w brzuch, a potem pokazał na szczyt wznoszący się

stromo nad przepaścią.

- Nasz baj, czcigodny Ałajarbek, jest człowiekiem o głowie rozumnej i sercu

olbrzymim jak ta góra - rzekł. - Nigdy nie słyszałeś o Ałajarbeku, ośli ogonie? Gdybyś

słyszał, wiedziałbyś, iż każdemu, kto zechce przekroczyć tę przepaść po moście

wybudowanym jeszcze przez jego pradziada, ofiarowuje coś dobrego na język. Spójrz

tutaj. Na jednym półmisku leży mięciutka guzarska chałwa, na drugim słodziutki meszhedzki

rachat-łukum, na trzecim samarkandzkie suszone winogrona, przesławny kiszmisz. Dzban

zaś pełny jest sorbetu doprawionego sokiem z róż chińskich. Częstuj się. Wybieraj, na co

masz ochotę.

- Nie jestem głodny... - zaczął Hodża rozmyślając, jak by tu wykręcić się od

poczęstunku, zesłanego nie wiadomo przez kogo i nie bardzo wiadomo dlaczego. Władcom

i wielmożom nigdy nie dowierzał. Taką już miał zasadę.

- Nie odmawiaj - warknął strażnik, kładąc dłoń na rękojeści największego z

kindżałów. - Nasz baj obraziłby się, gdybyś wzgardził darami jego szlachetnego serca. A

nie chcesz chyba dotknąć do żywego pana, który mimo wielu obowiązków zesłanych nań

przez Allacha nigdy nie zapomina o utrudzonych wędrowcach. Radzę ci, zastanów się

wpierw dobrze nad tym, co powinieneś teraz uczynić, ośli ogonie.

Mędrzec wolał nie ryzykować. Uśmiechnął się szeroko, skinął zgodnie głową, po

czym sięgnął po garść suszonych winogron i wepchnął je między zęby.

- Znakomity kiszmisz. Uhum, uhum, słodziutki niczym rajski ulepek - wystękał z

pełnymi ustami. - Podziękuj swojemu panu, szczodrobliwemu Ałajarbekowi, za

nieoczekiwaną gościnę. Pora mi w dalszą drogę. Chciałbym jak najszybciej znaleźć się

bezpiecznie po tamtej stronie przepaści.

Rzekłszy to Hodża Nasreddin ujął osła za uzdę i ruszył w stronę kładki. Ale dojść

do niej nie zdążył. Drogę zagrodził mu bowiem wąsaty kompan capiej bródki.

- Dokąd to? Czyżbyś nie wiedział, iż pośpiech dobry jest przy łapaniu pcheł, lecz

nie przy zastawionym suto obrusie? Przesadny pośpiech bardzo źle wpływa na trawienie -

burknął wąsacz opierając ostrze piki o brzuch mędrca. - No, a poza tym mój towarzysz

jeszcze nie skończył. Posłuchaj, ma do ciebie sprawę nie cierpiącą zwłoki.

“Owcy trzęsie się ogon, gdy wilk ma do niej sprawę" - pomyślał sobie w duchu

Hodża i na wszelki wypadek rozejrzał się dyskretnie dookoła. Niestety, o ucieczce trudno

tu było marzyć. Pułapkę na wędrowną mysz zastawiono w najodpowiedniejszym miejscu.

Wstępu na kładkę bronił wąsacz z lancą, odwrotu strzegła capia bródka z dagestańskim

kindżałem wysuniętym do przodu. A trzeciej drogi nie było.

Cóż mógł mędrzec uczynić w sytuacji bez wyjścia? Nic. W milczeniu oczekiwał na

ciąg dalszy.

- Pan nasz, szlachetny Ałajarbek, pozwolił ci wybrać, co tylko dusza zapragnie z

przygotowanych tutaj darów niebios. Nie wypada, abyś ty gorszym był człekiem w

rewanżu. Za dobre serce przystoi odpłacić podobną monetą. Sprawiedliwość tego

wymaga. Pozwól więc, abyśmy wybrali dla Ałajarbeka odpowiedni prezent z twoich

tobołków. Nie masz chyba nic przeciwko uczciwej wymianie darów, ośli ogonie?

Hodża milczał nadal.

- Nie słyszałeś, co mówił naczelnik o sprawiedliwej wymianie gościńców?

Odpowiadaj! A może kat kokandzki wyrwał ci połowę języka i poobcinał uszy? Cha, cha,

cha...

Młodszy ze strażników zerwał tobołek z osła i nie przestając rechotać, gorączkowo

zaczął go rozsupływać. Zirytowany zbyt mocno zaciśniętym węzłem sięgnął po szablę.

Z rozprutego tobołka wysypały się na ziemię liche portki, wydrążony owoc tykwy

służący Hodży za tabakierkę, trzy niezbyt już świeże jęczmienne placki, kilka owoców

granatu, dwie główki czosnku oraz prostokątny pakunek zawinięty starannie w czystą, choć

połataną koszulę.

- A to co? Skarb?

Wąsacz pochylił się i błyskawicznie wyłuskał z zawiniątka ukryty tam przedmiot.

Kiedy wyprostował się, w ręku dzierżył książkę. Obejrzał ją z obydwu stron i prychnął

pogardliwie:

- E, stara jakaś. Pewnie niewiele warta. Śmieć równy tej łataninie. W tym samym

momencie doskoczył do niego strażnik z capią bródką.

- Oddaj - wrzasnął. - Nie znasz się wcale na książkach. Gdybyś się znał choć

odrobinę, wiedziałbyś, że im księga starsza, tym cenniejsza. A ta z pewnością warta jest

majątek. Widać to już po oprawie skórzanej wzmocnionej srebrnymi okuciami. O, ma i

obrazki. Cóż za wspaniałe malunki. Barwne miniatury, na dodatek przyozdobione szczerym

złotem. Musiały wyjść spod ręki wyśmienitego mistrza.

- Zgadłeś, stara śliwko. Heracka szkoła kaligrafii. Niegdyś najlepsza na całym

Wschodzie - mruknął mędrzec pod nosem, a głośno dorzucił:

- Twój pan, czcigodny Ałajarbek, książek na pewno nie czyta. Po cóż mu zbiór

wierszy Rudakiego? Wiersze dobre są dla poetów, marzycieli, ludzi niepraktycznych.

Wielmożom nie zdadzą się na nic. Zwróć mi je lepiej, Alajarbekowi zaś wybierz coś innego.

- Uważasz mnie za bezrozumnego barana? Naprawdę przypuszczasz, że

zawiózłbym naszemu panu w prezencie od ciebie obszarpaną czałmę, portki czy koszulę, na

której widać jedynie cery i łaty? Albo czerstwe placki ciemniejsze od nocy? - zachichotał

starszy ze strażników. - Wybij to sobie z pustego łba, ośli ogonie!

- Ja jednak wiersze Rudakiego bardzo lubię - Hodża pochylił nisko głowę. -

Żołnierzu, miej serce. Zlituj się.

- Nasz baj, czcigodny Ałajarbek, którego imię wszyscy tu wymawiają z

szacunkiem, jest człowiekiem niezwykle zacnym. Dotrzymującym słowa także i wobec

włóczących się tędy darmozjadów - zachichotała znowu capia bródka. - Zawsze możesz

odkupić od niego swoją księgę, jeśli rzeczywiście cenisz ją tak wysoko. Za jaki wykup?

Naturalnie, za odpowiednio wysoki. Za woreczek śnieżnobiałych pereł. Albo za dwie

garście krwawych rubinów. Ałajarbek lubi również zielonkawe szmaragdy i szafiry o

błękicie nieba. Nie gardzi też szlachetnymi topazami, ametystami, turkusami oraz opalami

różnej barwy i kształtu. Sam więc widzisz, ośli ogonie, że wybór okupu masz wprost

nieograniczony.

- Bez księgi wierszy Rudakiego wolałbym nie pokazywać się na oczy przyjaciołom,

od dawna zajmującym się poezją i w Chodżencie, i w Taszkiencie, i w Samarkandzie. Dalej

zatem nie jadę. Nie znając ceny prawdziwego wiersza, nie pojmiesz mojej decyzji,

żołnierzu, nawet gdybyś zastanawiał się nad nią aż do końca świata - oświadczył Hodża

Nasreddin głośno, spoglądając z wysokości oślego grzbietu na starszego z bajowych

pachołków. A następnie wyjaśnił: - Muszę pośpieszyć z powrotem do Kokandu, by na

dworze chana zdobyć sakiewkę wartościowych kamieni dla Ałajarbeka.

Powiedział to i zawrócił kłapoucha na górską ścieżynę.

Osioł zastrzygł nerwowo długimi uszami, zupełnie nie rozumiejąc przedziwnego

zachowania swego pana. Usiłował zaprzeć się w miejscu. Nie ruszyć. Do przodu, bardzo

proszę, lecz nigdy do tyłu. No bo czyż po to maszerował dziesiątki kilometrów po ostrych

okruchach skał, aby teraz powtarzać trasę, od której kolana sztywnieją i drętwieją kopyta?

Wysiłki uparciucha okazały się daremne. Dłoń dzierżąca rzemienie lejce była silniejsza i

bardziej uparta.

Na nocleg mędrzec bucharski zatrzymał się w dolinie wśród kirgiskich pasterzy.

Miska orzeźwiającego kumysu w ciepłej jurcie poprawiła mu odrobinę humor. Do snu

ułożył się na owczych skórach. Szyderczy chichot capiej bródki nie odstępował go

jednakże długo. Jeszcze we śnie dzwonił mu przeraźliwie w uszach, nie pozwalając

wypocząć utrudzonemu ciału i zmęczonej duszy.

Nie darmo ludzie doświadczeni powiadają, że nawet okruchy snu warte są więcej

niźli kocioł pełny baraniny gotowanej z ryżem i indyjskimi korzeniami. Rankiem głowa

Hodży Nasreddina pracowała szybko i zdecydowanie. Zresztą jak zwykle, gdy jej

właściciel znajdował się w opałach.

Niechaj nikogo nie zmyli wczorajsza rozmowa nad przepaścią. Słowa o wyprawie

do Kokandu na dwór chana po sakiewkę drogocennych klejnotów przeznaczone były

jedynie dla uszu strażnika z capią bródką. Hodża Nasreddin doskonale wiedział, iż nie mógł

pokazać się w stolicy chanatu. Wszystkie wróble na dachach ćwierkały ostrzegawczo:

ponowne pojawienie się bucharskiego mędrca w Kokandzie będzie kosztować go drogo.

Co najmniej głowę.

Wyjścia z niełatwej sytuacji trzeba szukać bliżej. Ech, gdyby udało się uzyskać

pomoc doświadczonego złodziejaszka, który potrafiłby wykraść księgę z trudno

dostępnego gniazda Ałajarbeka. W szajce, z którą mędrzec zetknął się przedwczoraj pod

wielkim karagaczem, z pewnością znalazłby się niejeden “władca nocy" o zręcznych palcach

i nogach stąpających ciszej od myszy. Ba, lecz w jaki sposób trafić do kryjówki

rozbójników bez odpowiedniego przewodnika? Takiego, który okoliczne góry zna nie

gorzej od własnej kieszeni.

Sędziwy Kirgiz, właściciel gościnnej jurty, nagabywany delikatnie o siedzibę szajki

zbójeckiej dowodzonej przez tajemniczego poetę o jednym oku nie chciał odpowiedzieć ani

słowa. Podczas śniadania żuł kawałek łykowatej baraniny i milczał jak zaklęty. Nic nie

wiedział? Możliwe. A może wolał nie ujawniać niczego nieznajomemu, aby nie narażać się

na zemstę szajki? Cóż, i to możliwe.

Pozostawało jeszcze drugie wyjście. Nie tak co prawda pewne, ale i nie

pozbawione zupełnie szans...

- Nie, przyjacielu, nie mam najmniejszego zamiaru tracić czasu po próżnicy.

Uganiać się za łotrzykami po górach to jakby łowić wiatr afgański w stepie - szepnął

mędrzec bucharski swemu ostu do długiego ucha. - Dobry pomysł jest jednakże

lekarstwem na każdą dolegliwość. Druhu mój, wiem, co zrobię. Wszystko uczynię na opak.

Przekonasz się jeszcze dzisiaj, że to nie ja rozbójników, lecz oni mnie odszukają.

Po rozstaniu z Kirgizami Hodża Nasreddin powrócił na górską ścieżynę. Usiadł

wygodnie na płaskim kamieniu i zaczął czekać. Solidnie już przygrzewające promienie

słońca rozmarzyły go zupełnie. A powieki stawały się coraz cięższe i cięższe.

Z drzemki zbudził Hodżę dźwięk dzwoneczków, jakie przewodnicy karawan

przywieszają wielbłądom u szyi, by się nie pogubiły w drodze, w czasie burzy piaskowej na

pustyni czy w jarach górskich mroczniejszych od bezksiężycowej nocy.

“No, pora najwyższa i na mnie" - pomyślał mędrzec i dziabnął osła piętami, kiedy

tylko ujrzał przed sobą mijające go ostatnie ze zwierząt garbonośnych obładowanych

jukami po chmury. Nie pytając karawanbaszy o zgodę, dołączył do długiego sznura

wielbłądów pracowicie przemierzających trasę z Taszkientu do stolicy kokandzkiego

chanatu.

Stało się dokładnie tak, jak przewidział.

W pewnym momencie zza brył skalnych i z fistaszkowych zarośli wypadła na

podróżnych banda rozbójników, wyjących dziko i wywijających szablami, maczugami,

toporami. Nie minęło czasu wiele, gdy wielbłądy z towarami zniknęły w jakimś parowie pod

strażą nowych właścicieli, kupcy zaś wrzeszczący i pomstujący pod niebiosa, na bosaka, w

samych majtkach pomaszerowali w kierunku Kokandu. Z bogatej karawany na środku

drogi pozostał jedynie ubogi człeczyna. Siedział nieruchomo na swoim wiernym kłapouchu i

czekał, aż go zbójcy dostrzegą.

Nie czekał długo.

- O, czyżbyś to był znowu ty? A może, człowieku wożący granaty, masz brata

bliźniaka, podobnego do ciebie niczym jedna pestka moreli do drugiej? - wykrzyknął herszt

szajki zbójeckiej, a następnie podbiegł do Hodży Nasreddina z wyciągniętymi rękami,

kończąc powitanie wierszem:

“Góra z górą na tym świecie nigdy się nie zejdzie,

Mądry człek ku druhowi siedem pustyń przejdzie".

Zanim Hodża zdążył odpowiedzieć, otoczyli go pozostali łotrzykowie z radosnym

wołaniem:

- Witaj nam, włóczykiju z koszem prześmiesznych zagadek. Zapragnąłeś przyłączyć

się do naszej paczki? Wybrałeś prawdziwą wolność? Dość masz życia pod okiem

chanowych urzędników i poborców podatków? A może po prostu zawróciłeś z drogi, aby

ofiarować nam jeszcze jakiś inny problem do rozwiązania? Czyżbyś miał coś ciekawego za

pazuchą? Albo pod turbanem?

- Naturalnie. Jakżeby inaczej - Hodża Nasreddin skinął skwapliwie głową. - Mam

nową zagadkę. Nie gorszą od poprzedniej. Tyle, że nie tak smakowitą.

- Chwileczkę, przyjacielu - Jednooki Poeta uniósł dłoń wysoko, uciszając

kompanów. - Nim zadasz chłopcom zagadkę, wyjaśnij mi wpierw, co tutaj robisz. Jeśli

dobrze pamiętam, miałeś wszakże jechać do Chodzeniu? Czemuś zmienił zdanie? Dlaczego

z powrotem wlazłeś w nasze góry? I czemu smutek szpeci twe oblicze? Siadaj, proszę, tu

obok i wyjaśnij nam wszystko po kolei. Albowiem:

“W szczęściu-nieszczęściu nie słuchaj czarta,

Dobra rada przyjaciół znacznie więcej warta".

- Potrzebna mi twoja pomoc, czcigodny - mędrzec bucharski zlazł z osła i przysiadł

na zwalonym pniaku. W kilku prostych zdaniach opowiedział historię wczorajszego dnia. O

garści suszonych winogron zjedzonych nad przepaścią pod srogim przymusem i o porwaniu

księgi bezcennych wierszy Rudakiego przez strażników baja Ałajar-beka.

- Coś powiedział? Czy dobrze słyszę, przyjacielu? Klejnoty Rudakiego w łapach

tego cuchnącego sępa? - Jednooki Poeta zerwał się na równe nogi. - Okropność! Wieczna

hańba temu, kto nie wykradnie ich z gniazda drapieżnika przyobleczonego w ludzką skórę.

- Święte słowa. Właśnie o to mi chodzi - przytaknął szybko Hodża.

- Pójdziesz z nami, przyjacielu. Musimy się wspólnie naradzić - zadecydował

przywódca łotrzyków. - A teraz w drogę, chłopcy. Wracamy do domu, bo szkoda każdej

minuty. - Ejże, a obiecana zagadka? - upomniał się któryś ze zbójców. - Co z nią? Miałeś

ją nam opowiedzieć.

- Słusznie. Gdzie zagadka? Zapomniałeś, coś obiecał? Gadaj szybko - zawtórowali

jego kompani.

- Obiecałem i słowa dotrzymam - zapewnił mędrzec. - Będziecie mieli o czym

rozmyślać podczas drogi. Powiem zatem krótko, wy zaś spróbujcie odgadnąć rezultat.

Słuchajcie więc. Jeśli piąta część jest połową, to ile worków owsa czeka w Bucharze na

mojego, wiecznie głodnego kłapoucha?

W tym samym momencie do Hodży Nasreddina zbliżył się łucznik, chudy i wysoki

niczym drąg do podwiązywania winorośli. Zapytał bezceremonialnie:

- Ej ty, dobry masz wzrok?

- Nie najgorszy.

- A pamięć?

- Także nie narzekam.

Chudzielec przytrzymał mędrca za rękaw.

- W takim razie nie zgadzam się - zawołał - aby obcy przeniknął do kryjówki nam

tylko znanymi przejściami. Odpowiadam wszakże za bezpieczeństwo naszego siedliska.

Chyba... chyba że przed wyruszeniem zasłonimy mu starannie oczy jakimś gałganem.

- Nie gniewaj się na moich chłopców, przyjacielu - Jednooki Poeta poparł łucznika.

- Pojmujesz, naturalnie, że nadmiar przezorności na tym marnym padole nigdy jeszcze

nikomu nie zaszkodził.

I dorzucił wierszem:

“W trosce o zdrowie dobrze wam radzę,

Miejcie ostrożność wżdy na uwadze".

Hodża Nasreddin roześmiał się szczerze i odpowiedział bez wahania:

- Ależ nie gniewam się wcale. Na odwrót. Rozumiem was wszystkich doskonale.

Zresztą prawdę mówisz, Ojcze Pięknego Słowa. Rodzic mój również lubił powtarzać w

niełatwych sytuacjach: “Lepiej być nadto ostrożnym niż za mało".

Zawiązano mędrcowi chustą oczy, by niczego dojrzeć nie zdołał. Następnie jeden z

rozbójników ujął jego iszaka za uzdę i już bez przeszkód zapuszczono się gęsiego w ledwie

widoczną szczelinę między skałami.

Droga do kryjówki była długa i niebezpieczna. Trudno dostępna nawet dla ludzi,

którzy przemierzali ją przed i po każdej wyprawie zbójeckiej.

Po gęsiej skórce, jaka od czasu do czasu przebiegała gwałtownie po grzbiecie

kłapoucha, Hodża Nasreddin mógł domyślić się, że maszerują akurat karkołomną dróżką

nad przepaścią. Nagła wilgoć w powietrzu, muśnięcie nietoperzowego skrzydła oraz

niespokojne prychanie osła pozwalały natomiast przypuszczać, iż przekraczają mroczne

tunele jaskiń. Stała siedziba Ojca Pięknego Słowa i jego bandy była wyśmienicie osłonięta

przed wzrokiem zbyt ciekawym.

*

Nie da się jeść ustami innego człowieka, nie da się myśleć cudzą głową. Tak

przynajmniej twierdzą Uzbecy, którzy wiele w swoim życiu widzieli i wiele gorzkich

doświadczeń zapisali na własnej skórze.

A zatem, człowieku czytający te słowa, skorzystaj z doświadczeń uzbeckich

aksakałów i nim rozbójnicy dotrą do gniazda ukrytego w labiryncie gór Tien-szanu, sam

spróbuj odgadnąć, ile smakowitego owsa oczekuje w Sucharze na kłapoucha Hodży

Nasreddina?

KURA ZNOSZĄCA ZŁOTE JAJA

Opowieść dziesiąta o przemyślnym fortelu,

dzięki któremu Mohammad Mag dostał się

do Ałajarbekowego kurnika zawieszonego na niedostępnej skale

“Jeśli jest cokolwiek pewnego na tym świecie, to fakt, iż wojownicy chana

Kokandu nigdy tutaj nie trafią. Nawet gdyby sam władca piekieł zechciał posłużyć im za

przewodnika" - pomyślał Hodża Nasreddin zaraz po zdjęciu opaski z oczu, rozglądając się

dookoła z ciekawością.

Rzeczywiście. Kryjówka szajki Jednookiego Poety znajdowała się w miejscu, które

trudno byłoby sobie wyobrazić największym fantastom i bajarzom Wschodu.

Dostępu do zbójeckiej siedziby broniło kręte przejście pomiędzy dwiema skałami,

potem jar, do którego nigdy nie zaglądało słońce, wreszcie kluchowata jaskinia, mroczna i

wilgotna. Z groty wybiegała ścieżka przylepiona do zbocza nad przepaścią, tak wąziutka, że

mogłoby się na niej minąć co najwyżej dwóch zagłodzonych na śmierć chudeuszy. Ścieżka

wpadała do ślepej pieczary z rozsuwanym tajemnie otworem. Ten, komu udałoby się jakimś

cudem odkryć ową tajemnicę i przecisnąć na drugą stronę, natrafiał na studnię z wodą

stęchłą i przeraźliwie cuchnącą. Głęboką i zapomnianą przez Allacha i wszystkich mu-

zułmańskich świętych. Dalej żadnej drogi nie było. Chyba że dla samobójców.

Tylko ludzie wtajemniczeni wiedzieli, że po opuszczeniu się po drabince sznurowej

tuż nad lustrem wody można odnaleźć ciemny otwór - właz do podziemnego korytarza

prowadzącego prosto do kryjówki szajki. Do przestrzennej kotliny otoczonej zewsząd

stromymi jak ściana zboczami. Niedostępnej i dla wilków pamirskich, i dla śnieżnych

panter, zwanych tu barsami, i dla wszędobylskich kozic. Nawet archary - barany górskie o

potężnych rogach, przywykłe do skakania po skałach nie tkniętych przez inne zwierzęta -

tutaj nie zajrzały ni razu. Choć miałyby po co. W kotlinie rosła bowiem najsłodsza,

najbardziej soczysta trawa Tien-szanu.

Do kryjówki górskich łotrzyków dowodzonych przez poetę z opaską na oku bez

wysiłku zdołałby przedostać się jedynie orzeł. Władca przestworzy potrafiłby wznieść się

dostatecznie wysoko, by wtargnąć tu od strony obłoków.

- Ani szpiedzy o wielkich uszach, ani zbrojni pachołkowie chana Kokandu nigdy nie

byli i nigdy nie będą orłami. Gatunek nie ten - Jednooki zbliżył się do Hodży Nasreddina

stojącego z zadartą głową i obserwującego olbrzymiego birkuta, który zataczał kręgi na

niebie. - Tutaj nikt nas niepokoić nie zdoła. I tak być powinno. Albowiem w spokoju można

układać plany niebezpiecznych wypraw, tak aby niebezpiecznymi nie były. Wszakże nawet

niemowlę ssące pierś matki powinno wiedzieć, że:

“Kto zawczasu kroki przemyśli starannie i bacznie,

Wygra wyścig, nim przeciwnik w ogóle biec zacznie".

- Ba - mruknął Hodża zamiast odpowiedzi.

- Przyjacielu, pora zastanowić się, jak odzyskać księgę wierszy Rudakiego. W jaki

sposób niepostrzeżenie przedostać się do Szejtan-kaały, Diabelskiego Zamku Ałajarbeka.

- Ba - mruknął znowu mędrzec.

- Warto dowiedzieć się, gdzie łotr ten chowa swoje skarby. Te zagrabione

podstępem i te skradzione siłą.

- Ba - jeszcze raz mruknął Hodża.

- A ty co? - zdumiał się Jednooki. - Jąkać się zacząłeś? Powtarzasz jeno “ba" i

“ba", jak byś zdania rozsądnego nie potrafił sklecić. Papugę udajesz, czy co. Rudaki zbyt

wielkim był poetą, muzykantem i pieśniarzem, ażeby jego cudowna spuścizna miała

pozostać w brudnych łapach Ałajarbeka. Rudaki zbyt bliski jest mojemu sercu, bym mógł

na to patrzeć spokojnie.

- Słyszałem, że i ty byłeś pisarzem. Cenionym w Kokandzie poetą.

- Byłem - potwierdził Jednooki. - Skromnym wierszokletą na dworze poprzedniego

chana. Niestety, po śmierci władcy na tronie zasiadł jego syn nie kochający poetów.

Najpierw kazał mi wypalić jedno oko, a później za cztery linijki satyry, w której

porównywałem wielkiego wezyra do pękatego dzbana, głośnego, lecz pustego wewnątrz,

skazał mnie na śmierć. Kat miał mi wykłuć drugie oko, a następnie poderżnąć gardło na

bazarowym placu. Na szczęście lubili mnie i moje wiersze biedacy. Kiedy chanowa straż

wlokła mnie przez miasto, z kijami i motykami napadli na zbrojnych. Siłą wyrwali z ich rąk i

pomogli zbiec z grodu. Teraz staram się odpłacać ludziom ubogim za serce, jak tylko potra-

fię...

Przywódca zbójników przerwał nagle, uderzył się kułakiem w czoło i wykrzyknął

uradowany:

- Przyjacielu, mam przedni pomysł! Podeślemy Ałajarbekowi człowieka, który nocą

dopomoże nam przedostać się do wewnątrz. Odsunie zasuwy przy bramie. Albo spuści linę

z węzłami z okna twierdzy. Damy mu tydzień na działanie. Tamci muszą przecież do niego

przywyknąć.

- A jeśli Ałajarbek przeczuje grożące mu niebezpieczeństwo i nie wpuści obcego

człeka do swojego gniazda? - zaniepokoił się Hodża Nasreddin.

- Wpuści. Nie ma obawy, przyjacielu - Jednooki roześmiał się głośno. - Każdy

chciałby mieć w swoim kurniku kokoszkę znoszącą prawdziwe złote jajka. A właśnie taką

nioskę mu podeślemy.

- Nie rozumiem. Myśl moja nie nadąża za galopem twojej - na obliczu mędrca

pojawił się olbrzymi znak zapytania. - Czcigodny, czy mógłbyś wyrażać się nieco jaśniej?

- Zaraz wszystko pojmiesz, przyjacielu. Hej, zawołajcie mi tu natychmiast

Mohammada Maga z Giżduwanu!

Kiedy przy rozpalonym ognisku pojawił się szczupły, wysoki jak tyka mężczyzna.

Jednooki Poeta szepnął mu coś na ucho. Tamten skinął głową i zniknął w najbliższej

lepiance. Po chwili wrócił przebrany w ogromny złocisty turban nawinięty na czaszkę i pas

złocisty opięty wokół chudego brzucha. Stanął przed Hodżą, skrzyżował ręce na piersiach i

pochylił głowę. Szepnął z szacunkiem:

- Jestem gotów na twoje rozkazy, o dostojna ostojo biedaków, rzemieślników,

ludzi prostych i uczciwych.

Hodża Nasreddin uśmiechnął się niepewnie. Nie bardzo rozumiał, o co tutaj chodzi.

- Przyjacielu, czyżbyś nigdy nie widział cudownej kokoszki z Medyny, ze świętego

miasta wyznawców Proroka? - zapytał Jednooki i nie czekając na odpowiedź, polecił

przebierańcowi:

“Na Koranu święte imię, na Allacha cię tu proszę,

Złote jajko znieś kokoszę".

Mohammad Mag wyprostował się, machnął kilka razy rękami w powietrzu niczym

kura skrzydłami i zawołał:

- Ko-ko-kodak. Ko-ko-kodak. Jajko lepsze niż chodak. Potem szybko sięgnął

ręką do ust i wyjął z nich nie jajko co prawda, lecz żółty krążek niemałych rozmiarów.

Monetę. Szczerozłotego dinara. Położył go u stóp Hodży i cofnął się.

- Zaczekaj, kokoszko - rozkazał Jednooki. - Gość nasz mógłby sobie pomyśleć, że

to nie żadna siła wyższa, ale jakoweś bazarowe kuglarstwo. Zręczna sztuczka magika

przeznaczona dla prostaczków. Moneta od początku ukryta naiwnie w twojej gębie. A

zatem powtórzmy raz jeszcze:

“Na Koranu święte imię, na Allacha cię tu proszę,

Drugie jajko znieś kokoszę".

Rozbójnik w złocistym turbanie znowu zatrzepotał rękami w powietrzu i znowu

zagdakał:

- Ko-ko-kodak. Ko-ko-kodak. Jajko lepsze niż chodak.

Ponownie sięgnął do ust i kolejną złotą monetę położył u stóp Hodży Nasreddina.

- Mało? Chcesz jeszcze, przyjacielu? - przywódca górskich zbójników cieszył się

jak dziecko. - Cudowne zaklęcie działa bez najmniejszej przerwy, a szczęki Mohammada

pracują sprawniej niźli wrota Sezamu w baśni o Ali Babie. Nie wierzysz? Posłuchaj:

“Na Koranu święte imię, na Allacha się tu proszę,

Trzecie jajko znieś kokoszę".

Mohammad Mag podskoczył w miejscu i zakrzyczał po raz trzeci:

- Ko-ko-kodak. Ko-ko-kodak. Jajko lepsze niż chodak. W okamgnieniu trzecia

złota moneta dołączyła do dwóch poprzednich.

- Genialne. Cudowne. Zachwycające - uradował się mędrzec bucharski. - Jestem

gotów przysiąc na ogon mego osła, że kurze znoszącej złote jajka nie oprze się żaden

bogacz ani na Wschodzie, ani na Zachodzie. Wyśmienity pomysł. A i wykonawca

wspaniały. Ej, Mohammadzie, czyżbyś był w poprzednim wcieleniu jarmarcznym

kuglarzem?

Rozbójnik roześmiał się i przytaknął.

- Zgadłeś, przyjacielu - potwierdził Jednooki. - Mohammad Mag całe lata zabawiał

wieśniaków magicznymi sztuczkami wędrując od wioski do wioski, od osady do osady, od

miasta do miasta. Magik to jakich mało nie tylko w chanacie kokandzkim. Czarnoksiężnik,

który potrafi wszystko. Dobry los odwrócił się jednak od niego w Szachimardanie, u

grobowca tamtejszego świętego. Iszan, opiekujący się od lat grobem i zbierający prezenty

oraz datki od wiernych, przeczuł w Mohammadzie groźnego konkurenta. Cudowne

właściwości grobowca mogły wiele stracić wobec sztuczek demonstrowanych publicznie za

pół darmo przez obcego przybłędę. Strumień dotychczasowych dochodów mógłby

zmniejszyć się lub wyschnąć zupełnie. Jednakże opiekun świętego grobowca nie był byle

głupkiem. Chytry, doświadczony lis wiedział, co należy uczynić w trudnej sytuacji. Już na

trzeci dzień obwołał Mohammada niewiernym bluźniercą i straszliwym grzesznikiem.

Następnie podjudził rozhisteryzowany tłum muzułmanów, aby ukamienowali go żywcem.

Na szczęście zdrowe nogi ocaliły biedakowi głowę. Czmychnął z Szachimardanu, aż się za

nim kurzyło. I właśnie wtenczas przystał do naszej kompanii. Na zawsze związał swój los z

losem wolnych synów gór Tien-szanu. Uzbeków, Tadżyków, Kirgizów...

W ciszy, jaka zapanowała po słowach Jednookiego, słychać było tylko pykanie

dogasającego ogniska.

- Aj, aj, zdaje się, że wiem, w jaki sposób zmusić Ałajarbeka, by porwał naszą

złotonośną kokoszkę -wrzasnął nagle mędrzec bucharski i zwrócił się do naczelnika

zbójców: - Każ przyjść tutaj najtęższemu z twoich ludzi. Pragnę mu się przypatrzyć.

- Najtęższemu w ramionach? Najsilniejszemu?

- Nie, nie. Najtęższemu nie w ramionach, lecz w pasie. Krótko mówiąc,

najgrubszemu.

Zaraz potem przy ognisku pojawił się tłuścioch grubszy od trzech beczek łoju,

- Przyjacielu, ten ci odpowiada?

- Wcale niezły - Hodża Nasreddin obejrzał uważnie grubasa. - A nawet bardzo

dobry. Trzeba go tylko stosownie ubrać. W szaty człeka prawdziwie zamożnego, aby nie

wzbudził niczyich podejrzeń. Najlepiej w jedwabie przetykane złotą nicią. I koń pod nim

musi być przedniej rasy. Wyszczotkowany i odkarmiony arab albo achałtekin.

Trzy dni trwały przygotowania grubasa do wyprawy, o jakiej nie śniło się dotąd w

górach Tien-szanu. Dobieranie wspaniałych szat, strzyżenie i farbowanie wąsów oraz brody,

nauka niełatwych zdań na pamięć wymagały wszakże niemało starania i czasu.

Aż nadszedł dzień czwarty.

Dla strażników Ałajarbeka nudzących się przy wejściu na mostek zawieszony nad

przepaścią bez dna dzień ten z początku nie różnił się niczym od poprzednich. Mało

używany kubrak zdarty z pleców jakiegoś garncarza za prawo spaceru po kładce był

jedyną zdobyczą od samego rana.

Nic zatem dziwnego, że pojawienie się nowych podróżnych na ścieżynie wielce

uradowało zarówno starszego strażnika z capią bródką, jak i młodszego od niego wąsacza.

Już z daleka widać bowiem było, iż zbliżający się nie należą do nędzarzy zapomnianych

przez Allacha.

Pierwszy jechał tłuścioch w atłasowych szatach kapiących od srebra, złota i

świecących klejnotów. Gorącokrwisty dropiaty arab tańczący pod nim wart był z

pewnością majątek. W odległości kilku kroków za wielmożą podążał jego krewniak lub

pomocnik. Chudzielec w złocistym zawoju na głowie i w jedwabnym chałacie na ramionach.

Ten dosiadał wesołego, o zaokrąglonych bokach osiołka.

- Salam alejkum. Witaj, o dostojny wędrowcze, u przeprawy nad Diabelską

Przepaścią - strażnik z kozim podbródkiem zatrzymał nadjeżdżających i wskazał uprzejmie

na półmiski kopiaste od jadła. - Pan mój, czcigodny Ałajarbek, prosi cię, byś został jego

gościem, chociaż przez pięć minut. Smakowite dania oczekują każdego, kto zechce prze-

dostać się przez most na tamtą stronę. Przeprawa to trudna, niebezpieczna. A z pełnymi

kiszkami o odwagę łatwiej, co wie każde dziecko.

- Wszyscy wiedzą, o mężny wojowniku, że zbytni pośpiech jest wymysłem szatana

- odpowiedział mu równie grzecznie wielmoża, zezując łakomie w kierunku półmisków. -

Gościnnego zaś gospodarza obrażać odmową nie wypada. Ciesz się zatem, szlachetny

sługo szlachetnego pana, albowiem przyjmuję jego zaproszenie i zaraz spróbuję co nieco.

Po tych słowach grubas zeskoczył z siodła ze zręcznością, o jaką nikt by go nie

podejrzewał, usiadł wygodnie przed półmiskami i nie zwlekając zabrał się do roboty.

Słodziutkie rodzynki, chałwa wielu gatunków, pendżykencki rachat-łukum, placuszki z

makiem, orzechy włoskie i migdały smażone na miodzie w błyskawicznym tempie poczęły

znikać w jego brzuchu. A kiedy przypiął się do pękatego dzbana z różanym sorbetem,

wkrótce nie pozostała na dnie ani kropelka.

- Oho, zaraz widać, żeś prawdziwy bogacz - z uznaniem orzekła capia bródka,

obserwująca uważnie tłuściocha czyniącego spustoszenie na półmiskach. - Biedacy zwykle

zadowalają się garstką suszonych winogron albo bryłką chałwy. I jeszcze łykiem herbaty.

Bogacze żrą wszystko pełnymi garściami i na koniec stękają, że było to niezbyt smaczne.

Nieprzypadkowo mój dziad powtarzał pięć razy co dnia: “Innym apetytem obdarował

miłosierny Allach krwiożerczego tygrysa, a zupełnie innym mysz stepową czy polną".

- Zjadłem, co było - odpowiedział grubas nie zwracając najmniejszej uwagi na

mamrotanie strażnika, po czym wskazał palcem na ogołocone półmiski. - Podziękuj

swojemu panu za skromny poczęstunek. Teraz mogę już chyba jechać dalej. A może masz

jeszcze coś na ząb?

- O nie, dostojny gościu - strażnik z kozią brodą wysunął kindżał z pochwy. -

Przyszła kolej na rewanż. Pan mój, czcigodny Ałajarbek, obdarował cię smakowitym

jadłem, a czym ty w zamian zechcesz obdarować j ego?

Tłuścioch obruszył się. Ściągnął brwi i warknął gniewnie niczym pies pozbawiony

kości:

- Masz gorączkę, pusta makówko? O czym ty gadasz? Mów jaśniej.

- Mówię po prostu o rewanżu za jadło, które wymiotłeś z apetytem.

- Zdumiałeś, pusta makówko? Za to liche żarcie, niesmaczne i ciężko strawne,

mogę co najwyżej zapłacić. Jedna moneta ci wystarczy?

- Złota?

- Nie wożę szczerozłotych pieniędzy w sakiewce, pusta makówko, ażeby nie kusić

w podróży rozbójników, a także łotrów podobnych do ciebie.

- Jeśli nie masz okruszyny złota przy sobie, gościu szlachetnego Ałajarbeka, muszę

zabrać ci wierzchowca. Naturalnie wraz z siodłem nabijanym ćwiekami ze srebra, bo

wszakże koń bez siodła obejść się nie może. I jeszcze twój chałat przetykany srebrną oraz

złotą nicią. .

- A po co chałat koniowi?

- Siodło koniowi, natomiast atłasowy chałat Ałajarbekowi. Mówiłem ci już, w

zamian za poczęstunek.

Co rzekłszy strażnik wyszarpnął lejce z rąk grubasa szykującego się do odjazdu.

- Zaczekaj chwilę, pusta makówko. A na czym udam się w dalszą drogę? Weź

sobie osła spod tamtego ciemięgi, a zwróć mi rumaka. Nie sądzisz chyba, że wielmoży z

moimi tytułami, prawej ręce wielkiego wezyra Kokandu, przystoi wędrować na grzbiecie

długouchego bydlęcia?

Tłuścioch natarł olbrzymim brzuchem na strażnika, usiłując zepchnąć go na bok.

- Zdumiałeś, gościu szlachetnego Ałajarbeka? Chcesz nadziać się na sztylet? -

strażnik czknął niezbyt przyzwoicie, nie myśląc ustąpić. -Tamten kłapouch wart co najwyżej

parę miedziaków. A tyś miał mi dać przecież sztukę złota.

- Bardziej jesteś uparty, pusta makówko, niźli osioł mego sługi -zirytował się grubas

w atłasach. - Będziesz mieć tę swoją sztukę złota, tylko puść mego konia. Ej, Mohammad,

coś się tak zapatrzył jak wół na rzeźbione wrota. Natychmiast złaź na ziemię i rób kurę.

Widzisz chyba, gamoniu, że potrzebuję pieniędzy. Zwijaj się, abym nie musiał dopomóc ci

raz czy drugi batem.

Sługa wielmoży czym prędzej zsunął się z osła i pochylił głowę w pogotowiu.

Nie czekając dłużej tłuścioch wykrzyknął zaklęcie:

“Na Koranu święte imię, na Allacha cię tu proszę,

Złote jajko znieś kokoszę".

Sługa zatrzepotał rękoma niczym kura skrzydłami i zagdakał na całe gardło:

- Ko-ko-kodak. Ko-ko-kodak. Jajko lepsze niż chodak.

Po czym wyjął z ust złotą monetę i podał ją swemu panu. Ten zaś z nie ukrywanym

żalem wręczył złoto capiej bródce, osłupiałej ze zdumienia.

- To teraz mogę już jechać dalej?

Strażnik ocknął się momentalnie. Skinął na wąsacza, aby zaszedł wielmożę z drugiej

strony.

- Ani kroku, jeśli nie chcesz dziatek pozostawić sierotami - ostrzegł. - Na Allacha,

wpierw musisz nam wyjaśnić to wszystko, co się tutaj wydarzyło. Po raz pierwszy w życiu

własnym oczom zaufać nie mogę.

- E, nic takiego - tłuścioch machnął lekceważąco ręką. - Po prostu kura zniosła

jajko. Czyżbyś kur nigdy nie widział na grzędzie? A to wyjątkowo dobra kokoszka. Jeśli ją

odpowiednio karmić, potrafi znosić codziennie nie jedno, lecz dwa, a nawet trzy jajka.

Oczywiście złote. Więcej niż trzy na dobę nieść, niestety, nie zdoła. Męczy ją to zbytnio.

Ale przyznasz, że i tak jest o wiele lepsza od zwyczajnych kur wieśniaczych, które niosą się

co najwyżej raz dziennie. No i co złota moneta, to nie jakieś tam białko z żółtkiem w

skorupce.

- Co ty mówisz? Trzy złote monety w ciągu jednego dnia potraf znieść ten

człowiek-kura? Trzydzieści monet w dziesięć dni! Trzysta monet w sto dni. Sześćset złotych

dinarów w ciągu dni dwustu. Aj, aj, niewiarygodne! Aj, aj, nieprawdopodobne! Aj, aj, śnię

chyba - strażnik szalał wprost ze szczęścia, nie zwracając uwagi na niebezpieczną przepaść

ziejącą tuż obok. Podskakiwał na jednej nodze, szczypał się w policzek, klepał dłonią w

czoło.

Wreszcie ochłonął nieco i wrzasnął:

- Nasz pan, czcigodny Ałajarbek, nigdy by nam nie wybaczył, gdybyśmy mu

dostarczyli dziś zaledwie jedno jajko ze szlachetnego kruszcu. Wielmożo, zostawimy ci

konia i chałat, lecz zabieramy kurę.

- Kurę? Jaką znów kurę? Gdzież tu widzisz kurę? Wszakże to nie żadna kura, ale

mój ukochany sługa- grubas schwycił się za głowę i zaczął wołać rozdzierającym głosem: -

Co robicie, zbóje bez sumienia? Weźcie sobie wszystko. Wszyściutko. I wierzchowego

konia, jakiego drugiego nie znajdziecie w całej Azji. I poczciwego osła. I atłasowe szaty

zdobione perłami oraz złotą nicią. I jedwabne koszule. I szarawary. Możecie mnie nawet

obedrzeć ze skóry. Pozostawcie mi tylko tego sługę. Kocham go! Jego jedynego! Bez

niego serce moje pęknie z żalu na siedemdziesiąt siedem kawałków niczym owoc granatu

dojrzały późną jesienią.

Wielmoża wrzeszczał i szlochał, lecz bez skutku. Ani capia bródka, ani wąsacz nie

mieli najmniejszego zamiaru przejmować się lamentującym wniebogłosy. Zapomnieli o

rasowym wierzchowcu, o siodle nabijanym srebrem i o atłasowym chałacie przetykanym

drogocenną nicią. Uszczęśliwieni z pochwycenia cudownej zdobyczy poprowadzili

chudzielca w złocistym zawoju stromą ścieżką pod górę, w kierunku twierdzy swego pana.

Tymczasem tłuścioch grubszy od trzech antałków sadła nie drgnął z miejsca.

Uparcie spoglądał w ślad za oddalającą się trójcą i biadolił coraz ciszej i ciszej. Kiedy

strażnicy ze swoją ofiarą zniknęli wreszcie za żelaznymi wrotami Szejtankaały, wielmoża

odwrócił się. Na jego obliczu nieoczekiwanie wy kwitł triumfujący uśmiech.

- Udało się, koniku - szepnął rumakowi prosto w ucho.- Widziałeś? Kura znosząca

złote jajka trafiła do niedostępnej twierdzy Ałajarbeka. I będzie tam musiała wytrzymać

przez tydzień, bo na tyle została przygotowana przez naszego skarbnika. Pierwszą część

zadania wykonaliśmy zatem zgodnie z poleceniem Jednookiego. Koniku mój, możemy

spokojnie wracać do obozowiska.

Następnie grubas wlazł na kamień i nie bez wysiłku wdrapał się z powrotem na

grzbiet dropiatego araba, cmoknął głośno raz i drugi, po czym bez pośpiechu zawrócił

wierzchowca w stronę wlotu do ciemnego jaru.

*

A teraz, człowieku myśleć i liczyć potrafiący, spróbuj odgadnąć zagadkę. Ile złotych

jajek zniosłaby ta niezwykła kokoszą, gdyby zbrojnym strażnikom udało się ją przetrzymać

na dworze baja Ałajarbeka nie przez sto dni, nie przez dwieście, ale przez rok cały?

WYPRAWA DO DIABELSKIEGO ZAMKU

Opowieść jedenasta, w której

znalazło zastosowanie stare przysłowie:

góra z górą się nie zejdzie,

ale człowiek z człowiekiem zawsze może

Przez siedem dni szajka zbójecka Jednookiego Poety nie wysunęła nosa z kryjówki

nawet na moment. Anielski spokój zapanował na drogach. Bogacze jeździli górskimi

szlakami z coraz wyżej podniesionym czołem. I bez dotychczasowej drżączki. Powoli

nabierali przekonania, że rozbójnicy od lat grasujący w tych okolicach najwidoczniej musieli

przekoczować w inne, dla nich o wiele korzystniejsze miejsce. Bardziej urodzajne w łupy...

Tylko sowy i nietoperze mogły zorientować się, że siódmej nocy - licząc od

porwania złotonośnej kokoszy przez wojowników Ałajarbeka - góry nagle ożyły. Na

ścieżynie wiodącej w kierunku Diabelskiego Zamku pojawiło się czterdziestu zbójników,

starannie wybranych z całej bandy. Najodważniejszych, najdzielniejszych, najzręczniejszych.

W miękkich chodakach, z bronią okutaną w szmaty, by nie zabrzęczała przed

czasem, rozbójnicy bardziej przypominali pochód zjaw nocnych, ponurych duchów

zbiegłych z cmentarza o północy niźli-zwyczajnych ludzi z krwi i kości.

W pewnej chwili Hodża Nasreddin zagadnął postępującego tuż przed nim

tłuściocha grubszego od trzech antałków łoju, owego przebierańca znad przepaści:

- Ile już przeszliśmy, przyjacielu? Daleko jeszcze do siedziby Ałajarbeka?

Grubas spojrzał uważnie na wierzchołki skał rysujące się wyraźnie na tle

gwieździstego nieba i odrzekł:

- Sądzę, szlachetny nasz gościu, że trzecią część drogi mamy już za sobą.

- O wiele bardziej interesuje mnie to, co mamy przed sobą, bo sandał okrutnie mnie

ciśnie - roześmiał się cichutko mędrzec bucharski. - Czcigodny, czy nie mógłbyś być

odrobinę dokładniejszy?

- Naturalnie mógłbym - tłuścioch, który mimo swojej tuszy kroczył po kamiennej

ścieżce ze zręcznością górskiej kozicy, zastanowił się. przez moment. Potem wyjaśnił: -

Przed nami o pięć mil więcej, niż już przeszliśmy. Mam nadzieję, szlachetny nasz gościu, że

moje słowa zdołały zaspokoić twoją ciekawość?

- W zupełności - odpowiedział półgłosem Hodża Nasreddin. Nie pytał więcej, bo

nie potrzebował. To, co chciał usłyszeć, po prostu już wiedział. Myśleć i liczyć w pamięci

umiał wszakże od dziecka.

Po kilku godzinach forsownego marszu gromada zbójecka dotarła do stóp zamku

nie zauważona przez nikogo. Niestety, żelazne wrota twierdzy były zamknięte na głucho. Na

szczęście w umówionym miejscu odnaleziono linę z węzłami zwisającą z wysoka. Nie

zwlekając rozbójnicy jeden po drugim zaczęli wspinać się do góry. Wkrótce po północy

czterdziestu zbrojnych mężów znalazło się na poddaszu, w komnacie przydzielonej przez

Ałajarbeka Mohammadowi Magowi. Tutaj też odbyła się decydująca narada wojenna.

Jednooki Poeta, Hodża Nasreddin oraz Mohammad Mag omówili ostatnie

szczegóły. Po otrzymaniu rozkazów zbójnicy cichutko stąpając pośpieszyli schodami w dół.

Jedni ku komnacie sypialnej baja, drudzy na dziedziniec, inni ku bramie, jeszcze inni w

stronę wejścia do podziemnych lochów, w których więziono pasterzy, wieśniaków i

rzemieślników z okolicznych wiosek, zalegających Ałajarbekowi z podatkami i daninami.

Rozbudzony przez Jednookiego baj wcale nie przejął się widokiem obcych twarzy.

Zaledwie uniósł powieki, zaczął ryczeć na całe gardło:

- Co za dureń budzi mnie w środku nocy? I to akurat w czasie, kiedy siedziałem na

chanowym tronie, a wielki wezyr czyścił mi buty. Taki piękny sen może się już nigdy nie

powtórzyć. Hej, a skądże się was tylu wzięło? Nie znam waszych gęb. Co tu robicie bez

mojej zgody? Zaraz wezwę strażników! Rozniosą was szablami na strzępy! Krwawe

skwarki, które z was pozostaną, każę natychmiast rozrzucić w stepie szakalom i lisom na

uciechę.

Tymczasem herszt z przepaską na oku wyjrzał przez okno i kiwnął na wielmożę.

- Podejdź bliżej, krzykaczu w koszuli. I popatrz na tych swoich dzielnych dżygitów

z szablami. Nie wiesz, gdzie oni? Nie domyślasz się, więc ci powiem. Siedzą w norze

niczym susły pustynne. I trzęsą się ze strachu jak one przed cieniem orła birkuta. Bo nie

sądzisz chyba, że suseł stanie do walki z władcą przestworzy?

Ałajarbek wyskoczył spod kołdry i na bosaka podbiegł do parapetu.

Rzeczywiście. W świetle zbójeckich pochodni dostrzegł wierzeje wartowni

zamknięte na amen. Podparte drągami od zewnątrz drzwi trzeszczały co prawda pod

uderzeniami uwięzionych w środku strażników, ale nie puszczały. Kilkunastu dobrze

uzbrojonych napastników szydziło ze śmiechem z bajowych pachołków, zgodnie z

rozkazem pilnując, aby nawet chudy skorpion nie wydostał się ze strażnicy.

Bajowi mina mocno zrzedła. Było oczywiste, że na swoich ludzi nie mógł liczyć.

- Po cóż wtargnęliście do spokojnego domu? - warknął tonem znacznie mniej

pewnym niż poprzednio. - Jakim prawem, na Allacha? I czego tutaj chcecie, łotrzykowie

spod najciemniejszej z gwiazd?

- Pytasz, czego chcemy? Sprawiedliwości - odpowiedział Jednooki spokojnie. -

Nie będę ci wyjaśniać, krzykaczu w koszuli, co to sprawiedliwość, bo i tak tego nigdy

swoim małym móżdżkiem nie ogarniesz. Zresztą sprawiedliwość bogaczy i sprawiedliwość

biedaków to wcale nie są siostry bliźniaczki. Różnią się więc znacznie. Powiem zatem

krótko. Przyszliśmy odebrać ci złoto i srebro zagrabione pod pretekstem wymyślnych

podatków, haraczy i danin u ludzi mieszkających w okolicy. Całe wioski doprowadziłeś do

ostatniej nędzy, wielmożo bez sumienia oraz serca. Czy wiesz chociaż, łotrze, że biedacy

sprzedają córki i synów na bazarach niewolników w Kokandzie i w Andiżanie, ażeby

opłacić ci się i przeżyć jakoś do następnych zbiorów? Jesteś stokroć gorszy od śnieżnej

pantery, która zabija tylko wtenczas; gdy głodna. Ty zamęczasz ludzi na śmierć nie jeno dla

zysku, lecz także dla przyjemności. A teraz wyznaj, krzykaczu w koszuli, gdzie ukryłeś

zrabowane skarby.

- Na próżno trudziliście się, łotrzykowie - na gębie Alajarbeka pojawił się chytry

uśmieszek. - Tym razem mam dla was przykrą niespodziankę. Wszelkie podatki zdążyłem

wysłać przed tygodniem na dwór chana do Kokandu. Jeśli mi nie wierzycie, mogę

przedstawić wam świadków. I kwit z pieczęcią naczelnika chanowego skarbca,

- Naprawdę łudziłeś się, że nas oszukasz, wielmożo w koszuli? Nic z tego nie

będzie - Jednooki Poeta wzruszył drwiąco ramionami. - Nie damy się oszachrować, wybij

to sobie ze łba. A i liczyć również potrafimy. I to dokładniej, niż myślisz. Przyznaję, to

prawda, że odesłałeś pod strażą dwie sakwy z pieniędzmi do Kokandu. Tej jesieni

zgromadziłeś ? jednakże nie dwa, ale piętnaście worków z monetami, z miedzianymi tangami

i srebrnymi dirhemami. Gdzie więc podziały się brakujące? Trzynaście sakw z pewnością

trzymasz w zamkowym skarbcu. Po nie właśnie przyszliśmy.

Ałajarbek zbladł jak pszenna mąka.

- A j, aj, aj... - jęknął rozpaczliwie i siadł ciężko na. koi drze chwytając się za serce.

- Na tym wcale nie koniec. Chcieliśmy zabrać ci także jedną z kokoszek. Nie, nie

ciesz się za wcześnie, krzykaczu w koszuli. Myślę bowiem nie o zwyczajnym ptaku z

kurnika, lecz o kokoszce znoszącej prawdziwe złote jajka.

- Aj, aj, aj... - baj jęczał coraz głośniej.

- I jeszcze księgę wierszy Rudakiego. Bo po co ci poezja, na której j się nie znasz.

Sam przyznaj, czy widział kto kiedy na tym świecie, by beznosa kobra cieszyła się

aromatem róży? Wiedz, iż wierszę te należą do mojego serdecznego przyjaciela, miłośnika

dobrej poezji. Twoi strażnicy odebrali mu księgę podstępem i siłą przy próbie przejścia

przez mostek nad przepaścią.

-Aj.aj.aj...

Tylu strat serce bogacza przeboleć nie mogło. Ałajarbek otworzył szeroko usta

niczym karp królewski wyciągnięty z sadzawki przez kucharza, jęknął po raz ostatni i zwalił

się z kołdry na kobierzec. Znieruchomiał.

Jednooki pochylił się nad leżącym.

- E, nic łotrowi nie będzie - mruknął. - Zemdlał po prostu. Złego tak rychło diabli

do siebie nie wezwą. Chłopcy, zabierajcie się do roboty . Czas już na nas. Wyłamuj cię

drzwi do tamtej komnaty i wynoście sakwy z pieniędzmi. Zwrócimy je później ich

prawowitym właścicielom. Biedakom ginącym z głodu i rozpaczy.

- Stójcie! Stójcie, zbóje przeklęci! Co zrobiliście nieszczęsnemu? Zamordowaliście

mojego ukochanego brata? Oby Allach wtrącił was za to na samo dno piekieł. I smażył tam

do końca wieczności. Albo jeszcze dalej.

Spod stosu poduszek i kołder z przeraźliwym wrzaskiem wyskoczył raptem jakiś

grubas ukrywający się tam do tej pory i przypadł do leżącego. Kiedy zorientował się, że

bajowi nie stała się żadna krzywda, usiłował z powrotem dać nurka pod kołdry. Zatrzymany

przez rozbójników uniósł głowę i począł krzyczeć, wymachując wściekle kułakami:

- Znam was, wnukowie Belzebuba, synowie szakala i hieny cmentarnej! Mało wam

dotychczasowego rozboju na górskich drogach? Włamujecie się jeszcze do spokojnych

domostw ludzi godnych szacunku? Ej, ty tam, łotrze plugawy o jednym ślepiu, czyżbyś mnie

już zdążył zapomnieć? Wszakże spotkaliśmy się niedawno na dzikiej ścieżynie, u zakrętu za

przełęczą, pod samotnie rosnącym karagaczem. Twoi opryszkowie zabrali mi wtenczas

wszystko. W samych majtkach i na bosaka musiałem podrałować w dalszą drogę. Na

szczęście niedaleko znajdował się dom mojego stryjecznego brata. Mojego zacnego

krewniaka, kochanego Ałajarbeka.

- Nigdy nie poznałbym cię, wielmożny golasie, gdyby nie głos twój i twoje słowa.

Nic dziwnego, bez strojnych szat i bez koszuli wyglądałeś zupełnie inaczej. Bardziej byłeś

podobny do normalnych ludzi - roześmiał się Jednooki.

- A, i ty tu jesteś, czarny gnacie barani? - grubas dźgnął paluchem w kierunku

Hodży Nasreddina. - Mogłem domyślić się, żeś w zmowie z tym szejtanem o jednym ślepiu.

Oto dlaczego opryszkowie obdarli mnie do gołej skóry, natomiast ciebie nie tknęli nawet

małym palcem, lecz wypuścili w chałacie, portkach i na ośle. Łgałeś zapewniając, iż zdążasz

z ważnymi sprawami do stolicy bucharskiego chanatu. Wiedziałeś doskonale, barani gnacie,

że gdy tylko się rozstaniemy, dołączysz cichaczem do zbójeckiej bandy.

- Mylisz się. Gdyby nie twój zacny braciszek, kochany Atajarbek, z pewnością

byłbym już w domu i cieszył się żoną oraz dziećmi - odpowiedział Hodża, rozpoznając we

wrzeszczącym wielmożę z Kattakurganu, z którym przed kilkoma dniami wspólnie

wędrował górskim szlakiem. - Przez niego musiałem zmienić plany. Twój ukochany brat, a

zarazem największy łotr i złodziej po tej stronie Amu-darii, ukradł mi bowiem rzecz

najcenniejszą ze wszystkiego, co miałem.

- Tere-fere. Nie bzdurzysz, czarny gnacie? A może obżarłeś się czarciej jagody i

poniosła cię chorobliwa fantazja? No bo cóż takiego wartościowego mógł mieć włóczęga w

łachmanach? I to jadący na kłapouchu o wyglądzie bardziej przypominającym worek

chudych kości niźli osła.

- Wiozłem prawdziwy skarb.

- Skarb? - tłuścioch momentalnie zastrzygł uszami. - A jaki? I gdzie?

- Księgę wierszy Rudakiego. W tobołku przytroczonym z tyłu do siodła.

- Coś powiedział? Księgę wierszy? Powtórz, czarny gnacie barani, bo chyba uszy

moje zasnęły na chwilkę. Wiersze Rudakiego? - grubas złapał się obiema rękoma za brzuch

i zaczął się trząść. - Cha, cha, cha! Mój brat połakomił się nie na złoto, nie na szlachetne

klejnoty, lecz na zwyczajne wierszydła? Cha, cha, cha! Ludzie, trzymajcie mnie mocno, bo

rozpęknę się zaraz ze śmiechu. Lepszego żartu nie słyszałem od czterdziestu lat.

- Zostaw tego wesołka w spokoju, przyjacielu. On ciebie nie zrozumie nigdy -

jednooki przywódca rozbójników machnął niecierpliwie ręką. - Moi chłopcy wynieśli już

stąd wszystko, co trzeba było wynieść. Teraz oczekują nas na dziedzińcu. Tylko co zrobić z

tymi dwoma godnymi siebie braciszkami? Najlepiej zamknijmy ich w ogołoconym skarbcu.

Będą mieli o czym wspominać, gdy jeden ocuci drugiego.

Do sąsiedniej komnaty wniesiono czym prędzej wciąż jeszcze nieprzytomnego

Ałajarbeka. Wepchnięto tam też opierającego się tłuściocha.

Kiedy naczelnik szajki wraz z mędrcem bucharskim i Mohammadem Magiem

zbiegli na dół, na dziedzińcu czekało na nich czterdziestu zbójników oraz kilkudziesięciu

biedaków w łachmanach. Starców i mężczyzn w sile wieku, a także wyrostków, dopiero co

wypuszczonych z lochu.

Nie zwlekając dłużej odciągnięto zasuwy i przez rozwarte wrota pośpiesznie

opuszczono Diabelski Zamek Ałajarbeka. Chodziło wszakże o to, aby przed świtem

doprowadzić uwolnionych do przygotowanej zawczasu jaskini, a sakwy ze zlotem i srebrem

oraz worki z kosztownościami dostarczyć bezpiecznie do stałej kryjówki.

Mohammad Mag postępował przodem wraz z Jednookim i Hodżą Nasreddinem.

W blasku księżyca nietrudno było dostrzec, iż Mohammadowe oblicze wyciągnęło się

solidnie podczas siedmiodniowego pobytu w twierdzy baja.

- Nie wyglądasz najlepiej, biedaku - w pewnej chwili zagadnął mędrzec sąsiada. -

Co się z tobą działo? Miałem cię o to zapytać zaraz przy potkaniu, lecz wtedy nie zdążyłem.

Zresztą ważniejsze tam mieliśmy sprawy. Powiedz, czyżby słudzy Ałajarbekanie troszczyli

się dostatecznie o kurę znoszącą złote jajka? Jeść ci nie dawali?

- Dawali, przyjacielu. Dawali aż nadto. Niestety, nadgorliwy kucharz zgodnie z

rozkazem traktować mnie jako prawdziwą kurę - odpowiedział Mohammad Mag

spoglądając na Hodżę niepewny, czy zeń sobie nie kpi. - Ale czyż ja jestem ptakiem, aby

napychać puste kiszki surowym ziarnem? Suchą pszenicą lub twardym jęczmieniem?

Śmiech, jaki rozległ się po tych słowach na górskiej przełęczy, był jedyną

odpowiedzią na tak postawione pytanie.

*

Wszystko dobre, co się dobrze kończy. Mędrzec bucharski odzyskał księgę

wierszy Rudakiego, więźniowie wolność, biedacy pieniądze, my zaś odzyskalibyśmy

spokój, gdybyś ty, człowieku o uchu uważnym, odpowiedział teraz na pytanie zadane

tłuściochowi przez Hodżę Nasreddina na samym początku opowieści. Ile mil dzieliło

kryjówkę zbójecką od Diabelskiego Zamku Ałajarbeka?

POWSTANIE MUKANNY

Opowieść dwunasta o tragicznych losach

“człowieka z zasłoniętym licem", a także o Magu,

który sam nie zdołał dźwignąć się ze zwyczajnego kamienia

- Nie masz chyba zamiaru wracać do Chodzeniu, przyjacielu? Władca Kokandu

mściwy jest niczym dżin pustynny i bardziej krwawy od indyjskiego tygrysa ludojada -

tłumaczył Hodży jednooki herszt rozbójników, nie przestając przy tym dorzucać suchych

badyli do ogniska. - Złotego dinara postawię przeciwko marnemu miedziakowi, że chan

wysłał już za tobą szpiegów i armię zbrojnych pachołków, aby za wszelką cenę odnaleźli cię

i żywego sprowadzili z powrotem do pałacu. Nie daruje ci potajemnej ucieczki z jego

dworu. Natomiast grzech ucieczka powiększy jeszcze skarga, z jaką Ałajarbek na pewno

od razu po naszej wizycie pośpieszył do Kokandu. Przypuszczam, że w pierwszej kolejno-

ści ludzie chana pognają właśnie do Chodżentu, by przewrócić go góry nogami dom twoich

teściów. I domy wszystkich ich krewniaków. I wszystkich znajomych. I jeszcze znajomych

ich znajomych.

- Sądzisz, że szpicle chanowi domyśla się, że wraz z żoną i dziećmi osiadłem u

teściów w Chodżencie? - zdumiał się Hodża Nasreddin. - A to jakim cudem, Ojcze

Pięknego Słowa? Nikomu wszakże nie mówiłem, gdziem znalazł gniazdo po opuszczeniu

rodzinnej Buchary.

- Osła masz niezwykle znacznego, przyjacielu. Dwóch takich jaśniutkich plamek

nad oczami w życiu nie widziałem. Kłapouch wygląda i z daleka, i z bliska, jak gdyby miał

nie dwa, lecz cztery ślepia. Podobnego pyska się nie zapomina. A i twoje oblicze również

pamięta się długo - stwierdził herszt zbójecki bez chwili wahania. - Zdaje się, przyjacielu, że

nie doceniasz chanowych szpiegów. Niesłusznie. Łotry uszy mają wielkie niby patelnie

grubego Radżaba, naszego kuchmistrza, uszy podobne do trąb słoniowych, wykręcające się

w którą zechcą stronę, oczy zaś puchaczowe, widzące nawet w noc pozbawioną księżyca.

Nie, mój szlachetny druhu, do Chodżentu nie masz po co wracać, jeśli nie chcesz rozstać

się na zawsze z własną łepetyną.

- Hm, teraz i ja jestem podobnego zdania. Przekonałeś mnie, Ojcze Pięknego

Słowa - Hodża zgodził się z jednookim przywódcą.

- Na ziemiach bucharskiego emiratu także nie możesz się pokazać. Raz wymknąłeś

się już tam z łap katowskich. No i bardzo dobrze, przyjacielu. Lecz pamiętaj, że nie warto

kostuchy drażnić po raz wtóry. I bez tego “śmierć ma siedem tysięcy drzwi, przez które

wyprowadza życie z ciała". Tak przynajmniej niegdyś powiadał wielki Dżami z Heratu, a

wspaniałemu poecie nie wierzyć nie wolno.

- Ani myślę wracać do Buchary, Ojcze Pięknego Słowa - zapewnił Hodża

Jednookiego. - A w każdym razie jeszcze nieprędko. Choć chciałbym bardzo. Człowiek

bez ojczyzny jest wszakże jak roślina pozbawiona wody. Z każdym dniem więdnie coraz

bardziej i wreszcie usycha.

- Gdzie zatem się udasz? Nie do Buchary, nie do Taszkientu, nie do Samarkandy,

nie do Chodzeniu i nie do Kokandu. Wszędzie czyha oprawca marzący o twej biednej

głowie. Najlepiej zostań z nami na zawsze, szlachetny przyjacielu. Tutaj nie grozi ci nic

złego. W naszej kryjówce pośród gór skalistych będzie ci wygodnie niczym u samego

Allacha za niebiańskim piecem.

- Pozostałbym z wami na zawsze. Pozostałbym z radością, Ojcze Pięknego Słowa.

Ale nie zostanę. Od dawna myślałem o wędrówce przez Czerwone Piaski do Chorezmu,

do Chiwy. A później jeszcze dalej, hen za Morze Kaspijskie, do Baku i do stawnej

Szemachy. Odwiedzić starych druhów, którzy przed laty musieli zbiec z Buchary. Unieśli

cało głowy tam właśnie znajdując bezpieczne schronienie.

- Nie potrafisz usiedzieć dłużej w jednym miejscu? Dlaczego, przyjacielu? - zdziwił

się zbójca z przepaską na oku. - Pięty cię swędzą? A może swędzi cię szyja i dlatego

nieustannie igrasz z nożem katowskim? Naprawdę nie boisz się samotnych wędrówek po

tym zgniłym świecie? Włóczęgę cenisz nade wszystko?

- Odgadujesz moje myśli i moje skryte pragnienia - Hodża Nasreddin uśmiechnął

się smętnie i zamilkł na moment. Po chwili uzupełnił: - Czyżbyś nie wiedział, iż woda stojąca

mętnieje i okrywa się plugawą pleśnią? Woda bieżąca zaś zawsze pozostaje czysta. No, a

ponadto przynosi ludziom i zdrowie, i mnóstwo innych korzyści.

- Ba, a żona i dzieci? Co na twoje plany powie Guldżachon? I co powiedzą

synkowie?

Hodża posmutniał jeszcze bardziej.

- Cóż mogą powiedzieć? Nic. Wiedzą przecież, że lepszy ojciec żywy, choć daleki,

niż bliski, ale martwy - odrzekł; - Pod opieką teściów mieszkać będą w Chodżencie,

dopóki nie wrócę. Pojawię się tu chyba za rok albo za dwa. A kto wie, może nawet za trzy

albo i za cztery...

Do rozbójników siedzących ciasno wokół ogniska i z zapartym tchem

przysłuchującym się rozmowie jednookiego przywódcy z uciekinierem z Kokandu podszedł

Mohammad Mag. Pochylił się nad mędrcem i zagadnął znienacka:

- Nie sądzisz, wędrowcze, że dobry uczynek bez podziękowania jest jak zupa bez

soli? Jak paw bez ogona? Lub jak koń rączy pozbawiony podków?

Hodża Nasreddin odwrócił głowę.

- Nie przeczę - zgodził się grzecznie. - A o czym mówisz, kokoszko?

- Mówię o tym, że za odzyskanie księgi wierszy Rudakiego należy mi się od ciebie

stosowna nagroda.

- Hm, lecz jaka? - zastanowił się Hodża na głos. - Wiesz przecież, że niczego

prawdziwie wartościowego poza tą księgą rymów nie posiadam. Ani rubinów, ani

szmaragdów, ani innych szlachetnych kamieni nie znajdziesz w moich torbach, choćbyś je

przetrząsał przez miesiąc albo dłużej. Zaraz, zaraz, bom zapomniał. Może chcesz złotego

dinara albo perłę?

- Złoto i drogie kamienie znajduję w sakwach kupieckich, kiedy tylko zechcę -

prychnął Mohammad Mag lekceważąco. - Od ciebie, wędrowcze, spodziewam się zupełnie

czegoś innego. Tego, czego od przejezdnych kupców ani miejscowych wielmożów nigdy

nie otrzymam .

Kompani wielkiego czarodzieja wstrzymali oddechy i pilnie nadstawili uszu. Czegóż

to może chcieć ich przyjaciel od człowieka, który za cały majątek ma jedynie wiersze i

burego osła?

Mędrzec bucharski uniósł wysoko brwi. Zdumiony zapytał:

- A o czym myślisz? Mów, proszę, otwarcie.

- Myślę o odpowiedzi na pytanie, które dręczy mnie od dawna - wyznał

Mohammad Mag.

- Pytaj więc.

- Chciałbym wiedzieć, skąd się wzięli na naszej ziemi bajowie? Bogacze i wielmoże

podobni choćby do Ałajarbeka. A również chanowie i emirowie, władcy z naszej krwi,

mówiący naszym językiem, a przy tym zupełnie do nas niepodobni.

- Jakże to niepodobni? - zdziwił się Rachim tłuścioch, który przed kilkoma dniami

udawał bogacza przed strażnikami Ałajarbeka pilnującymi mostka. - Widziałem wiosną

chana Kokandu jadącego na polowanie razem ze swoją świtą. I władca, i wielmoże mieli

głowy na swoim miejscu, a także po dwie nogi u dołu i po dwie ręce u góry. Nie zaprze-

czysz chyba, że byli niezmiernie podobni do zwyczajnych ludzi. Do takich jak ja, ty albo ten

bucharczyk.

- Coś powiedział? Dostojnicy pałacowi byliby podobni do mnie? Podobni do

zwyczajnych i uczciwych ludzi? - zdenerwowany Mohammad Mag puknął się wymownie

palcem w czoło. - Może byli i podobni, ale co najwyżej tak, jak kocur bywa podobny do

myszy. Albo jak szczupak z Amu-darii do niewinnej stynki. Albo jak tygrys do

dwudniowego jagnięcia. Jeśli nie pojmujesz prawdziwej różnicy, beczko baraniego tłuszczu,

nie wtrącaj się do rozmowy ludzi rzetelnie myślących.

Zanim grubas zdążył odpowiedzieć, jednooki naczelnik zbójników skinął energicznie

ręką.

- Uspokój się, Mohammadzie. I natychmiast siadaj przy ognisku - nakazał. -

Zapomniałeś, iż jeszcze przed tygodniem tam nad przepaścią byłeś zaledwie marnym sługą

tejże beczki baraniego tłuszczu? Zamiast dokuczać mu teraz bez przerwy, lepiej posłuchaj,

co o rodzimych wielmożach sądzi nasz przyjaciel, czcigodny gość z Buchary. Albowiem:

“Godzina gadki rozumnej więcej warta

Niźli modlitw w meczecie cały kwartał".

- No właśnie, lepiej siadaj i pilnie słuchaj doświadczonego człowieka. Bo jak nie,

przemienię cię znowu w kokoszę znoszącą złote jajka i zwrócę Ałajarbekowi. Kiedy

zamienisz jeleni udziec na suche ziarno jęczmienia, zmądrzejesz z pewnością - odciął się

Magowi gruby Rachim.

Awanturę wiszącą w powietrzu zażegnał Hodża Nasreddin nie dopuszczając

Mohammada do głosu. Uprzedził go szybko:

- Chciałbyś wiedzieć, Mohammadzie, skąd się wzięli wielmożowie i dostojnicy

pałacowi na naszej ziemi? A i was wszystkich pewnie to ciekawi? Stara to historia. Bardzo

stara. Opowiadał mi ją ze szczegółami mój dziad, który dawno, dawno temu usłyszał ją od

swojego dziada, a który jeszcze wcześniej poznał ją od swego.

Posłuchajcie zatem.

Przed wieloma stuleciami najechali nasze ziemie Arabowie pod wodzą krwawego

Kutajby Ibn Musiima. Szablą i ogniem pustoszyli spokojne miasta i wioski. Stawiającym

opór ścinali głowy. Nie szczędzili nikogo. Z głów pokonanych wojowników usypali pod

Bucharą wielką piramidę. Na ujarzmione plemiona nakładali straszliwe podatki i haracze.

Nie tylko w srebrze czy w złocie. Mało kto dzisiaj wie, że taka choćby Samarkanda

każdego roku musiała wypłacać Arabom w daninie dwieście tysięcy srebrnych dirhemów

oraz trzy tysiące młodych niewolników.

Siłą i podstępem wprowadzali tutaj Arabowie swoją religię - islam. Każdego, kto

przeszedł na muzułmanizm, uwalniali od płacenia podatków. Główną świątynię czcicieli

ognia w Bucharze przebudowali na swój meczet. Chytry Kulaj ba wy dat też rozkaz, aby

każdemu, kto przyjdzie modlić się do meczetu w piątek, wypłacano przy wyjściu po dwa

srebrniki.

O wolności czy dawnej religii strach było nawet pomyśleć. Za byle przewinienie

Arabowie karali okrutnie. W najlepszym razie winnych pozbawiali majątków, ich samych

zaś sprzedawali na bazarze w wieczystą niewolę.

Wtenczas na naszych ziemiach pojawił się niejaki Haszym Ibn Hakim, z zawodu

rzemieślnik. Przynajmniej za takiego się podawał i za takiego go uważano. Człek

niesłychanie mądry i doświadczony, o sercu szlachetnym i wielkim, lecz obliczu

nieszczególnym. Haszym był bowiem zezowaty od urodzenia, straszliwie dziobaty po

przebytej ospie, a jakby tego wszystkiego było mało, to i trochę kulawy.

Za co nieszczęsny Haszym Ibn Hakim trafił pewnego dnia do lochów arabskiego

więzienia? Za co został poddany torturom? Tego dziś już nikt nie odgadnie. Może za

szczere słowa prawdy ciśnięte w twarz arabskiemu namiestnikowi? Może za bunt zbrojny

przeciwko bezwzględnemu ciemięzcy? Może poszło o drakońskie, nieludzkie podatki? Nie

wiadomo . Wiadomo jednak, że z więzienia którejś nocy uciekł...

- I został rozbójnikiem? Tak jak my - uradował się Rachim grubasek.

- Niezupełnie - uśmiechnął się Hodża. - W naszej historii stał się kimś znacznie

ważniejszym.

- A zatem hersztem zbójnickim? Największym z wolnych ludzi po tej stronie Amu-

darii?

- Nie przeszkadzaj, beczko baraniego łoju - Mohammad Mag zerwał się na równe

nogi i począł wymachiwać kułakiem przed nosem tłuściocha. - Jeśli nie powstrzymasz choć

trochę swojego ozora na wodzy, nasz czcigodny gość nigdy nie dobrnie do celu, do końca

zajmującej opowieści. My zaś nadal nie będziemy wiedzieć, skąd się u nas wzięli rodzimi

wielmoże. Dostojne purchawki bez serca, mówiące tym samym, co i my, językiem.

- Zamilczcie wreszcie. Niby to ludzie gór, wolni i dorośli, a zachowują się niczym

niesforne szczenięta - Jednooki pociągnął Mohammada gwałtownie za szarawary, tak że ten

klapnął z powrotem na piasek. - Nie zwracaj na nich uwagi, lecz mów dalej, przyjacielu.

Hodża Nasreddin kiwnął głową na znak zgody i podjął znowu wątek przerwanej

przed chwilą opowiastki:

- Po ucieczce z arabskiego więzienia Haszym Ibn Hakim wezwał prosty lud do

walki o wolność, o zrzucenie arabskiego jarzma. Z początku poparła go garstka

rzemieślników. Potem przyłączyła się do nich miejska biedota, poza życiem niewiele mająca

do stracenia. Jeszcze później u boku Hakima stanęły tysiące pasterzy i chłopów zbrojnych

w ostre toporzyska i ciężkie drągi kute żelazem, gotowych do walki na śmierć i życie.

Wkrótce powstańcy połowę kraju oczyścili z arabskiego robactwa.

Wspominałem już, że Haszym Ibn Hakim twarz miał bardzo szpetną, brzydszą od

nocy dżdżystej, plugawej. Aby nie zrażać sobie ludzi, a może również i dlatego, ażeby

szpiedzy arabscy nie rozpoznawali go zbyt łatwo, zakrywał sobie oblicze kawałkiem

zielonego jedwabiu. I stąd wszyscy zaczęli nazywać swego przywódcę przydomkiem

Mukanna, co właśnie oznaczało: “Człowiek z zasłoniętym licem".

Na dźwięk groźnego imienia namiestnicy arabscy zielenieli z przerażenia, a nogi

trzęsły się im jak po siedmiodniowym galopie bez siodła. Nieustannie też słali błagania o

pomoc do samego kalifa. Aż wreszcie pomoc ta przyszła. Tysiące znakomicie uzbrojonych i

wyszkolonych jeźdźców arabskich nadciągnęło z Damaszku i Bagdadu i przekroczyło nurty

Wściekłej Rzeki, Amu-darii.

Dwanaście długich lat zmagali się powstańcy Mukanny z krwawym najeźdźcą.

Mimo zaciętych walk. Arabów ciągle przybywało. Nic zatem dziwnego, że ludzie słabego

serca coraz częściej opuszczali szeregi powstańców. Nie, nie otwarcie. Nocą, po kryjomu,

nic nikomu nie mówiąc. Wielu z nich przeszło na stronę arabską.

Ludzie w białych szatach - tak nazywano zwolenników Mukanny - najdłużej bronili

się w górskiej, trudno dostępnej twierdzy Sanam, niedaleko Szachrisjabzu. Dwa lata

Arabowie szturmowali twierdzę. Wreszcie zdobyli ją podstępem i głodem. Wszystkich

obrońców wymordowali.

Nie, nie wszystkich.

Kiedy Mukanna zorientował się, że nie ma już żadnych szans, wraz ze swoim

wiernym niewolnikiem, mocarzem Tadranem, wycofał się jeszcze wyżej, do kamiennej

warowni, w której schroniło się sto kobiet, żon i niewolnic powstańców.

Tam rozkazał kobietom napalić w olbrzymim piecu łaziebnym. Trzy dni i trzy noce

dokładano drew do ognia. Gdy kamienne ściany pieca rozżarzyły się do czerwoności, rzekł:

- Wybierajcie. Pohańbienie i wieczna niewola u Arabów czy kielich wina.

Zatrutego.

Niewiasty wybrały truciznę. Zginęły od razu. Wtenczas Mukanna jednym cięciem

szabli odrąbał głowę wiernemu niewolnikowi, a sam wkroczył do rozpalonego pieca. Gdy

Arabowie wtargnęli do warowni, nie zastali tam żywego ducha. Po Mukannie zaś ślad

wszelki zaginął.

Jeszcze długo potem nasi pradziadowie święcie wierzyli, że Mukanna - który umiał

czynić cuda - nie spłonął, lecz uniósł się pod obłoki i tam gdzieś, hen na gwieździstym niebie

czeka cierpliwie, kiedy znów będzie mógł wezwać prosty lud do walki o wolność i

sprawiedliwość człowieczą...

Hodża Nasreddin zamilkł. Sięgnął po dzbanek z naparem zielonej herbaty. W

głębokiej ciszy rozbójnicy zadumali się nad tragedią sprzed wieków.

- Ej, czcigodny nasz gościu z Buchary, a co z wielmożami i dostojnikami

pałacowymi, gadającymi po uzbecku oraz po tadżycku? - odezwał się nagle Mohammad

Mag. - Wszakże miałeś nam opowiedzieć, skąd się tutaj wzięli?

- Sądziłem, że domyśliliście się sami. Zdrajcy, ci słabego ducha, o charakterze hien

pustynnych i stepowych szakali, którzy cichaczem opuścili powstańcze oddziały i przeszli do

obozu wroga, otrzymali w nagrodę i ziemię, i majątki po zwolennikach Mukanny. A również

tytuły i stanowiska przy dworach arabskich namiestników. Nasi rodzimi wielmoże i

dostojnicy pałacowi to właśnie potomkowie tamtych zdradliwych hien i szakali sprzed

stuleci.

- Mam pytanie. Jak sądzisz, gościu, czy nasz Mohammad Mag może wywodzić się

z rodu szlachetnego Mukanny? - zainteresował się któryś z rozbójników. - Tamten robił

cuda przed wiekami, nasz druh dzisiaj wyczarowuje sztuki, jakich oko ludzkie nie widziało.

- Nie myślcie, że jedynie wasz Mohammad potrafi czynić czarodziejskie cuda.

Wyjmować złote dinary z ust albo żywe króliki z pustej torby, albo połykać ostre kindżały z

dagestańskiej stali, albo urywać sobie duży palec i przylepiać go z powrotem, albo

przelewać wodę z próżnego dzbana do naczynia już pełniutkiego. Albo... - Hodża przerwał

wyliczankę i wyjaśnił: - Wszyscy jego przyjaciele wiedzą doskonale, że sztuczki te polegają

po prostu na zręczności znakomicie wyćwiczonych palców. Przyznaję, wprawa i szybkość

ruchów mogą omamić gapiów na bazarze.

- I wielmożnego Ałajarbeka w jego niedostępnym Diabelskim Zamku - dorzucił

Mohammad Mag rżąc uszczęśliwiony.

- I Ałajarbeka - zgodził się mędrzec bucharski. - Ja jednakże potrafię uczynić coś,

o czym tobie, Mohammadzie, nie śniło się nawet najszczęśliwszej nocy.

- Czyżbyś i ty zajmował się czarodziejskimi sztuczkami? - zdumiał się jednooki

przywódca rzezimieszków. - Prawda, nie rozmawialiśmy dotychczas o tym. Jakiż to cud

mógłbyś nam dzisiaj pokazać, przyjacielu?

- Bez najmniejszego trudu, bez użycia siły, lecz jedynie za pomocą skutecznego

zaklęcia potrafię sprawić, iż Mohammad Mag sam nie wstanie z tego oto kamienia -

odpowiedział mędrzec, jednocześnie wskazując na podłużny głaz leżący o kilka kroków od

ogniska.

- E, głupstwa ględzisz niczym strażnik pieczęci na dworze kokandzkiego chana.

Dostojnik, który czaszkę ma maleńką i mózg nie większy od koziego bobka - żachnął się

Mohammad Mag. - Sam nie wstanę z tego kamienia? A kto mi w tym może przeszkodzić?

Ty? Nie wyglądasz na silniejszego ode mnie. Pomacaj moje bicepsy, bucharczyku, tward-

sze są od żelaza hartowanego w ogniu i w wodzie. Gotów jestem założyć się z tobą nie

wiem o co, że wstanę.

- Pojedynek dwóch umysłów zawsze będzie ciekawszy od bijatyki zwyczajnych

muskułów. I mniej sińców przyniesie w rezultacie. Naturalnie, jeśli nie liczyć tych na duszy -

roześmiał się Hodża w odpowiedzi.

Mohammad Mag spojrzał na mędrca podejrzliwie. Zastanowił się. Zagadnął

dopiero po chwili:

- Poczekaj, bucharczyku, wpierw spróbuję odgadnąć, co zamierzasz zrobić. Może

chcesz posmarować kamień klajstrem z jęczmiennej mąki rozrobionej sokiem z ajwy?

Naprawdę myślisz, że moje szarawary przykleją się na amen?

- Palcem nie tknę kamienia, klnę się na brodę mego dziada - odpowiedział Hodża

Nasreddin. - Ani ciebie, siłaczu, nie przytrzymam za spodnie. Usiądę tylko obok, aby

sprawdzić z bliska, czy ci się powiedzie na przekór temu, co powiem. Przypominam

warunek: masz sam podnieść się z głazu, gdy rozkażę: “Kary-bury, hop do góry".

Mohammad popatrzył na Hodżę z niedowierzaniem. Na wszelki wypadek obejrzał

starannie kamień ze wszystkich stron, wytarł łokciem całą powierzchnię, a dopiero potem

usiadł. Tuż obok przycupnął mędrzec bucharski.

Ciszy zapadłej w oczekiwaniu na niezwyczajną sztuczkę nie mąciło nawet bzykanie

komara.

Mohammad Mag w napięciu czekał na słowa komendy. Dwa czy trzy razy nie

wytrzymał nerwowo. Uniósł się lekko, sprawdzając, czy aby nie jest przyklejony. Albo czy

nikt za szarawary nie ucapił go cichaczem z tyłu.

- Pamiętaj, co powiedziałem przed chwilką. Jeśli zechcę, Mo-ham-ma-dzie, sam nie

wsta-niesz z gła-zu - powtórzył Hodża Nasreddin, tym, razem akcentując wyraźnie każdą

sylabę. - A teraz słuchajcie mnie uważnie, o wolni synowie gór Tien-szanu. Zaczynam od

zaklęcia podobnego do tych, jakie w zbliżonej sytuacji zwykł używać wasz czcigodny

Jednooki:

“Na Allacha polecenie, na Proroka rozkazanie,

Jak ja zechcę, niech się stanie".

Po wymówieniu zaklęcia mędrzec nabrał powietrza w płuca i wrzasnął z całej siły:

- Kary-bury, hop do góry!

Mohammad Mag momentalnie wstał z kamienia. Jednocześnie podniósł się z głazu i

Hodża Nasreddin.

- No i co, barania głowo? - wrzasnął uradowany Mag. - Nie wstałem? Może

chcesz spróbować jeszcze raz?

- Czemu nie? Możemy.

Mohammad siadł z powrotem na kamieniu. Obok niego natychmiast przycupnął i

mędrzec.

- Przygotuj się, siłaczu, bo już pora. Uważaj. Kary-bury, hop do góry!

Mohammad Mag zerwał się na równe nogi. Wraz z nim błyskawicznie powstał

Hodża Nasreddin.

- Widziałeś, barania głowo? Znowu wstałem - Mohammad wyprostował się na całą

wysokość, jak gdyby chciał sięgnąć po pisklę do orlego gniazda. - Wstałem o własnych

siłach i bez najmniejszych przeszkód. Przegrałeś.

- Nie przegrałem, siłaczu - odrzekł spokojnie mędrzec bucharski. I cóż z tego, że

dźwignąłeś się o własnych siłach, skoro nie spełniłeś uzgodnionych wcześniej warunków. A

więc ty przegrałeś.

- Nie pojmuję cię.

- Miałeś sam wstać?

- Miałem.

- No właśnie. Ale tak się nie stało.

Po czym dokładnie wszystkim wyjaśnił, dlaczego Mohammad Mag musiał przegrać

to starcie.

Ledwie mędrzec umilkł, potężny wybuch śmiechu wstrząsnął okolicznymi skałami.

A echo górskie powtarzało go jeszcze długie minuty, przyprawiając o gwałtowne bicie serc

płochliwe kozice i niezbyt odważne archary. Ze wszystkich rozbójników zgromadzonych

wokół ogniska chyba najgłośniej śmiał się sam Mohammad Mag.

- Cha, cha, cha! Dałem się podejść jak małe dziecko. Cha, cha, cha! Od lat nikt

mnie tak zgrabnie nie nabrał. Cha, cha, cha! Za ten żart gotów jestem nająć się do ciebie na

wieczną służbę, mędrcze najmądrzejszy z mądrych. Cha, cha, cha, wierzę, że przy tobie

duszy mojej smutek nigdy nie zagryzie.

- Uspokój się, kokoszko znosząca złote jajka. Daję ci słowo człowieka wolnego,

że w najbliższą podróż wyruszysz razem z naszym gościem. Będziesz mu służył za

przewodnika podczas wędrówki przez góry - wykrztusił przywódca rozbójników, wciąż

jeszcze trąc powieki załzawione od śmiechu. - Tobie zaś, przyjacielu, dzięki za dowcip, ale

przede wszystkim za opowieść o powstaniu Mukanny. Nieczęsto trafia się nam tutaj bajarz

znający dzieje-plemion, które zamieszkiwały przed wiekami i mieszkają nadal na ziemiach

pomiędzy Amu-darią a Syr -darią. Ty od pierwszej chwili wyglądałeś na człeka o języku

obrotnym i zacnej pamięci. Dzięki ci za ucztę bardziej smakowitą od najsmakowitszych

szaszłyków z młodej baraniny i słodszą od najsłodszej szachrisjabskiej chałwy.

*

Kto wygrał, Mohammad Mag czy Hodża Nasreddin? Jeśli zaś Hodża, juk twierdzi

on i rozbójnicy, to dlaczego, na Allacha?

ZBIEG POCHWYCONY POD CZAŁBEKIEM

Opowieść trzynasta o tym, jak Hodża Nasreddin

opuścił gniazdo Jednookiego Poety,

by wędrować dalej,

a również o przygodzie wielkiego ucha z Kokandu

Nazajutrz podczas śniadania. Hodża Nasreddin zwierzył się Jednookiemu:

- Nie mogę tkwić dłużej pośród tych skał. Nie jestem wszakże orłem ani górską

kozicą. Brak przestrzeni i ruchu męczy mnie, przygnębia Dlatego, Ojcze Pięknego Słowa,

zdecydowałem się opuścić wasze gościnne gniazdo.

- Szkoda, przyjacielu. Wielka szkoda.

- I ja żałuję. Myślę jednak, że tak będzie lepiej dla mnie i dla was.

- Każdy człowiek wolny odpowiada za własne decyzje i za kierunek, w którym

niosą go nogi. Chyba cię rozumiem, przyjacielu, choć smętnie mi na duszy.

- Czyż mam twój smętek rozproszyć żartem lub wesołą zagadką?

- Jaką? - ożywił się Jednooki na moment.

- Rodzinną. Posłuchaj. Ojciec mój, stary Nasreddin z Buchary, ma osiem

synowych. Każdy z jego synów ma też siostrę. Spróbuj odgadnąć, Ojcze Pięknego Słowa,

ile dzieci ma mój rodzic?

- Odgadnę, ale nieco później. Teraz powiedz mi, kiedy i dokąd zamierzasz się udać.

- Jutro wyruszam w drogę. Nie, nie do Chodżentu, lecz za Czerwone Piaski, do

Chiwy, o której wspominałem ci wczoraj. A potem jeszcze dalej, aż do azerbejdżańskiego

Baku oraz Szemachy.

- Hm, a jeśli siepacze kokandzcy złapią cię, zanim dotrzesz nad brzeg Amu-darii? -

zaniepokoił się nie na żarty przywódca zbójników. - Moi słudzy donieśli, że strażnicy i

rozmaici podejrzani przebierańcy poszukują cię wszędzie, i w wioskach, i na drogach.

Mędrzec bucharski machnął lekceważąco ręką.

- E, dziesiątki razy Azraił, Anioł Śmierci, zastawiał na mnie najprzeróżniejsze sidła i

jakoś dotychczas nie pochwycił mnie w swoje łapy. Mam nadzieję, że i tym razem chanową

pogoń uda mi się szczęśliwie wystrychnąć na dudka. Cóż, Ojcze Pięknego Słowa, ja po

prostu wierzę w swoją szczęśliwą gwiazdę.

- Pewnie, szczęście wiele może, więc wierzyć w nie trzeba - zgodził się herszt

zbójecki. - Jednakże nie zapominaj, przyjacielu, że:

“Gdzie szczęście zbyt długo panuje,

Tam i ostrożność, i rozum szwankuje".

Hodża uśmiechnął się pod nosem.

- Nie sądzę - odpowiedział niemal bez namysłu - aby rozum nagle odfrunął mi wraz

z wiatrem pod obłoki. Ani by wleciał do którejś z licznych tu przepaści i kark skręcił. Nie,

Ojcze Pięknego Słowa, dobry los mnie nie opuści.

Jednooki na to krótko:

- Ja zaś powiadam ci, przyjacielu, iż:

“Ślepy los figle brzydkie płata,

Zwłaszcza gdy głowa lichowata".

Hodża Nasreddin roześmiał się głośno:

- Cha, cha, cha! Dawno nikt mi nie wypominał niedomagań głowy. Ostatnim chyba

był mułła nauczający nas czytania liter z Koranu. No proszę, a już wydawało mi się, że o

zawartość czaszki mogę być spokojny.

- Bo też ja i nie o twojej głowie powiadam, przyjacielu. Chodzi mi jedynie o to, że

człek roztropny swojemu szczęściu powinien dopomóc, nie czekając ani na łaskę

Allachową, ani na szczęśliwe zrządzenie losu. Właśnie o tym chciałbym z tobą

porozmawiać.

- Z przyjemnością, Ojcze Pięknego Słowa. Ale wpierw chciałbym cię prosić o

przysługę.

- Zgoda, z góry. A jaką?

- Ponieważ nie mogę pokazać się w Chodżencie, chciałbym, abyś cztery woreczki

monet, zdobytych uczciwie w Kokandzie, dostarczył potajemnie do domu rodziców

Guldżachon. Dwie sakiewki srebra, jedna pereł i dwie pełne złota pozwolą moim

najbliższym doczekać w spokoju do powrotu syna, męża i ojca z przymusowych dalekich

podróży.

- Nie kłopocz się, przyjacielu. Skarb ów dotrze bezpiecznie do rąk twojej

Guldżachon. Lecz nie teraz, a dopiero za miesiąc lub za półtora, kiedy już chan Kokandu i

jego siepacze dojdą do przekonania, żeś zdołał umknąć za granicę. Albo żeś zginął marnie

gdzieś w górskich przepaściach.

Po tych słowach jednooki przywódca zbójników ujął mędrca pod ramię i wraz z

nim przysiadł w cieniu pod płachtą zawieszoną na żerdziach wetkniętych w skalne szczeliny.

A że w chłodzie głowy pracują znacznie żwawiej, od razu zaczęli ustalać strategię dalszego

działania.

Nazajutrz z samiutkiego rana zbójeckie obozowisko opuścił samotny jeździec na

burym osiołku. Na kłapouchu z dwiema jasnymi plamkami nad oczami. Odprowadzany

serdecznymi okrzykami życzącymi mu szczęścia w podróży, mąż ten wyruszył w stronę

stepów za Syr-darią.

Niemal w tym samym czasie w przeciwległym kierunku udało się trzech innych

wędrowców. Dwóch na zwierzętach długouchych, burym oraz dropiatym. Trzeci

pomaszerował piechotą pomagając sobie długą pasterską laską.

Po kilku godzinach czterooki osiołek dźwigający samotnego jeźdźca w ubogich

szatach okrytych kurzem podróżnym zatrzymał się przed przydrożną czajchaną.

Najwidoczniej wędrowiec zdecydował się wzmocnić nadwątlone siły kawałkiem pieczonej

baraniny i jęczmiennym plackiem, zieloną zaś herbatą ugasić pragnienie.

Właściciel gospody najpierw dostrzegł przedziwną mordę osła, potem spojrzał

bacznie w twarz przybyszowi i zmarszczył czoło, jakby sobie usiłował coś przypomnieć.

Następnie pochylił się głęboko i wymamrotał półgłosem:

- Afandi, chciałem cię...

- Tsss, ciszej, zacny druhu. Tutaj z pewnością nawet ściany mają uszy - szepnął w

odpowiedzi nieznajomy, kładąc palec na ustach. - Nie zwracaj się tak do mnie. Albowiem

ja, przyjacielu, tak naprawdę to wcale nie ja. Pomyliłeś mnie zapewne z zupełnie kimś

innym.

Niestety, chwila ta, komu trzeba, wystarczyła całkowicie. Oto gość w wypłowiałym

chałacie siedzący w pobliżu drzwi nagle zastrzygł uszami, po czym niespiesznie odsunął

imbryk z wrzątkiem herbaty, gospodarzowi rzucił niedbale miedziaka oraz słowo

“rachmat" - dziękuję - i wyszedł na dwór. Pracowicie dłubiąc palcem w nosie poczłapał

wolnym krokiem w głąb wąwozu. Jednakże zaledwie zniknął za skałami, puścił się biegiem,

gubiąc obydwa sandały w wielkim pośpiechu. Do Czałbeka kawał drogi, a czas czekać nie

myśli.

Zasapany i z bólem w płucach, na miękkich nogach, ledwie żywy ze zmęczenia

biegacz dopadł drewnianej furty w wysokim glinianym murze otaczającym bogate

zabudowania i zaczął w nie tarabanić, wrzeszcząc przy tym z całych sil:

- Otwierać, na Allacha! Otwierać czym prędzej, bękarty żółwia! Otwierać, jeśli

życie wam miłe!

Nad glinianym murem pojawiła się tłusta gęba właściciela domostwa.

- Czemu się drzesz, przybłędo z parchami? Nie jesteśmy tutaj głusi - rozległ się

rozdrażniony głos z góry. - Dlaczego w samo południe niepokoisz umęczonych ludzi,

przerywając im zasłużoną drzemkę? I kimże jesteś, ośli zadku, bo nie znam cię wcale.

- Jam Wielkie Ucho prześwietnego wezyra Kokandu. Sprawę mam straszliwie

pilną. Migiem otwieraj wierzeje, pasibrzuchu, inaczej gorzko tego pożałujesz.

Na ludzi bogatych może krzyczeć tylko albo ktoś bardzo ważny, albo głupek

pozbawiony całkowicie rozumu. Ten przed bramą na durnia bez piątej klepki nie wyglądał.

Baj wolał nie ryzykować. Nie zwlekając rzucił się odciągać zasuwę.

- Wołaj mi natychmiast kilku silnych ludzi - szpieg kokandzki nie marnował czasu. -

Niechaj łapią drągi i topory. I kawał rzemienia lub sznura. W gospodzie przy drodze siedzi

groźny zbrodniarz. W dodatku uciekinier z Kokandu. Poszukiwany przez wszystkich.

Poznałem go po niebieskim turbanie i pasiastym chałacie z olbrzymią łatą na plecach. I po

czterookim ośle.

- Czterookim? Nie mylisz się? - baj popatrzył podejrzliwie na bosonogiego

urzędnika. - E, takich kłapouchów nie ma na naszym świecie.

- Nie o osła się teraz martw, pasibrzuchu, lecz o niebezpiecznego przestępcę. Jeśli

schwytamy go, nie minie cię sowita nagroda z rąk samego kuszbegi Kokandu, natomiast

jeżeli łotr umknie, nie chciałbym być ani w mojej, ani w twojej skórze. Słuchaj zatem, co

mówię, i ruszaj się żywo. Dawaj mi też dobrego konia. I jakieś buty, bo swoje straciłem w

tych przeklętych górach.

Nie minęło czasu wiele, gdy na drogę wypadła gromadka jeźdźców na osiołkach

oraz koniach. Wymachując groźnie siekierami i wyjąc wniebogłosy popędziła na złamanie

karku w stronę przydrożnej czaj-chany.

Na wędrowca spokojnie siorbiącego herbatę w kącie zbrojni spadli gwałtownie

niczym żarłoczna szarańcza na soczystą zieleń.

- Mamy cię nareszcie! Już nam, lisie pustynny, nie zwiejesz! W pętach zawleczemy

cię do chanowego pałacu! - zawołał Wielkie Ucho z Kokandu.

- Mamy go - zawtórował mu triumfalnie baj. - Nie uciekniesz nam, ośli zadku!

- Macie. Trudno zaprzeczyć, czcigodni - wystękał gość w niebieskim zawoju,

przytrzymywany przez szesnaście silnych rąk. Szpieg kokandzki nie zwlekając przystąpił do

przesłuchiwania jeńca:

- Byłeś w Kokandzie?

- Byłem. Nieraz.

- I na dworze władcy?

- I na dworze.

- A ten osioł twój?

- Mój. A bo co, nie mogę mieć takiego osła?

- Jesteś więc Hodżą Nasreddinem? Przebrzydłym mądralą i wypędkiem z Buchary?

Łotrem poszukiwanym przez sprawiedliwego władcę Kokandu?

- Nie. Nie jestem Hodżą Nasreddinem.

- Łżesz.

- Prawdę mówię.

- Ha, może nawet, lisie pustynny, nie słyszałeś nigdy w życiu o afandim, o Hodży

Nasreddinie?

- Tego nie powiedziałem. Słyszałem.

- A co?

- Chcecie posłuchać?

- Gadaj.

- Opowiem, tylko niechaj ten wielmożny grubas przestanie wreszcie ciągnąć mnie z

całej siły za kołnierz, bo dech wkrótce stracę i nie zdołam dokończyć tego, co usłyszałem o

afandim od bucharczyków napotkanych w podróży.

Baj rad nierad rozluźnił uchwyt. Nie wypuszczając całkowicie jeńca z garści

warknął mu wprost do ucha:

- Gadaj, ośli zadku! Jeno migiem. Dopóki ci ozora kat cęgami nie wyrwie.

Zatrzymany wciągnął powietrze głęboko w płuca i rozpoczął swoją opowieść:

- Podobno całkiem niedawno, przed miesiącem albo przed dwoma, emir Buchary

kazał naczelnikowi strażników miejskich sprowadzić Hodżę Nasreddina do pałacu, do

twierdzy zwanej Arkiem. A kazał go sprowadzić, gdyż chciał się koniecznie przekonać, czy

Hodżą jest nie tylko mądry, jak o nim opowiadają, ale i czy jest odważny. Kiedy strażnicy

przywlekli afandiego do komnaty tronowej, władca zmarszczył się gniewnie i wrzasnął

srogim głosem: “Niech kat natychmiast powiesi tego mądralę nad wrotami twierdzy! Aby

wszyscy dowiedzieli się, że ze mną żartów nie ma". Hodżą Nasreddin nie odpowiedział na

to ani słowa, strażnicy zaś złapali go za włosy i za ręce i od razu zaczęli wlec po ziemi.

Kiedy byli już przy drzwiach, emir zatrzymał ich i zapytał afandiego: “Czy masz jakieś

życzenie, mądralo? Jeśli masz, wyjaw je teraz, albowiem nastała ostatnia twoja minuta".

“Żadnego życzenia nie mam - odpowiedział mu mędrzec spokój nie. - Ale mam jedną

maleńką prośbę". “Prośbę? A jaką?" - zainteresował się władca Buchary. “Mam łaskotki.

Nie mogę znieść, gdy ktoś dotknie mojej szyi - odrzekł Hodżą Nasreddin. - I dlatego

proszę w ostatnim życzeniu, abyś katu kazał powiesić mnie nie za szyję, lecz pod

ramionami".

Słysząc ucieszną opowiastkę o ulubieńcu wszystkich prostych ludzi, wieśniacy

obecni w czaj chanie wybuchnęli gromkim śmiechem. Nie śmiał się tylko szpieg kokandzki,

bogacz oraz jego słudzy.

Wielkie Ucho wezyra Kokandu nasrożył się na wszelki wypadek, niepewny, czy

jeniec sobie z niego nie szydzi, i wściekle zawarczał:

- Poczekaj! Odechce ci się głupich żartów, lisie pustynny, gdy trafisz do głębokiego

lochu, z którego za życia się już nie wychodzi. Albo wprost pod nóż chanowego kata. Ej,

pasibrzuchu, gdzie masz sznury? Starannie zwiąż łapy temu dowcipnisiowi. Tak będzie

bezpieczniej. A wiadomo, strzeżonego Allach strzeże.

Tłuścioch czym prędzej wyciągnął zza pazuchy kłębek wołowego rzemienia,

wykręcił nieszczęśnikowi ręce do tyłu j, mocno je skrępował.

- W porządku. A teraz brać go, dżygici - rozkazał szpieg kokandzki, kopniakami

torując sobie drogę do wyjścia. - Za mną! Najwyższa pora gnać z łupem do Kokandu.

Szesnaście silnych rąk ponownie capnęło biedaka, wywlekło na dwór i wsadziło na

burego osła z czterema oczami. Ponaglany przez wezyrowe ucho bogacz kawałkiem

rzemienia związał też więźniowi stopy pod brzuchem kłapoucha.

- Nie uciekniesz nam, choćbyś się nie wiem jak starał, lisie pustynny - zapewnił

Wielkie Ucho swego jeńca, sprawdzając zaciągnięte supły. Po czym zakomenderował: -

Wszyscy na koń. Broń trzymać w pogotowiu. Ty zaś, pasibrzuchu, uzdy Nasreddinowego

zwierzęcia nie wypuszczaj z garści ani na moment. I niechaj nikt nie próbuje w drodze

zdrzemnąć się choćby przez sekundę. Chwila nieuwagi może was potem kosztować zbyt

drogo. Kto wie, czy nie utratę własnego czerepu. Łotr ten ma tu gdzieś w górach swoich

wiernych kamratów, wspólników z piekła rodem. Ostrzegam więc wszystkich zawczasu. A

teraz naprzód, dzielni dżygici! Za mną do Kokandu po zasłużoną nagrodę!

Pohukując radośnie kawalkada zbrojnych jeźdźców otoczyła burego kłapoucha z

nieszczęśnikiem tkwiącym nieruchomo w siodle. Z miejsca ruszyła z impetem, wznosząc

tumany kurzu. I odprowadzana bezsilnym wzrokiem przez gromadę wieśniaków wkrótce

zniknęła za skalnym zakrętem.

Następnego dnia około południa nieszczęśnik przywiązany do osła pod troskliwą

opieką dotarł do Kokandu. Ściślej, do wrót w murach obronnych grodu pilnowanych przez

dwóch uzbrojonych drabów oraz naczelnika pochrapującego pod ścianą.

- A kogóż tam wieziecie związanego na podobieństwo rzeźnego barana? -

zaciekawił się naczelnik miejskich strażników, otwierając jedno oko. - Złodziejaszka?

Mordercę? A może jednego i drugiego zarazem? Bo gębę ma taką jakąś nieszczególną. I

ślepia niczym u stepowego sępa.

Szpieg kokandzki wypiął dumnie pierś i odpowiedział pytaniem na pytanie:

- Nie słyszałeś o ucieczce Hodży Nasreddina? Przed dziesięcioma dniami bucharski

mądrala zniknął potajemnie z dworu naszego dostojnego chana. Za odszukanie łotra

znalazca otrzyma w pałacu sowitą nagrodę. A nawet dwie. Jedną z rąk wielkiego chana,

drugą zaś od kuszbegi.

- Słyszałem - kiwnął głową naczelnik strażników i otworzył drugie oko. -

Oczywiście, że słyszałem. Nie wiem tylko, co wspólnego może mieć nagroda chana i

nagroda wezyra z tym tutaj na ośle?

- Jak to co? Oślepłeś, gamoniu? Przetrzyj zatem powieki - zirytował się Wielkie

Ucho. - Wszakże to uciekinier z chanowego dworu. Przypatrz mu się. Oto sam Hodża

Nasreddin. Przebrzydły mądrala z Buchary. Pochwyciliśmy go w górach, gdy zamierzał

ukryć się wśród dzikich Kirgizów. Lecz nie zdążył. Byliśmy szybsi. Dostarczymy

zbrodniarza do pałacu, a w zamian otrzymamy nagrody. Sakwy szczerozłotych monet. A

może i kilka ślicznych niewolnic na dodatek.

- Sakwy szczerozłotych dinarów za tego tu oto? I kilka migdałowookich niewolnic

na dodatek? Cha, cha, cha, trzymajcie mnie, bo ze śmiechu rozpadnę się na siedemdziesiąt

siedem kawałków - naczelnik straży miejskiej chwycił się oburącz za brzuch i zaczął

podrygiwać w miejscu. - Dwa worki złota za zwykłego zająca niewartego nawet mie-

dziaka? Urodziwe niewolnice za tę pomarszczoną glistę? Cha, cha, cha, dawno podobnej

bzdury nie słyszałem z ust człeka bądź co bądź dorosłego. Ten robak ma być prawdziwym

Hodżą Nasreddinem? Chyba nie masz oczu. A może tyś spadł z wielbłąda i rozbił sobie

czaszkę o kamień, naiwny przyjacielu?

- Co powiadasz, stróżu bram kokandzkich? Mój więzień nie jest Hodżą

Nasreddinem z Buchary? - Wielkie Ucho pobladł ze złości i gniewu. - Nie łżesz? Naprawdę

nie łżesz? Popatrz, a ta niebieska czałma nawinięta na ryżawy łeb? A ta olbrzymia łata na

grzbiecie? Czy według ciebie nie są to wystarczające dowody?

- Są - naczelnik straży począł krztusić się ze śmiechu. - Są, ale co najwyżej twojej

bezdennej głupoty. Czyżbyś myślał, że jedynie Hodża Nasreddin łazi po tym świecie w

niebieskim zawoju? I tylko on jeden nosi łaty na grzbiecie?

- Masz słuszność, czcigodny naczelniku armii - przytaknął skwapliwie jeździec

przywiązany do kłapoucha. - Każdemu z biedaków łatwiej o łatę niż o nowy chałat. Wie to

każde dziecko nie tylko w Kokandzie. Wystarczy rozejrzeć się w bazarowym tłumie i w

Andiżanie, i w Taszkiencie, i w Samarkandzie, i w Bucharze, i w Chiwie...

- A ten bury osioł? To nie dowód? Popatrz na jego dziwaczną mordę. Na te cztery

ślepia. Na te dwie jasne plamki udające dodatkowe źrenice - wrzasnął Wielkie Ucho łapiąc

osła za pysk i wykręcając mu łeb w stronę naczelnika straży. - Na takim ośle jeździł jedynie

tamten przybłęda z Buchary.

Naczelnik wsunął palec do ust i poślinionym przejechał po oślim czole.

- Namalowane, półgłówku. Dałeś się nabrać niczym dzieciuch w kołysce. Trzeba

było zrobić to, co ja, zanim porzuciłeś góry. Czasu nie zmitrężyłbyś nadaremnie.

Złość szpiega skierowała się przeciwko więźniowi. Począł szarpać go i wrzeszczeć

na całe gardło:

- Skąd wziąłeś tego podrobionego osła, nędzny szakalu? Chciałeś mnie

wprowadzić w błąd? Oszukać? Ośmieszyć? Dlaczego? Łotrze, kto za tobą stoi?

- Za mną, panie? Z tyłu? Ten oto wielmożny tłuścioch z Czałbeku. Przede mną zaś

czcigodny naczelnik straży kokandzkiej. Czemu pytasz? Przecież sam widzisz dokładnie.

Szpieg wielkiego wezyra zapienił się, jakby go cyrulik namydlił.

- Nie kręć i nie udawaj, że mnie nie rozumiesz! - ryknął. - Pytam, skąd wziąłeś tego

osła, szakalu!

- Pasł się w górach. Samotny jak palec. Pomyślałem sobie, że jemu będzie lepiej ze

mną, a mnie z nim. Dosiadłem go więc nie zwlekając i w dalszą drogę puściliśmy się już we

dwóch. Gdybym przewidział, iż cię z nim coś łączy, przysięgam na Allacha, że nigdy bym

nie wlazł na jego grzbiet, parszywy i pechowy. Wolałbym sam iść na czworakach.

Nie wiadomo, czym skończyłoby się to starcie dla nieszczęśnika z gór, gdyby nie

baj i jego ludzie. Zirytowani, że obiecywana solennie nagroda rozpłynęła się bez śladu w

powietrzu, zaczęli poszturchiwać szpiega ze wszystkich stron i wołać:

- Natychmiast zwróć nam, ośli zadku, pieniądze za godziny zmarnowane na

włóczęgę bez celu! Masz jakieś monety, srebro albo złoto ukryte za koszulą? Oddaj je,

baranie bez wyobraźni, jeśli nie chcesz stanąć przed obliczem sprawiedliwego sędziego.

Ściągaj też chodaki. I chałat zdejmij z pleców. Dobre i te kilka miedziaków, które za twoje

łachy dostaniemy zaraz na bazarze.

Nieoczekiwana awantura ocaliła biedaka na ośle. Z tłumu gapiów wysunął się ktoś i

cichaczem przeciął więzy krępujące mu ręce. Ktoś inny pochylił się i jednym cięciem noża

uwolnił mu nogi. Na dalszy rozwój wypadków nie było co czekać. Niedoszły Hodża

Nasreddin zsunął się z oślego grzbietu i błyskawicznie zniknął w tłumie. Zadanie, które miał

wykonać, wykonał najdokładniej, jak tylko potrafił. Prawdziwy mędrzec bucharski

zdążający w przeciwnym kierunku z pewnością znajdował się już hen daleko, wiedziony

przez zbójnickich przewodników po trudno dostępnych górskich ścieżynach.

Tymczasem strażnicy miejscy i dwóch poborców podatków stanęli solidarnie po

stronie Wielkiego Ucha wezyra Kokandu. Bez ceregieli przetrzepali skórę bajowi i jego

pachołkom, po czym lamentujących wniebogłosy wypchnęli poza bramę i poszczuli psami.

Dopiero wtenczas okazało się, że jedyną zdobyczą, jaka pozostała w rękach

kokandzkiego szpiega, był bury osiołek z farbowanym czołem. Kłapouch sterczał teraz

nieruchomo pośrodku placu i flegmatycznym wzrokiem obserwował burzę szalejącą

wokoło.

Na próżno strażnicy rozbiegli się na wszystkie strony poganiani gniewnymi

okrzykami swego naczelnika i Wielkiego Ucha pierwszego wezyra. Nadaremnie przetrząsali

każde podwórko i każdy zakamarek, nadaremnie zaglądali do koszy z zakupami i do skrzyń

oraz worków z towarem. Nie przepuścili nawet mysiej norze. Bez rezultatu. Więzień

sprowadzony z głębi gór rozpłynął się w powietrzu na podobieństwo chanowej nagrody

wyznaczonej za pojmanie Hodży Nasreddina.

*

Nietrudno domyślić się, że fałszywy Hodża umknął w góry Tien-szanu, do kryjówki

Jednookiego. Trudniej odpowiedzieć na pytanie postawione Jednookiemu przez

bucharskiego mędrca: ile dzieci miał stary Nasreddin, ojciec młodego Nasreddina?

AWANTURA NAD PRZEPAŚCIĄ

Opowieść czternasta o wędrówce przez góry Tien-szanu,

o straszliwym spotkaniu ze śnieżną panterą

i o obeldze najnieprzystojniejszej z nieprzystojnych

Niechaj nikt nie myśli, że podniebną wyprawę przez szczyty Tien-szanu da się

porównać do jakiejkolwiek innej wędrówki na tym świecie. Wąska ścieżynka przylepiona

do stromego zbocza tuż obok bezdennej przepaści musiała przyprawiać o ciarki każdego,

kto zdecydował się wstąpić na drogę wiodącą za życia poprzez piekło.

Po takiej to właśnie dróżce kozic i górskich baranów posuwali się gęsiego trzej

mężczyźni w zawojach. Ludzie, którzy przed dwoma dniami opuścili bezpieczną zbójecką

kryjówkę. Hodża Nasreddin oraz Rachim grubasek na osłach i Mohammad Mag

maszerujący piechotą.

- Nie zdziwiłbym się wcale, gdybyśmy na tej szatańskiej ścieżynie napotkali władcę

gór, mocarnego niedźwiedzia - szepnął w pewnej chwili Rachim, odwracając głowę do

podążających z tyłu. - Myśliwi z naszego obozowiska powiadali, że jest tu ich niemało,

Przed rokiem na tej oto przełęczy zwierz kosmaty zwalił w przepaść calutki oddział stra-

żników beka z Szachrisjabzu. Niewiarygodne to, a jednak prawdziwe, czcigodny nasz

gościu z Buchary. Niedźwiedź w pojedynkę poradził sobie z czternastoma jeźdźcami

uzbrojonymi po zęby. W łuki, szable i piki. Żywot ocalił wtenczas jedynie bek jadący na

końcu orszaku. Widząc, co się przed nim dzieje, zawrócił rumaka i uciekł. Kiedy kosmaty

zwalił w przepaść ostatniego ze zbrojnych pachołków, po dostojnym beku nie było już

nawet najmniejszego śladu. Jeno zapach po nim został.

- Phi, nie ma w tym niczego nadzwyczajnego, że niedźwiedzisko poradziło sobie z

całą drużyną strażników - zauważył Mohammad Mag. - Popatrzcie, straszliwie ciasno tutaj.

Gromadą zwierza zaatakować się nie da. No, a pachołkowie mocni są, lecz nie w

pojedynkę. Prawdziwi dżygici, ale tylko w dużej kupie.

Po kilkudziesięciu krokach, tuż przed kolejnym zakrętem, idący przodem osiołek

Rachima chrapnął niespokojnie raz i drugi. A potem nagle stanął.

- A ty co? Zdrętwiałeś z przerażenia nad przepaścią bez dna, kłapouchu? Nie gap

się więc na boki - grubas szarpnął mocno lejcami. - Idźże wreszcie, uparciuchu, bo czasu

zbyt wiele nie mamy. Pogoń może być już blisko.

Osioł ani drgnął. Wyciągnął tylko szyję i trwożnie zastrzygł uszami.

- Oho, z pewnością ktoś obcy znajduje się na ścieżce przed nami. Zwierz chyba?

Bo przecież nie człowiek. Przed ludźmi osioł respektu nie czuje. Czyżbyś, Rachimie,

wykrakał nam tamtego mocarnego niedźwiedzia? - mędrzec bucharski zlazł z siodła i

przecisnął się ostrożnie obok tłuściocha, starając się nie spojrzeć w przepaść. - Pójdę

zobaczyć, kogo Allach postawił nam na drodze. Nie będziemy tu wszakże sterczeć w

niepewności aż do końca świata.

- Zaczekaj, ja pójdę pierwszy - zawołał półgłosem Mohammad Mag, przytrzymując

Hodżę Nasreddina z tyłu za czapan pasterski. - Jestem od ciebie znacznie silniejszy. I

bardziej zaprawiony do walki z dzikim zwierzem. A i laskę mam z solidnego drewna, okutą

ostrym żelazem. W pojedynku lepsza jest od żołnierskiej piki. Za pasem zaś mam siekierę,

która już niejedną nić żywota przecięła na dwoje.

- Daj mi ten toporek - Hodża wyciągnął rękę. - Pójdę z tobą, czarodzieju. We

dwóch zawsze i raźniej, i bezpieczniej. Ty natomiast, Rachimie, popilnuj przez chwilę

również i mojego kłapoucha. Gdybyśmy nie powrócili w ciągu kilku minut, bierz nogi za pas

i pędź do obozu Jednookiego Poety z żałobną nowiną. A potem nie zwlekając do

Chodżentu, do domu teściów, do mojej Guldżachon i moich chłopaków.

- O, a to co znowu? Czyżby sprzykrzył ci się już żywot na tym marnym świecie?

Wybierasz się w odwiedziny do Allacha? - mimo niepewnej sytuacji Mohammad Mag

zdobył się na żart. - Afandi, nie śpiesz się tak do nieba, bo cóż tam będziesz robił. Modlić

się godzinami za chmurką? Obłapiać rajskie hurysy? Popijać niebiańskie winko? To

wszystko zdążysz uczynić i potem. Wpierw na ziemi doczekaj się wnuków. A najlepiej

jeszcze i prawnuków.

Mędrzec bucharski odwzajemnił mu się uśmiechem, następnie położył palec na

ustach i gestem głowy wskazał przed siebie. Postąpili na palcach.

Do skalnego załomu dotarli w głębokim milczeniu. Pierwszy zza skały wyjrzał

Mohammad Mag. Za nim wysunął nos także i Hodża Nasreddin.

Kiedy mędrzec ujrzał to, co ujrzał, cała armia mrówek przebiegła mu po plecach.

Niedaleko, w odległości nie większej od piętnastu kroków, na ścieżce stał zwierz

dziki. Ale nie kosmate niedźwiedzisko, lecz ogromna pantera. Śnieżna pantera z ciemną

pręgą na grzbiecie i ciemnymi plamami na szarożółtym futrze. Z łbem czujnie zwróconym ku

nadchodzącym. Z wyszczerzonymi kłami, lekko pochylona, przyczajona, gotowa do skoku.

Puszysty ogon poruszał się na pozór leniwie. Tylko ludzie gór wiedzieli, że była to u

zwierzęcia oznaka albo wielkiego niepokoju, albo wielkiej wściekłości.

“Krwawy irbis. Drapieżnik okrutniejszy od bengalskiego tygrysa" - przemknęło

Hodży przez myśl, na plecach zaś poczuł kolejne szeregi mrówek biegających trwożnie w tę

i we wtę.

- Co robimy? - szepnął Mohammadowi wprost w ucho. - Zawracamy?

- Nie ma sensu - Mag odpowiedział również szeptem. - Nic by nam to nie dało.

Gdybyśmy się teraz wycofali, pantera pojęłaby na swój sposób, że jesteśmy słabi jak stare

susły i że stchórzyliśmy. Niewątpliwie podążyłaby naszym tropem niczym za dziką kozą,

kulawą kozicą albo tłustą owcą. W górach już byśmy się od niej nie odczepili. Dobrze znam

te drapieżniki. Wcześniej czy później musiałoby dojść między nami do starcia na śmierć i

życie.

- A więc nie ma co odkładać walki na potem. Bierzmy się za panterę, dopóki

jeszcze widno. Po zmierzchu ona będzie górą. Nocą wszystkie koty widzą jak za dnia.

Przyjacielu, zaczekaj na mnie moment.

Rzekłszy to Hodża błyskawicznie ściągnął z pleców czapan pikowany bawełnianą

watą. Owinął nim kilkakrotnie lewą rękę i tak zabezpieczoną, niby wojownik tarczę,

wysunął przed siebie. Drugą ujął siekierę.

- Jestem gotów, czarodzieju. Idziemy?

- Idziemy, afandi. Ale bez pośpiechu. I nie nerwowo. Na wszelki wypadek

postępuj dwa kroki za mną. Gdyby zwierz obalił mnie w pierwszym ataku, natychmiast

doskakuj i wal toporem z góry. Celuj w łeb wielki jak arbuz. Tylko, na Allacha, bacz,

ażebyś nie chybił. Ja w tym czasie bronić się będę od dołu. Nożem.

Mohammad Mag wziął ostry kindżał w zęby, tę swoją pikę pochwycił mocno

oburącz i ruszył przodem. Za nim podążył Hodża Nasreddin.

Na widok dwóch mężczyzn zbliżających się wolnym, lecz stanowczym krokiem

pantera zawahała się. Nie bardzo wiedziała, co robić dalej. Doświadczenie podpowiadało

jej, że tym razem ma do czynienia nie z byle pastuchami podszytymi zajęczą skórką, ale z

dobrze uzbrojonymi i doświadczonymi łowcami. Z myśliwymi nie obawiającymi się naj-

ostrzejszych nawet kłów i pazurów.

“Wdawać się w bójkę? Zaryzykować? Czy pobiec do młodych pozostawionych w

pieczarze?" Niepewna zaczęła pomaleńku cofać się tyłem, ani na chwilę nie spuszczając

wzroku z nadchodzących.

Tymczasem ludzie byli coraz bliżej.

Narastającego napięcia pierwsza nie wytrzymała śnieżna pantera. A może po prostu

zrezygnowała ze śmiertelnej walki na wspomnienie dwojga dzieci oczekujących na nią w

trudno dostępnej jaskini. Dość, że cofając się powoli, w pewnym momencie skoczyła w

bok na ledwie widoczny stopień skalny, potem na wystający nieco wyżej kamień, jeszcze

na jakąś platforemkę i błyskawicznie wspięła się do góry, by po kilku sekundach zniknąć

ludziom z oczu.

Hodża rękawem koszuli otarł czoło calusieńkie zroszone zimnym potem.

- Ufff, udało się - westchnął z głęboką ulgą. - Nigdy bym nie przypuścił, iż tak

szczęśliwie zakończy się to nasze nieoczekiwane spotkanie z władczynią Tien-szanu.

- Lepsza w życiu garstka szczęścia niźli worek chińskich pereł - zgodził się z

mędrcem Mohammad Mag, po czym odwrócił się i wykrzyknął radośnie:

- Rachimie, idziemy dalej! Droga wolna, grubasku. Jedyną odpowiedzią była cisza.

Zupełnie jakby za skalnym załomem nie było żywej duszy.

- Ej, Rachimie, zbudź się! Panterę licho wzięło. Ruszamy dalej. I tym razem nic nie

zmąciło ponurej ciszy. Nawet jaszczurka zastygła na sekundę w bezruchu w szparze tuż

obok Nasreddinowego ucha.

- Cóż się tam mogło stać? Czyżby pantera wyszła na łowy nie sama? Może... może

miała tu gdzieś wspólnika? Nas zaś specjalnie odciągnęła od łatwego łupu? Podobno

drapieżne koty polują w taki właśnie sposób na stada owiec strzeżone przez pasterzy i

owczarki - zastanawiał się głośno Hodża Nasreddin i jęknął: - Na Allacha, co ja zrobię bez

mojego wiernego kłapoucha?

- Jakże powrócę bez Rachima do naszego obozowiska? Co powiem Jednookiemu?

Że opuściłem druha w śmiertelnej chwili? - zawtórował mu Mohammad.

Z duszą na ramieniu co tchu pognali z powrotem. Najszybciej, jak się tylko dało, po

wąziutkiej ścieżynie zawieszonej nad straszliwą przepaścią, pełną kości nieostrożnych ludzi i

zwierząt. Tuż za zakrętem ujrzeli dwa znajome osły. Kłapouchy stały spokojnie skubiąc

jakieś zeschłe osty wyrosłe pod skałą. Na jednym z nich siedział Rachim z zamkniętymi

oczami i rękoma mocno zaciskającymi uszy.

Mohammad Mag nie wytrzymał. Doskoczył do grubasa, z całej siły grzmotnął go w

łokieć i wrzasnął:

- Nie słyszałeś, że cię wołamy, tłusty baranie? Co robisz na ośle? Czemuś zatkał

sobie uszyska?

Rachim otworzył oczy i opuścił ręce. Rozejrzał się dookoła wystraszonym

wzrokiem i wymamrotał:

- Bo się boję.

- Czego?

- Jak to czego? Śnieżnej pantery.

- Przecież jej tu już nie ma.

- A gdzie się podziała? Ubiliście ją?

- Niestety, antałeczku sadła, zwiała nam. Wdrapując się w popłochu po skałach

uciekła, gdzie pieprz afgański rośnie. Jest tam teraz w górze. Gdzieś wysoko ponad nami.

- To ja dalej nie jadę. Zawracam. Zawracam natychmiast - zdecydował się

tłuścioch szarpiąc gwałtownie lejce. - Ta przeklęta samka, okrutna i nienażarta, specjalnie

wlazła na sam wierzchołek. Zaraz zeskoczy na nas z góry i strąci nieboraków w przepaść.

Sobie pozostawi jedynie mojego osiołka na obiad lub na kolację.

- Rachimie, co się dzisiaj z tobą dzieje? Nie poznaję cię. Zachowujesz się niczym

prawdziwy poborca podatków - Mohammad Mag machnął pogardliwie ręką i wydął

policzki. - Phi, dzielny, lecz tylko wobec słabych. Silnych omijający z daleka. Kradnący w

imieniu prawa.

Na całym Wschodzie nigdy nie było i chyba nigdy nie będzie gorszej obelgi.

Nazwanie kogoś poborcą podatków zwykle kończyło się bójką. Dobrze, jeśli tylko na

pięści.

Nic dziwnego, że i w Rachima raptem lew wstąpił. W okamgnieniu poczerwieniał

gwałtownie na gębie upodabniając się do chodżenckiego arbuza rozkrojonego na pół. Z

furią zeskoczył z osła i nie zwracając uwagi na ziejącą tuż obok przepaść rzucił się z

wyciągniętymi rękami w stronę Maga. Ryczał przy tym jak czarny niedźwiedź zraniony

strzałą w delikatne miejsce.

- Coś powiedział, marna duszo? Sztukmistrzu najlichszy z lichych? Ukochana

kwoko baja Ałajarbeka? Jam poborcą podatków? Ta zniewaga krwi wymaga.

Zapewne wziąłby się z Mohammadem za bary, gdyby nie Hodża Nasreddin, który

w ostatniej chwili złapał go wpół i zaczął uspokajać:

- Poczekaj, gorąca pałko, dokąd ci tak spieszno? Nie widzisz, że Mohammad Mag

jedynie sobie zażartował? Nie najmądrzej, przyznaję. Ale czyż każdy dowcip bywa mądry?

Przyjacielu, klnę się na głowy moich ukochanych synów i umiłowanej Guldżachon, iż w

niczym nie przypominasz prawdziwego poborcy podatków. A zapewniam cię, że na

urzędnikach państwowych znam się jak mało kto na tym świecie.

Długo trwało, zanim Rachim uspokoił się na tyle, by mógł dosiąść kłapoucha i

wyruszyć w dalszą podróż. Jednakże aż do wieczora jechał na samym końcu nie odzywając

się do nikogo ani słowem. Od czasu do czasu pomrukiwał tylko pod nosem wyrazy mało

zrozumiałe nawet dla jego osiołka.

Na słowa przeprosin i na grzeczne pytania zadawane przez Mohammada Rachim

nie reagował w ogóle. Traktował Maga jak zepsute powietrze. Odwracał jeno głowę.

Wyrzuty sumienia coraz bardziej doskwierały zbójnikowi. Rozumiejąc, iż sam wiele

nie zdziała, dopędził Hodżę Nasreddina jadącego na przedzie i szepnął błagalnie:

- Afandi, zrób coś, by poprawić grubasowi humor. Zobacz, wygląda niby

siedemdziesiąt nieszczęść. Zajmij go czymś, ażeby wreszcie przestał myśleć o tym

nieszczęsnym poborcy podatków. Nie masz czegoś odpowiedniego w zanadrzu? Wesołej

anegdoty lub zajmującego zadania?

- Może i mam.

Mędrzec bucharski zwolnił nieco, a kiedy jego kłapouch zrównał się z iszakiem

Rachima, zagadnął zbójcę jak gdyby nigdy nic:

- Druhu mój serdeczny, od godziny gnębi mnie problem, którego sam rozwiązać nie

potrafię. Może więc tobie uda się rozsupłać mój węzeł?

- Co masz na myśli? O jakim znów węźle mówisz, afandi?

- O węźle, który sam sobie zawiązałem na końcu języka, a teraz rozsupłać nie

mogę, choć dokucza mi jak ciasny but mroźną porą. Bardzo proszę, przyjacielu serdeczny,

jeśli tylko zdołasz, dopomóż mi uporać się z tym zadaniem.

- Słucham cię, afandi - Rachim podniósł głowę. - Mów. We dwóch przy robocie

zawsze łatwiej niż jednemu.

- Wyobraziłem sobie, że z Kokandu do Chodżentu prowadzi przez góry osiem

różnych dróg, traktów ciągnących się wąwozami i ścieżek omijających szczyty, natomiast z

Chodżentu do Termezu aż dwanaście. . Jeżeli mogłaby to być prawda, to na ile rozmaitych

sposobów da się przewędrować z Kokandu przez Chodzeni do Termezu?

Rachim zamyślił się. Zaraz potem wyciągnął rękę przed siebie i zaginając powoli

palce począł liczyć. Zapewne odgadłby Nasreddinową zagadkę, gdyby nie swąd dymu,

który nieoczekiwanie otarł się o jego nozdrza. Dym, a zatem i ognisko? Ognisko, a zatem i

jurta pasterska? Jurta, a zatem i gościnna wieczerza? I nocleg w cieple, pod owczymi

skórami?

- Jutro pomyślimy o twojej zagadce, afandi! - wykrzyknął ucieszony. - Dym czuję

przed nami. Żołądek mój przysięga, że w tamtej kotlinie oczekuje nas szaszłyk barani z

cebulką. I winogrona dojrzewające

na zboczach. I palone fistaszki. I dzban świeżego

kumysu z kobylego mleka. Afandi, przyśpieszmy kroku, bo nie wydzierżę i zemdleję z gło-

du, zanim dotrzemy do progu jurty.

*

Swąd szaszłyków pieczonych na węglu drzewnym z saksaułu niejednemu z

filozofów myśli zmącił w trudnej chwili. A tobie, człowieku o głowie otwartej? Czy nie

przeszkodzi ci w rozplataniu Nasreddinowego węzła? Czy odgadniesz, na ile rozmaitych

sposobów da się przewędrować dwudziestoma drogami z Kokandu przez Chodżent do

Termezu nad Amudarią?

SKARB ALEKSANDRA WIELKIEGO

Opowieść piętnasta o gościnie u tadżyckich pasterzy,

o ujawnionej tajemnicy oraz o glinianym dzbanie ze złotem

i cudacznej przysiędze chytrego mułły

Przed północą trzej wędrowcy dotarli do obozowiska tadżyckich pasterzy w

niewielkiej dolinie. W ciepłej wojłokowej jurcie najpierw napełnili zgłodniałe kiszki pieczoną

baraniną i jęczmiennymi plackami, potem odpoczęli przy gorącej herbacie naparzonej z ziół

Pamiru, a wreszcie legli spać na baranich skórach.

Że snu wyrwała Hodżę Nasreddina głośna rozmowa prowadzona przed wejściem

do jurty.

- Słuchaj no ty, wielbłądzi ogonie - mówił chrapliwy głos nie należący do radnego z

trzech pasterzy. - Czy nie przejeżdżał tędy samotny jeździec na ośle? Dziś albo wczoraj? A

może przedwczoraj?

- Samotny? Nie, panie wielmożny - odpowiedział glos najstarszego czabana, ojca

dwóch synów. - Takiego tu nie było. Na brodę Proroka przysięgam, iż nie łżę.

- Przypomnij sobie dobrze, wielbłądzi ogonie, jeśli chcesz za nic zarobić miedziaka.

Ten, o którym gadam, nosi na łbie niebieski zawój. Na grzbiecie zaś chałat z wielką łatą

pośrodku. A wędruje na burym ośle z takimi dwiema jasnymi plamkami nad lewym i

prawym ślepiem. To Hodża Nasreddin z Buchary. Łotr spod ciemnej gwiazdy, sprytniejszy

od lisa i zwinniejszy od jaszczurki. Zbrodniarz buntujący spokojnych ludzi. Na pewno tędy

nie przejeżdżał?

- Nie, panie wielmożny. Mam przecież wzrok jeszcze nie najgorszy. Wilka

wypatrzę przez dwie góry i dwie doliny. Czy myślisz, że nie zauważyłbym niebieskiej czaimy

na głowie i łaty ogromnej na jego plecach? A do tego i plamkowego iszaka, jaki nieczęsto

się tutaj trafia? Nie, panie. Ani ja, ani moi synkowie podobnego włóczęgi jeszcześmy nie

widzieli w naszych stronach.

“Dobrze się stało, żem niebieski zawój wymienił ze zbójnikiem Furkatem na

malinowy - pomyślał sobie mędrzec wstrzymując oddech. - I że Jednooki Poeta ofiarował

mi nowy chałat na drogę. I że zgniłą jagodą starannie zamazał plamki nad oczami mojego

wiernego kłapoucha".

- Zapamiętałeś, wielbłądzi ogonie, kogo masz zawiadomić, gdyby niebieski zawój

pojawił się w waszej dolinie? Jeśli będziesz mieć szczęście, możesz zarobić nie miedziaka,

lecz srebrnego dirhema. A kto wie, czy nawet i nie prawdziwego złotego dinara.

Zdawało się Hodży, że słyszał już odgłosy kopyt oddalających się koni, gdy wtem

ktoś uchylił zasłony i wszedł do ciemnej jurty z płonącym łuczywem. Mimo na wpół

przymkniętych powiek nagły blask oślepił mędrca całkowicie.

Ktoś pociągnął delikatnie za baranią skórę, pod którą leżał bucharczyk, i szepnął:

- Afandi, zbudź się. Szukają cię strażnicy wysłani z Kokandu. Byli tutaj przed

chwilą.

Słysząc znajomy głos sędziwego właściciela jurty Hodża Nasreddin uspokoił się

momentalnie. Odpowiedział równie cicho, by niepotrzebnie nie budzić towarzyszy

zmęczonych całodzienną wędrówką:

- Nie śpię. Słyszałem waszą rozmowę. Dlaczego przypuszczasz, czcigodny, że

akurat ja jestem Hodżą Nasreddinem, owym łotrem spod ciemnej gwiazdy, sprytniejszym

od lisa i zwinniejszym od jaszczurki?

Zbrodniarzem buntującym spokojnych ludzi? Mało to rozmaitych hultajów depcze

górskie ścieżki? Jakże odróżnić jednego od drugiego?

Stary zachichotał półgłosem:

- Hi, hi, hi! Nie uważasz mnie chyba za miastowego głupka? Zamiana niebieskiego

zawoju na malinowy, łatanego chałata na taki bez łat oraz dobranie sobie dwóch kompanów

do podróży może wprowadzić w błąd chanowych pachołków, ale nie człowieka gór od

dziecka umiejącego patrzeć. No i trochę myśleć. Rozpoznałem cię, afandi, od razu.

Ledwieś stanął w progu mojej jurty.

- Czyżby? A po czym? "Nie można przecież odgadywać z niczego? A i na czole

nikt mi nie wypisał, jaka rodziła mnie matka - zaniepokoił się mędrzec bucharski. - Czy aby

nie mylisz się, czcigodny?

Czaban nie odpowiedział na pytania, lecz spokojnie wyjaśniał dalej:

- Kiedy tylko strażnicy wielkiego wezyra pognali szukać cię gdzie indziej, polazłem

się upewnić, co warte są moje domysły. W blasku łuczywa mogłem przekonać się bez

większego trudu, że jeden z waszych kłapouchów czoło ma wysmarowane jakimś burym

zgniłkiem. Afandi, nie zaprzeczysz chyba moim słowom: ośli łeb przemalowała ludzka ręka

specjalnie dla zmylenia śladów.

- Poddaję się. Rację masz, ojcze czcigodny. Jestem Hodżą Nasreddinem z

Buchary, ostatnio zaś uciekinierem z dworu kokandzkiego władcy. - Mędrzec wygramolił

się spod baranich skór, zarzucił chałat na ramiona i ruszył ku wyjściu, pociągając sędziwego

pasterza za rękaw. - Chodźmy sobie spokojnie pogawędzić przy księżycu i przy gwiazdach.

Nie przeszkadzajmy we śnie tym dwóm zacnym ludziom, straszliwie umordowanym

dzisiejszą przeprawą przez Szatańską Przełęcz oraz spotkaniem ze śnieżną panterą.

Zaledwie usiedli na ciepłym kamieniu, nie wystygłym jeszcze po całodziennym

słońcu, Hodża Nasreddin rozpoczął rozmowę od prośby:

- Przede wszystkim wyjaw mi, ojcze czcigodny, czym się zdradziłem. Czyżbym

popełnił jakąś nieostrożność? Gdzie tkwi błąd, o którym nie wiem i którego sam domyślić

się nie potrafię. Powiedz, bardzo proszę, abym mógł go uniknąć w dalszej wędrówce. Nie

wszędzie przecież trafię na ludzi o sercach podobnych do twojego.

- Ależ rzecz nie w braku ostrożności, afandi. Po prostu ja znałem cię dużo

wcześniej. Przed kilku laty byłem w Bucharze. Oddałeś mi tam przysługę, za którą nigdy ci

się odpłacić nie zdołam. Nie wystarczyłoby mi na to wszystkich skarbów Sezamu. Aj, zdaje

się, że zaczynam pleść głupstwa. Bo niby skąd ja, biedak pasący konie, osły i owce

bogacza, miałbym wziąć jakiekolwiek skarby?

- Co ty powiadasz? Pamiętasz mnie z Buchary? Z mojego rodzinnego miasta? A

zatem jesteśmy starymi znajomymi - uradował się Hodża Nasreddin, spoglądając na

czabanową twarz wyraźną w świetle księżyca. - Czy nie spotkaliśmy się tam przed

czterema laty? Pod murami uczelni Miri-Arab? A mówiąc dokładniej, w cieniu minaretu

Kaijan, zwanego też przez wielu Minaretem Śmierci.

Starzec na znak największego szacunku przyłożył prawą dłoń do serca i skłonił

nisko głowę przed młodszym od siebie. Przytaknął.

- Właśnie, afandi. Wówczas ocaliłeś życie mojemu pierworodnemu. Do Buchary

przyjechałem z najstarszym synem Radżabem w dniu, w którym u podnóża najwyższego

minaretu miasta położono nowe płyty kamienne i chciano je wypróbować. Mirszab -

naczelnik bucharskiej policji - kazał więc w samo południe zrzucić na ziemię z wierzchołka

minaretu jakiegoś złodzieja, aby przekonać się, czy na nowych płytach łotr skręci kark od

razu, czy też będzie konać powoli, godzinami. Zamiast sprowadzić odpowiedniego

skazańca z więzienia, strażnicy ułatwili sobie sprawę i pochwycili na bazarze pierwszego

lepszego biedaka. Okrutny los sprawił, iż tym pierwszym lepszym był akurat mój Radżab,

mój syn pierworodny. Na próżno szlochałem, na próżno błagałem o litość, na próżno

przysięgałem, że chłopiec jest niewinny, że jest porządnym pasterzem owiec karakułowych,

a nie żadnym złodziejaszkiem czy innym przestępcą.

- Pamiętam wszystko, Jakby to było wczoraj, ojcze czcigodny. Naczelnik policji

odtrącił cię kopniakiem i kazał wlec chłopca na górę twierdząc, iż nawet najgroźniejsi

przestępcy zawsze są wpierw młodymi chłopcami. A przeto wcześniej czy później i z niego

musi wyrosnąć rzezimieszek, który po prostu tym razem wyjątkowo poniesie karę i złamie

kark odrobinę wcześniej, jeszcze przed popełnieniem swojej pierwszej zbrodni.

- Tak było, afandi. Dokładnie tak. A kiedy myślałem, że nie ma już dla nas szansy

ocalenia, dobry Allach zesłał ciebie.

- Nie Allach, lecz mój osioł - mędrzec uśmiechnął się. - Na nim wszakże

przyjechałem na bazar.

- Nieważne, Allach czy osioł. Ważne, że podszedłeś do naczelnika policji i coś mu

szepnąłeś do ucha. Dostojnik zbladł straszliwie. W okamgnieniu stał się bieluśki na gębie

niczym turban wielkiego imama. Z przerażenia zamienił się w nieruchomą skałę. I zaniemówił

na dłużej. Wykorzystałem tę chwilę właściwie. Wyrwałem chłopca z rąk nic nie

rozumiejących strażników i skryłem się w tłumie takich jak i ja biedaków. Dobrzy ludzie

przebrali nas potem w swoje szaty i ukrytych pomiędzy koszami z towarem wywieźli przed

wieczorem w pustynię. Nawet nie zdążyłem ci wtenczas podziękować za życie mojego

pierworodnego. I do dzisiaj nie wiem, coś wtedy szepnął na ucho naczelnikowi bucharskiej

policji. Hodża roześmiał się wesoło.

- Cha, cha, to proste, ojcze czcigodny. Powiedziałem mu, że znam stokroć, nie,

tysiąckroć większego złodzieja od tego wyrostka. Zbrodniarza, którego godzi się strącić z

Minaretu Śmierci, bo dawno sobie na podobny koniec zasłużył swoimi plugawymi

uczynkami.

- I podałeś jego prawdziwe imię?

- Naturalnie. Bez wahania.

- I nie żal ci było skazywać człowieka na śmierć tak straszliwą?

- Ani trochę.

- Afandi, a kto był tym wielkim złodziejem i groźnym przestępcą?

- Abdurachim. Wielki wezyr. Prawa ręka władcy. Podpora tronu. Największy

złodziej emiratu. Krwiożerczy tygrys i smrodliwa hiena w jednej skórze. Gnębiciel i ludzi

wielkich, i zupełnie maluczkich.

- Hi, hi, hi! - zachichotał czaban znowu. - Teraz, afandi, już się nie dziwię, że

naczelnik zbladł wówczas niczym ryżowa mąka. Każdy dostałby drżączki z przerażenia,

gdyby usłyszał imię tak wielkiego złodzieja. Naczelnik policji wolałby strącić z wieży własną

matkę niźli wielmożę zasiadającego tuż przy emirowym tronie.

- Oczywiście, ojcze czcigodny - Hodża Nasreddin co do tego nie miał

najmniejszych wątpliwości. - Wielkiemu wezyrowi nigdy nie groziło nic przykrego i nadal

mu to nie grozi. Na odwrót, łotr bez sumienia cieszy się zaufaniem swojego władcy i

najlepszym zdrowiem. W tłuszcz spokojnie obrasta. Z każdym rokiem staje się coraz

grubszy i coraz cięższy. Ostatnio, dobrze to pamiętam, trzech silnych mężczyzn musiało go

wsadzać na wierzchowca, konia lub wielbłąda. Sam nie uniósłby nogi nawet do strzemienia.

Siwobrody wysłuchał z uwagą opinii bucharskiego mędrca i dodał:

- Poza tym, tak sobie przynajmniej myślę, afandi, naczelnik straży miejskiej ma za

krótkie ręce, by dosięgnąć głowy wielkiego wezyra.

- Za krótkie ręce? Ależ, ojcze czcigodny, o czym ty powiadasz? Tutaj wcale nie

chodzi o długość rąk tego czy tamtego łotra. Po prostu zgodnie z odwieczną tradycją

państwowy złodziej państwowego złodzieja kryje, a nie karze. Świat musiałby przewrócić

się do góry nogami, aby było inaczej.

Obaj mężowie zamilkli, przysłuchując się dźwięcznemu graniu cykad dobiegającemu

z zarośli, z pistacjowych krzewów rozsiadłych kilkadziesiąt kroków dalej, nad ledwie

cieknącym potoczkiem.

Chwilę zadumy pierwszy przerwał Hodża:

- Ojcze czcigodny, a co się dzieje z Radżabem, twoim pierworodnym, a moim

starym znajomym z Buchary. Nie było go tu dzisiaj, prawda?

- Orli wzrok masz, afandi. I pamięć, która w słońcu nie płowieje - siwobrody skinął

z uznaniem. - Faktycznie, chłopcy, których widziałeś przy ognisku, to moi młodsi synowie,

Farhad i Gajrat. Radżab pojechał przed trzema dniami do Pendży kentu, do tamtejszego

sędziego. Zresztą już po raz drugi. Boję się jednak, że jak poprzednio, tak i teraz powróci z

Pendży kentu z wielką zgniłą figą.

- Z czym, ojcze czcigodny? - mędrzec bucharski nadstawił ucha. - Nie rozumiem

zupełnie, o czym opowiadasz. Wysłałeś chłopca do Pendżykentu po zgniłki? A po co ci

one? Na karmę dla karakułów?

- Powiedziałem, że przyjedzie z figą - powtórzył smętnie czaban. - Bo tak się

właśnie mówi. A znaczyć to ma, że powróci z pustymi rękami. Że sprawy znowu nie

załatwi.

- A cóż to za sprawa nie do załatwienia trapi ciebie i twojego Radżaba? -

zainteresował się Hodża.

- Bardzo trudna, afandi - westchnął pasterz boleśnie. - Trudna niesłychanie.

- Nawet najbardziej zaciśnięty węzeł da się rozplatać, jeśli posłużyć się

cierpliwością. Albo odpowiednim fortelem. A najlepiej i jednym, i drugim, ojcze czcigodny.

- My ludzie prości, nieuczeni. Daleko nam do rozumu doświadczonego sędziego z

Pendżykentu. A skoro on nie może sprawy rozwikłać, znaczy, że i przy największej

cierpliwości owoc na tym drzewie nigdy nie dojrzeje. A nawet jeśli i dojrzeje, do naszych

ust na pewno nie trafi.

Hodża Nasreddin położył dłoń na ramieniu męża siwobrodego i rzekł:

- Mówisz zagadkami, ojcze czcigodny. Pojmuję powód - gorycz cię zżera. Czyżbyś

spotkał się z czyjąś niewdzięcznością? Gdzie? Tu, na tym bezludziu? Mów jaśniej, bardzo

proszę. Niechaj zrozumiem - o co tutaj chodzi.

- Chodzi, chodzi, afandi, ale nie o mnie, lecz o Radżaba. Przed miesiącem w

głębokim i wąskim jarze, na którego dno zsunął się po nieostrożną owieczkę, chłopiec

znalazł gliniany dzban, a w nim garść złotych monet. Bardzo grubych i ciężkich. I bardzo

starych. Chyba jeszcze z czasów Aleksandra Wielkiego. Greckiego wodza, który ponoć

właśnie tędy szedł ze swoimi wojskami na Samarkandę.

- Co było dalej, ojcze czcigodny? Co stało się z tym złotem? Bo domyślam się, że o

monety greckiego Aleksandra toczy się sprawa przed obliczem sędziego Pendżykentu.

- Słusznie odgadujesz, afandi - przytaknął starzec z goryczą. - Skrajem parowu

przejeżdżał akurat na swoim osiołku mułła z sąsiedniej wioski. Radżab zawołał, aby mu

dopomógł. I podał duchownemu wpierw owieczkę ze złamaną nogą, a potem dzban ze

znalezionym skarbem. Kiedy jednakże wdrapał się na górę, zastał tam tylko owieczkę i

dzban. Mułła, nie czekając na podziękowanie, odjechał w swoją stronę. Dopiero gdy

Radżab zerknął do dzbana, pojął przyczynę, która zmusiła duchownego do pośpiechu.

Dzban był pusty. Puściuteńki.

- Nie dziwię się. Ludzie nieuczciwi mają na rękach klajster, do którego lepi się i

srebro, i złoto. No, a co było potem, ojcze czcigodny? Oczywiście mułła zaprzeczył, iż wziął

cokolwiek?

Siwobrody spojrzał zdumiony na Hodżę Nasreddina. Jąkając się lekko potwierdził:

- Afandi, mówisz, jakbyś był przy tym ukryty za kotarą. Tak właśnie było.

Dokładnie tak.

Hodża uśmiechnął się pod nosem i pytał dalej:

- Mułła wyparł się wszystkiego?

- Niezupełnie, afandi. Wszystkiego wyprzeć się nie mógł. Albowiem mój Radżab

miał świadka, który w każdej chwili mógłby potwierdzić, iż chłopiec zatrzymał mułłę, podał

mu zranioną owieczkę, a potem i gliniany dzban znaleziony na dnie parowu. Całą tę scenę

widział Alimdżan, parobek wioskowego baja pasący kozy w pobliżu.

- A co mułła opowiedział sędziemu?

- Przysięgał na Allacha oraz święty Koran, iż pozostawił nad tamtym wąwozem i

owcę, i gliniany dzban. No i że zwrócił Radżabowi znalezione złoto do ostatniej sztuki. Że

sobie nie pozostawił nawet nędznego miedziaka. Nie pojmuje więc, o co może być

oskarżony. O złodziejstwo? Jakie, skoro zgodnie z prawem i własnym sumieniem caluteńki

skarb wręczył natychmiast znalazcy.

- Hm, jeszcze raz mi wszystko opowiedz, ojcze czcigodny. Dokładnie i po kolei.

Niczego nie opuszczaj. Nawet najdrobniejszego szczegółu. Kiedy Radżab wszedł do

sędziego Pendżykentu, mułła już tam był?

- Był, afandi. Gdy tylko wkroczyliśmy do komnaty sędziego, mułła wstał z

poduszek, gruby kij, którym się podpierał, podał Radżabowi mówiąc: “Weź, chłopcze", a

następnie położył rękę na Koranie leżącym przed sędzią i przysiągł na świętą księgę

prawowiernych, iż zwrócił Radżabowi wszystkie monety znalezione w dzbanie na dnie

tamtego wąwozu.

- Przysięgał na Koran, powiadasz? Na świętą księgę? Hm, ryzykowałby życiem,

gdyby wyszło na jaw, że krzywoprzysięgał. Ukamienowano by go za to publicznie na placu

przed piątkowym meczetem. Czegoś tutaj nie pojmuję - rozmyślał półgłosem Hodża. -

Opowiedz mi dokładnie, jak brzmiała przysięga mułły. Naturalnie, jeśli jeszcze nie chce ci

się spać, ojcze czcigodny.

- Spać? Ależ, afandi, oczu zmrużyć nie mogę - czaban zamilkł. Odwrócił głowę,

przyłożył dłoń do ucha i czas jakiś pilnie nasłuchiwał. - Niepokoję się o chłopca. Już

powinien wrócić z Pendżykentu. A i monet złotych mi szkoda. Pewnie, część znalezionego

skarbu trafiłaby do państwowego skarbca, część do kieszeni sędziego za wysiłek i za papier

z pieczęcią potwierdzający prawo własności Radżaba do tego, co pozostałoby po

opłaceniu należnych danin i podatków. Podatku od szczęśliwego losu, podatku od

znaleźnego, podatku od nagłego wzbogacenia się, podatku od nadmiernego, a

nieprzewidzianego luksusu, podatku wyrównawczego, a również podatku od opłaconych

podatków. Przypuszczam jednak, afandi, że po opłaceniu tych wszystkich podatków naka-

zanych przez prawo z trzydziestu sztuk złota ze trzy przypadłyby w udziale także i mojemu

Radżabowi. Hodża machnął niecierpliwie ręką.

- Nie mów mi o podatkach, bo interesuje to głównie poborców oraz naczelnika

państwowego skarbca. Powtórz mi raczej słowa przysięgi złożonej przez niecnego mułłę.

Bo cały czas byłeś z Radżabem u sędziego, prawda? Musiałeś je zatem słyszeć na własne

uszy.

- Naturalnie, afandi. Mówiłem już, że byłem w Pendżykencie. Nie mogłem przecież

puścić chłopca samego, bez opieki i bez świadka. Mułła to syn szczwanej lisicy i

podstępnego szakala. Z pewnością oszukałby niedoświadczonego chłopca bez skrupułów i

bez najmniejszego wysiłku.

- Pytałem cię o słowa przysięgi, ojcze czcigodny. Zapomniałeś?

- Kiedy tylko mułła oddał swoją laskę Radżabowi, natychmiast położył prawą dłoń

na otwartym Koranie i głośno rzekł takie oto słowa:

“Przysięgam na Allacha i jego proroka Mahometa, iż złote monety znalezione przez

tego tu Radżaba na dnie górskiego parowu zwróciłem mu osobiście do rąk własnych. Jeśli

zełgałem choć pół słowa, choć ćwierć, niechaj obracam się na rożnie nad ogniem

wieczystym, dopóki nie wysmażę się na skwarek".

- A co było potem?

- Potem już nic nie było. Mułła odebrał po prostu od Radżaba swoją laskę, pokłonił

się nisko sędziemu i podpierając się nią polazł precz. Myśmy pozostali z pustymi rękami i z

bólem w sercach. Z najwyższym trudem udało mi się ubłagać sędziego, ażeby jeszcze dwa

razy w miesięcznych odstępach zmusił mułłę do powtórzenia przysięgi. Bo może to wcale

nie duchownego wina, że zapomniał to, o czym powinien pamiętać. Może pamięć zaczyna

mu szwankować? Wiek starczy ma wszakże swoje prawa.

- A zatem Radżab po upływie miesiąca pojechał do Pendżykentu, aby po raz wtóry

wysłuchać przysięgi mułły?

- Tak, afandi. Jeśli i tym razem mułła przysiągł na świętą księgę, iż zwrócił złoto

Radżabowi, przyjdzie nam czekać jeszcze miesiąc na trzecie spotkanie przed obliczem

sędziego. Boję się, afandi. Po trzeciej - takiej samej - przysiędze mułła może z kolei

oskarżyć Radżaba o niesłuszne podejrzenie, o rzucanie błotem w duchowną osobę. Wiesz,

czym się ta cala sprawa może zakończyć dla chłopca?

Hodża Nasreddin zamiast dzielić z pasterzem niepokój o los pierworodnego,

roześmiał się głośno.

- Afandi, czemu się radujesz? - zapytał siwobrody z goryczą. - Tu płakać trzeba.

Łzy ronić z bólu i bezsilności, lecz nie ze śmiechu. Na współczucie ludzkie liczyłem, a nie na

wesela w tak ciężkiej chwili.

- Współczuciami piekło wybrukowane, ojcze czcigodny. Nie współczucia twój

Radżab potrzebuje, ale dobrej rady. Mądrej wskazówki, takiej, która odsłoni światu

prawdziwą duszę mułły. Duszę podstępnego lisa, chytrego, choć - przyznaję z uznaniem -

nie krzywoprzysięzcy.

- Naprawdę sądzisz, że mułła nie złożył fałszywej przysięgi przed sędzią? Nie ufasz

mi? I nie wierzysz mojemu Radżabowi?

- Ależ wierzę. Wierzę jak najbardziej. I właśnie dlatego chcę cię prosić, ojcze

czcigodny, abyś na trzecie spotkanie z mułłą w domostwie sędziego Pendżykentu udał się

wraz z Radżabem. No i żebyś nie zapomniał wziąć ze sobą solidnej laski. Mocnej i sękatej.

- Mam go wygrzmocić kijem? - zdumiał się pasterz. - Afandi, myślisz, że niecnota

przyzna się wtenczas do wszystkiego? A jeżeli sędzia nie zgodzi się na taki bolesny środek?

- Źle mnie zrozumiałeś, ojcze czcigodny - Hodża roześmiał się znowu. - Nie chodzi

o wygarbowanie skóry podstępnemu mulle. Nakłoń ucha w moją stronę, bo nie chcę, aby

ktokolwiek obcy mnie usłyszał. W takich sprawach nie dowierzam ani nocnej sowie, ani

polnej myszy, ani nawet mrówce.

Następnie mędrzec bucharski szeptem cichszym od jaskółczego lotu wyjaśnił

sędziwemu czabanowi strategię dalszego postępowania. Działania pozwalającego odzyskać

złote monety Aleksandra Macedońskiego.

Długo trwało, zanim zaskoczony pasterz przemówił:

- Afandi, jesteś więcej niż święty. Przed czterema laty ocaliłeś chłopcu życie, teraz

ratujesz mu dobre imię oraz zwracasz należne monety. Mów, czym może odpłacić ci się

ojciec wdzięczny za wszystko?

- Czym? - Hodża roześmiał się raz jeszcze. - Kilkoma godzinami snu przed dalszą

drogą, a rano gorącą herbatą i skromnym posiłkiem

- Idź spać, dobry duchu biedaków i ludzi cierpiących, oczekujących w potrzebie.

Będę czuwać, by nie zmąciła ci snu nawet pojedyncza muszka.

*

W jaki sposób odzyskać skarb zagrabiony podstępnie przez mułłę wiedziało dwóch

ludzi, Hodża Nasreddin i pasterz siwobrody. Pomyśl człowieku czytający, może będziesz

tym trzecim.

...I SKARB KULAWEGO ARSŁANA

Opowieść szesnasta, w której Hodża Nasreddin udowadnia,

iż zdrowa głowa szybsza jest od najszybszego rumaka,

czym uspokaja i Radżaba, i lepiglinę

“Serce ponure zmienia świat w mroczną ciemnicę. Serce pełne wdzięczności nawet

ze srogiej zimy czyni środek lata". Wobec Hodży Nasreddina i jego zbójeckich przyjaciół

aforyzm Wielkiego Poety spełnił się dziś rano. Serdeczna życzliwość sędziwego czabana i

jego synów sprawiła, że trzej wędrowcy opuścili gościnną jurtę w wyśmienitym nastroju. Po

śniadaniu złożonym ze świeżutkich, rumianych i chrupiących jęczmiennych placków, z

owczego twarogu przyprawionego ziarenkami dzikiego maku, a także z suszonych winogron

i moreli oraz słodkich jak ulepek maleńkich jabłuszek świat nabrał wesołych kolorów.

Przy akompaniamencie radosnego podśpiewywania indyjskich szpaczków Hodża

Nasreddin i dwaj jego towarzysze podążyli skrajem doliny.

Wypoczęte i objedzone do syta osiołki dreptały żwawo po kamienistej ścieżce, nie

zwracając najmniejszej uwagi na smakowite pęki ziół, rosnących tuż obok na gliniastym

poboczu.

- Dokąd pędzicie, długouche stwory? Świat nie kończy się wszakże dzisiaj.

Pozostawcie kawałek drogi również i na jutro - pogderywał żartobliwie Mohammad Mag

wyciągając swoje długie nożyska, by nie pozostać w tyle.

- No właśnie, dokąd teraz. Czemu skręciliśmy w prawo? - Rachim grubasek

szturchnął Hodżę w łokieć. - Nie pomyliłeś się, przybyszu z Buchary? Do Termezu

powinniśmy jechać prosto. O, pomiędzy tamtymi dwoma szczytami, co to sterczą pod

chmury niby ogromne ośle uszy.

- Zawsze, kiedy tylko zagna mnie los w okolice Pendżykentu, odwiedzam mogiłę

Rudakiego - odpowiedział mędrzec bucharski nie odwracając głowy. - A taka okazja jak

dziś nieszybko się nadarzy. Jeden Allach zna dzień, w którym będę mógł znowu powrócić

w te strony.

- A po cóż pchasz się na mogiłkę poety? Przecież go nie znałeś? - zainteresował się

tłuścioch. - Nigdy nie wspominałeś o tym że Rudaki był twoim krewniakiem. Bardzo

bliskim? Czy może dalekim?

- Powiedział, co wiedział. A wiedział ociupinkę, tyle co nic - roześmiał się

Mohammad Mag wesoło i pochwycił Rachimowego osła za ogon, aby ułatwić sobie drogę

pod górę. Po czym zaraz uzupełnił: - Rudaki żył przed wieloma stuleciami. O jakiej

znajomości, a tym bardziej pokrewieństwie może więc być mowa? Od razu widać, że

zaszkodziła ci gościnna jurta. Brzuszysko pełne jadła napiera ci od wewnątrz na głowę i

myśleć rozsądnie nie pozwala.

- A tobie, złotodajna kwoko baja Ałajarbeka, nadmiar żarcia nie przeszkadza? To

po coś złapał za ogon mojego osła? Bo chyba nie z przypływu nagłej, a wielkiej miłości? -

odciął się natychmiast Rachim.

Zapewne długo tak jeszcze przekomarzaliby się dwaj łotrzykowie złączeni starą

przyjaźnią i oślim ogonem, gdyby w tym samym momencie na ścieżce nie pojawił się osiołek

idący z naprzeciwka. Kłapoucha dosiadał młodzian z wąsem i brwiami czarnymi niczym

krucze skrzydło.

- Salem alejkum. Witaj, Radżabie - Hodża Nasreddin zatrzymał młodzieńca

serdecznym gestem. - Wracasz z Pendżykentu? Od tamtejszego sędziego? Domyślam się,

że i tym razem niczego nie załatwiłeś?

- Alejkum assalam. I ty witaj, wędrowcze - odpowiedział uprzejmie czarnooki,

gwałtownie ściągając cugle. Zdumiony zapytał: - Skąd nasz moje imię? Nigdy cię nie

widziałem. I skąd wiesz, że byłem w Pendżykencie i co tam robiłem? Nie jesteś chyba

magiem odgadującym ludzkie myśli? A może czytasz z gwiazd?

- Magiem jest ten drągal, który zdąża z tyłu na piechotę. Jest to jednakże

czarnoksiężnik dobry, o niezwykle szlachetnym sercu, płatający figle dostojnikom

pałacowym i bogaczom, nigdy zaś biedakom - mędrzec bucharski wskazał na Mohammada

Maga i ciągnął dalej: - Powiadasz, że nigdy mnie nie widziałeś. Nieprawda, synku.

Widziałeś. Tyle że bardzo dawno. A skąd wiem, kim jesteś? To proste. Jesteś podobny do

swego ojca jak ubiegłoroczna morela do tegorocznej. Zresztą spodziewałem się spotkać cię

po drodze. Wiem, gdzie byłeś i po co. Przed dwiema godzinami popijaliśmy herbatę w

waszej jurcie. Wraz z twoim ojcem oraz braćmi, Farhadem i Gajratem. Mądrego masz ojca

i dzielnych braci, Radżabie.

- Im dłużej ci się przyglądam, czcigodny wędrowcze, tym jestem pewniejszy, że

rzeczywiście gdzieś cię już widziałem. Ale gdzie i kiedy, zupełnie nie pomnę.

- Nie szkodzi. Pośpieszysz do ojca, Radżabie, a on z pewnością opowie ci historię

naszego spotkania przed laty. Zanim się rozstaniemy, chciałbym cię jednakże jeszcze o coś

zapytać.

Młodzian popatrzył zaciekawiony na Hodżę Nasreddina i odparł:

- Pytaj, bardzo proszę. Odpowiem na wszystko, szlachetny przyjacielu mego ojca.

Naturalnie, jeśli tylko potrafię.

- Potrafisz, Radżabie. Albowiem ani pytania nie są zbyt trudne, ani odpowiedzi

skomplikowane. Szukam po prostu potwierdzenia moich domysłów. Kiedy przybyłeś do

Pendżykentu, mułła z sąsiedniej wioski był już u sędziego?

- Był.

- I jak poprzednio, tak i teraz tuż przed przysięgą wręczył ci swoją laskę na chwilkę

do potrzymania?

- Wręczył.

- A wtenczas niecny ten mułła przysiągł na świętą księgę, że zwrócił ci wszystkie

złote monety znalezione w glinianym dzbanie na dnie wąwozu?

- Przysiągł.

- Zaś po złożeniu przysięgi odebrał z powrotem swoją laskę i poszedł nie oglądając

się więcej na ciebie?

- Poszedł.

- Ty zatem wracasz do ojca z niewesołą wieścią. Druga próba z mułłą również się

nie udała. Łudzisz się, Radżabie, że może za trzecim razem powiedzie ci się lepiej. Sądzisz,

że stary lis przechera odzyska nagle pamięć i zwróci, co nie jego. Chłopcze, czyżbyś liczył

na cud?

Radżab spoglądał na Hodżę Nasreddina oczyma coraz szerzej rozwartymi ze

zdumienia. Chwilę trwało, zanim wreszcie zdołał wyjąkać:

- Było dokładnie tak, jak powiedziałeś, szlachetny przyjacielu mojego ojca. Lecz

skąd wiesz to wszystko, jeżeli wówczas znajdowałeś się zupełnie gdzie indziej? A... a może

byłeś obecny w sędziowskiej komnacie, tyle że przemieniony w muchę spacerującą po

turbanie głównego kadiego Pendżykentu? Albo w synogarlicę gruchającą na oknie? Pa-

miętam, siedziała tam taka. Jednakże coś mi się tutaj nie zgadza. Wszakże przed chwilą sam

stwierdziłeś, iż nie jesteś żadnym czarnoksiężnikiem. Jeśli nie łżesz, to skąd wzięła się ta

mucha na głowie sędziego? Albo synogarlica przysłuchująca się w oknie?

- Bajki opowiadasz, synku. Spójrz na mnie uważnie. Czyż jestem podobny choć

trochę do gruchającej synogarlicy? A tym bardziej do maleńkiej muchy? Na to jestem

stanowczo za ciężki. Widziałeś kiedy takie ogromne muszysko, Radżabie? Sędzia

rozpaćkałby się na posadzce niczym dojrzały pomidor, gdybym przysiadł mu na turbanie

choćby tylko na moment - mędrzec uśmiechnął się szeroko, ubawiony miną młodzieńca.

- Już wiem. Ktoś mnie musiał wyprzedzić na rączym koniu, aby opowiedzieć ci

dokładnie o tym, co działo się w domu sędziego Pendżykentu - Radżab próbował

zgadywać. Zaraz potem zrezygnował z tej myśli. - Nie, to niemożliwe. Nikt mnie przecież

dzisiaj nie mijał, a innej drogi przez te góry nie ma.

- Zdrowa głowa szybsza jest od najszybszego rumaka - Hodża Nasreddin nie

przestawał się uśmiechać. - Najważniejsze, synku, że te monety powrócą do ciebie

dokładnie za miesiąc. Podczas trzeciego, a zarazem ostatniego spotkania u głównego

kadiego Pendżykentu.

- Naprawdę?

- Daję ci słowo uczciwego bucharczyka, że tak właśnie będzie. Niecny mułła odda

ci skarb Aleksandra Wielkiego, w zamian naje się wstydu do syta.

- Ba, wszakże dopiero co powiedziałeś, iż na cud liczyć nie możemy, mi ja, ani mój

ojciec.

- Bo też i nie o cud chodzi, lecz o głowę myślącą. Tutaj - mędrzec puknął się

wymownie palcem w czoło - znalazło się rozwiązanie, jakiego nadaremnie poszukiwaliście

na stronicach Koranu. Reszty dowiesz się od ojca.

- Dzięki ci za słowa pociechy - uradował się młodzik. - Czy mogę już jechać?

Chciałbym jak najszybciej poznać tajemnicę, która umożliwi nam odzyskanie skarbu

Aleksandra Macedońskiego.

- Jedź, synku. Jedź. Widzę przecież, iż ciekawość spokoju ci nie daje, a i uszy

twoje rozpaliła do czerwoności. Raz jeszcze pokłoń się od nas ojcu, podziękuj mu za

gościnę i przypomnij, co radziłem. Na spotkanie z lisim mułłą w Pendżykencie winien zabrać

tęgą laskę.

Radżab nie zwlekał już ani chwilki. Jednym tchem wyrzucił z siebie słowa

pożegnania i zaczął poganiać osiołka energicznie piętami oraz prztyczkami w długie ucho,

wołając przy tym głośno:

- Naprzód! Chyk, chyk. Galopem pędź, mój wiatronogi. Chyk, chyk.

Biedny osioł oszołomiony nagłym wrzaskiem i szturchańcami zadarł ogon do góry i

pogalopował, jakby goniło go stado wygłodniałych wilków lub szakali.

Zaledwie młodzian zniknął za zakrętem, trzej wędrowcy ruszyli w dalszą drogę. Po

kilkudziesięciu krokach Mohammad Mag jednakże nie wytrzymał i zagadnął mędrca:

- O czym rozprawiałeś z tym młodym dżygitem? Przyznaję, nie wszystko udało mi

się zrozumieć. Cóż to za historia ze skarbem Aleksandra Wielkiego, który raz się znajduje,

to znów znika w tajemniczy sposób? Gdzież mogły się podziać owe monety, na Allacha?

- O, właśnie. Ja również tego nie pojąłem - Rachim tłuścioszek pośpiesznie wsparł

druha. - Wyjaw nam, przybyszu z Buchary, co wspólnego może mieć jakiś wioskowy mułła

z monetami bitymi ze szczerego złota przed stuleciami.

- Oho, widzę, że i wasze uszy rozpaliła ciekawość do czerwoności upodabniając je

do arbuzowych plastrów - roześmiał się Hodża wesoło. - Czyżbyście i wy mieli chętkę na

szlachetne monety znalezione przez Radżaba?

- Jak możesz? - obruszył się Mohammad Mag. - Wiesz doskonale, że porządny

zbójca z drużyny Jednookiego Poety biedaków nie ograbia.

- Pewnie, lubimy i klejnoty, i złote monety - gorąco poparł go Rachim - lecz tylko

te, które da się wyciągnąć z kieszeni bogaczy i chanowych wielmożów. Obedrzeć

biedaków ze skóry to tak, jak gdyby okraść własnego ojca albo brata.

- Wybaczcie mi ostatnie zdanie - zmitygował się Hodża Nasreddin. - Mocno żałuję,

bo nie to chciałem powiedzieć...

- Ale powiedziałeś - przerwał mu Mohammad, ciągle jeszcze dotknięty na

zbójeckim honorze.

- Powiedziałeś. Nie próbuj zaprzeczać - natychmiast dorzucił Rachim.

- A cóżeście tak obydwaj na mnie wsiedli jak na kulawego wielbłąda? Niczemu nie

zaprzeczam, lecz co mam zrobić, skoro słowa wypowiedzianego przełknąć z powrotem się

nie da. Mam milczeć przez całą drogę niczym głucha i niema ciotka wielkiego wezyra

Kokandu?

- Ani się waż zostać ciotką wezyra - parsknął śmiechem Mohammad Mag,

chwytając się za brzuch.

- Nie chcemy tu żadnej ciotki wielkiego wezyra - dorzucił Rachim protestując

gwałtownie rękami. - Nie zapominaj, czcigodny nasz gościu z Buchary, że do Termezu

mieliśmy towarzyszyć człowiekowi mądremu i prawemu, poszukiwanemu przez armię

chanowych szpiegów. O głuchej i niemej ciotce nie było wcale mowy. Nie zgadzam się na

żadną starą ciotkę.

- No, już dobrze, przyjaciele. Daję więc wam słowo porządnego bucharczyka, że

nadal pozostanę sobą - Hodża Nasreddin roześmiał się również. - A teraz przybliżcie się

nieco, bo będę mówił półgłosem. Wolałbym, ażeby nikt obcy nie poznał przedwcześnie

fortelu, przy którego pomocy Radżab powinien odzyskać złote monety skradzione przez tę

nieuczciwą hienę w białym zawoju mułły.

Zaciekawiony Rachim czym prędzej zrównał swojego osiołka z Nasreddinowym. Z

drugiej strony do mędrca zbliżył się Mohammad Mag.

Szepcząc Hodża opowiedział im o znalezieniu przez Radżaba złotych monet na dnie

wąwozu i o kradzieży skarbu przez wioskowego mułłę, który akurat tamtędy przejeżdżał. A

także o sprytnym podstępie mułły oraz o przysiędze, jaką już po raz drugi złożył przed

głównym sędzią Pendżykentu.

- Ależ parszywa gnida. Trzeba przyznać, iż chytrze sobie to wszystko

wykombinował - zauważył Rachim grubasek po wysłuchaniu Nasreddinowej historyjki do

końca. - Nie darmo mój dziad zawsze twierdził, że mułła przychodzi na świat nie w chacie

jak normalni ludzie, lecz w norze jadowitej żmii; i że z mlekiem gadziny wsysa też i jej

paskudne przywary.

- Całe szczęście, że dobry los zawiódł nas na nocleg do obozowiska tego

poczciwego pasterza - dorzucił Mohammad. - Gdyby nie przypadek, mułła skradłby

chłopcu złoto, a kto wie, czy ponadto nie oskarżyłby go jeszcze przed sędzią o obrzucanie

błotem. Nie da się zaprzeczyć, antałeczku sadła, iż twój dziadek miał całkowitą słuszność.

Mułła nie różni się niczym ani od kobry, ani od jadowitej giurzy, ani od pustynnej efy.

Kula słońca wtaczała się na niebo coraz wyżej. I paliła coraz mocniej

- Najwyższa pora dać odrobinę wytchnienia naszym osiołkom - zdecydował

Hodża. - A i nam przyda się rozprostować kości umęczone ni tych kamienistych ścieżynach.

Godziny południowego odpoczynku trzej wędrowcy postanowili spędzić w cieniu

fistaszkowych drzew, gęsto porastających zachodnie zbocze doliny.

Zaledwie legli na derkach, raptem za krzakami coś się poruszyło. Zaszeleściło liśćmi

i natychmiast umilkło.

- Tsss, tam ktoś jest - szepnął Mohammad i sięgnął po swój kij podróżny. - Nie ma

rady, trzeba przekonać się, kogo szejtan postawił na naszej drodze.

- Daj mi siekierę, czarodzieju - mruknął mędrzec. - Pójdę z tobą.

- A jeśli to tamta przeklęta pantera? - jęknął rozpaczliwie Rachim. - Mówiłem, że

irbis jest straszliwie mściwy i tak łatwo nie rezygnuje ze zdobyczy, na którą ma apetyt. Na

pewno cały czas podążał za nami, czekając na odpowiedni moment do ataku. Piekielna

pantera. A teraz jest groźniejsza niż przedtem, bo bardziej głodna. Minęło wszakże

mnóstwo godzin od spotkania na przełęczy,

- Z dwojga złego wolę spotkanie z górską panterą niźli z oprawcami wysłanymi

przez chana Kokandu. Afandi, może zbiry urządziły sobie na nas tutaj zasadzkę?

- Może. Choć to mało prawdopodobne. Bo skąd wiedzieliby, że właśnie tędy

droga nam wypadnie? - zastanowił się Hodża półgłosem.

-Pytanie, ilu ich tam jest? Jeśli trzech, to damy sobie jakoś radę. Naturalnie, jeżeli

Rachim nie opuści nas w ciężkiej chwili.

- Kpisz sobie? Boję się śnieżnej pantery, ale nie ludzi. Nieważne, zbirów chana

Kokandu czy miejscowego beka - żachnął się tłuścioch i z kindżałem w garści wskoczył w

fistaszkowe zarośla. Za nim pośpieszył Hodża z siekierą i Mohammad z nieodłącznym kijem

podróżnym zakończonym ostrym żelazem, do złudzenia przypominającym żołnierską pikę.

Do krwawej bójki ze zbirami chana jednakże nie doszło. Nie doszło też do walki ze

śnieżną panterą. Po prostu ani jednych, ani drugiej tam wcale nie było.

Spośród gęstych krzewów Rachim wyciągnął za kołnierz starszego już mężczyznę,

chudzielca zielonego na gębie i drżącego ze strachu na całym ciele niczym trzcina pod

uderzeniami wiosennej wichury.

- A cóż to za cudak? Nie wygląda mi ni na wielkie ucho władcy Kokandu, ni na

strażnika pendżykenckiego beka. Biedaczysko najwyraźniej boi się własnego cienia -

mruknął Mohammad Mag na wpół do siebie, na wpół do Hodży.

- Coś za jeden? - zapytał mędrzec bucharski opuszczając siekierę. - I co robisz w

tych krzakach daleko od ludzkiego siedliska?

- Chowam się - wystękał z trudem chudzielec.

- Przed kim? Nas możesz się nie obawiać - Hodża Nasreddin mówił głosem

łagodnym, starając się uspokoić nieznajomego. - Nie jesteśmy grzesznymi łotrami spod

ciemnej gwiazdy. I sumienie, i zamiary mamy czyste.

- Kiedy ja nie chowam się przed rozbójnikami - wymamrotał znowu chudzielec -

lecz przed ludźmi Nusrata. Przed Zawrakiem i Malikiem, łotrami o duszach czarniejszych od

środka nocy. I przed ich ostrymi nożami.

- Kimże jest ten twój Nusrat? - zainteresował się mędrzec. - No i kim ty jesteś,

dobry człowieku?

- Ja? - chudzielec westchnął z wyraźną ulgą. - Jam Arsłan Sadułła. Mieszkam w

wiosce za tą górą o trzech wierzchołkach. Garncarzem jestem. Kiedyś byłem myśliwym.

Niestety, śnieżna pantera poszarpała mi nogę na strzępy i od tamtego dnia straszliwie kuleję.

O łażeniu po górach nie mogło być mowy. Od dwudziestu lat lepię więc z gliny dzbany i

miski, które potem sprzedaję na bazarze w Pendżykencie i jakoś z tego żyję.

- A Nusrat? Pytałem i o niego, dobry człowieku.

- Nusrat to baj. Bogacz z naszej wioski. Właściciel tysiąca kóz i tysiąca

wełnorodnych zwierząt. Łotr stokroć gorszy zarówno od górskiej pantery, jak i od

skalistego niedźwiedzia.

- Skrzywdził cię?

- On wszystkich krzywdzi. Niewinną mrówkę zdepcze bez powodu, pracowitej

pszczole nie przepuści, jeśli pochodzi nie z jego, lecz z obcego gniazda. Dba tylko o swój

majątek i o swoje ciemne interesy. Nie liczy się z nikim ani z niczym. Gdyby mógł, okradłby

nawet samego Allacha.

- Domyślam się, dobry człowieku, że i ciebie okradł?

- Ukradł mi skarb znaleziony przypadkiem w rowie doprowadzającym wodę na

pole. Złote i srebrne monety. Bardzo stare i bardzo cenne. Z podobizną Aleksandra

Wielkiego.

- Na Allacha, gdzieśmy trafili?! - wykrzyknął zdumiony Mohammad Mag chwytając

się za głowę. - Czyżby te góry całe były nafaszerowane szlachetnymi monetami Aleksandra?

Afandi, może zamiast jechać dalej, wzięlibyśmy się za grzebanie po tutejszych szczelinach,

rowach i pieczarach?

- Coś rzekł, czcigodny? Afandi? Czy dobrze słyszałem? Naprawdę afandi? A zatem

jesteś Hodża Nasreddinem, najsławniejszym z bucharczyków? - garncarz padł plackiem do

stóp mędrca wołając: -Najwyraźniej dobre duchy zesłały cię w te strony, abyś ocalił życie

niewinnemu i zwrócił mu skarb podstępnie przywłaszczony przez Nusrata.

- Wstań, przyjacielu. Nie godzi się, by jeden zwykły człowiek leżał u nóg drugiego

zwykłego człowieka - Hodża pochylił się i dźwignął za ramiona Arsłana Sadułłę.

Chudzielec ukląkł. Na jego obliczu pojawił się uśmiech. Po przeoranych

zmarszczkami policzkach płynęły łzy radości.

- Afandi, nie masz chyba zamiaru zmienić naszych planów dla tego worka kości?

Wszakże miałeś pokazać nam miejsce, gdzie znajduje się mogiła sułtana poetów,

nieśmiertelnego Rudakiego - zauważył Rachim, przestępując niecierpliwie z nogi na nogę.

- Afandi, a może raczej pozostańmy tu i poszukajmy trzeciego skarbu

niezwyciężonego Aleksandra z Macedonii - Mohammad Mag powrócił do myśli

wypowiedzianej przed chwilą.

- Nie pora na szukanie tego, czegośmy w ogóle nie zgubili - roześmiał się Hodża

Nasreddin. - Poszukiwanie kolejnego skarbu odłóżmy na kiedy indziej. Mogiła również

może poczekać. Natomiast żywy człowiek nie może. Dlatego najpierw udamy się z

garncarzem do głównego sędziego. A zatem do Pendżykentu, przyjaciele.

- Zgoda, do Pendżykentu! - powtórzył za Hodża Rachim i zwrócił się do garncarza:

- Zdołasz dorównać nam kroku, worku kości? Nie zazdroszczę ci. Masz już pewnie ze sto

lat?

- Gdyby udało mi się przeżyć jeszcze połowę wieku, który osiągnąłem właśnie

wczoraj, i do tego jeszcze jeden rok, to wtenczas miałbym akurat te twoje sto lat. Dziś do

tej granicy brakuje mi co nieco. Ile? Ha, jeśli masz odrobinę oleju pod czaszką, sam

obliczysz bez trudu, które urodziny obchodziłem wczoraj pod tym krzakiem.

Zdumiony Rachim otworzył szeroko usta. Takiej odpowiedzi nie spodziewał się po

prostym garncarzu. Lepiglinie niewartym - tak mu się przynajmniej zdawało - pięciu

marnych miedziaków.

- Cha, cha, cha! Utarł ci nosa tenże worek kości - Hodża parsknął śmiechem. -

Arsłanie, wsiadaj na mojego osła, ja przejdę się trochę piechotą, by wyprostować

kręgosłup i rozruszać nogi.

Kulawy garncarz wgramolił się na grzbiet Nasreddinowego kłapoucha. Zaledwie

wyruszyli, opadły go wątpliwości:

- Afandi, a jeżeli gdzieś w tych górach natkniemy się na nożowników niecnego

Nusrata? Kto obroni niewinnego biedaka przed kindżałami Zawraka i Malika?

- Możesz się niczego nie obawiać, Arsłanie - uspokoił go mędrzec. - Moi

przyjaciele zręcznie władają bronią. Dla dobra Nusratowych nożowników byłoby lepiej,

gdyby nie wchodzili nam w drogę.

*

Zanim czterech mężów, dwóch na piechotę oraz dwóch na osłach, dotrze do

Pendżykentu, może i tobie, człowieku mający odrobinę oleju pod turbanem, uda się

obliczyć, które urodziny obchodził garncarz pod fistaszkowym krzakiem?

ZAGADKA NAMIESTNIKA PENDŻYKENTU

Opowieść siedemnasta o smakowitej wizycie w domu kaligrafa,

a także o problemie, którego rozwiązanie

miało kosztować czterysta złotych monet

Wąwóz, z początku wąziutki niczym horyzonty głupca, powoli zaczął się rozszerzać.

Niebotyczne do niedawna szczyty, poszarpane i powykręcane straszliwie przez naturę,

stawały się coraz niższe i coraz łagodniejsze. Około południa wąwóz przeistoczył się w

rozległą dolinę pełną soczystej zieleni, środkiem której płynęła rzeka Zerawszan - Złoto

Niosąca.

Najbliższą noc Hodża Nasreddin i jego towarzysze spędzili w wiosce rybackiej nad

samą rzeką. Kolacja ze świeżutkich krasnopiór oraz dzikich karpi pieczonych na węglu

drzewnym smakowała im nie mniej niźli wyszukane potrawy z kociołków mistrzów patelni u

Jednookiego Poety,

Wraz z pierwszymi promieniami słońca wszyscy czterej opuścili gościnny kiszłak i

powędrowali wzdłuż rzeki Złoto Niosącej.

Zgodnie z oczekiwaniem najpierw ujrzeli wysokie wieżyczki minaretów, a zaraz

potem mury obronne szczelnym pierścieniem okalające Pendżykent. Zanim dotarli do bram

miasta, z minaretów na cztery strony świata popłynął śpiewny głos muezinów nawołujących

wiernych do kolejnej modlitwy. Było akurat południe.

Tuż przed wrotami Mohammad Mag pociągnął Hodżę delikatnie za chałat i rzekł

niegłośno:

- Afandi, gdzie zatrzymamy się w Pendżykencie? Wiem, moglibyśmy w którymś z

licznych tu karawanserajów. Jednakże myślę, że byłoby to zbyt duże ryzyko. Wśród tłumu

przyjezdnych kupców, przewodników karawan i poganiaczy wielbłądów zawsze kręci się

mnóstwo szpiegów pierwszego wezyra. Pchły w psich kudłach nie czują się tak dobrze, jak

szpicle w ludzkim mrowisku.

- Zastanawiałem się i ja nad spokojnym schronieniem, przyjacielu. Przyznaję, że

poza domem Furkata niczego rozsądnego nie wymyśliłem. Nie mamy chyba innego wyjścia,

musimy skorzystać z gościny kaligrafa, człeka uczciwego i sprawiedliwego, mimo że od

bardzo dawna siedzącego na urzędowym stołku. Jedźmy zatem do niego. Ja poprowadzę.

Przy bramie wrzucili w nadstawioną dłoń strażnika po miedziaku za prawo wjazdu

do miasta, po czym bez słowa minęli siedzibę beka Pendżykentu, nowo wzniesione mury

medresy Alim-Dodcho, by zatrzymać się dopiero przed furtą domostwa Furkata, sądowego

pisarza. Człowieka, któremu przed laty Hodża Nasreddin ocalił życie, zmyślnym fortelem

wyrywając nieszczęśnika z rąk katowskich w Samarkandzie. Po tamtym wydarzeniu pisarz

na wszelki wypadek bezzwłocznie ulotnił się z miasta i osiadł na stałe za łańcuchem gór,

właśnie w Pendżykencie. Dzięki talentowi w trudnej sztuce kaligrafii wkrótce stał się prawą

ręką głównego sędziego Pendżykentu. Oczywiście o swoim wybawcy nigdy nie zapomniał.

Ilekroć mędrzec bucharski pojawiał się w grodzie, tylekroć witał go z ogromną radością w

swoich progach, goszcząc jak rodzonego syna. Albo jeszcze serdeczniej.

Tak było i dzisiaj.

Uradowany pisarz mimo sędziwego wieku biegał wokół nieoczekiwanych gości

niczym zakochany młodzieniaszek. Na olbrzymiej tacy podał im od razu rozmaite słodkości:

pendżykencką dwubarwną chałwę z migdałami, świeże figi w cukrze, podpalane orzeszki

pistacji, śnieżnobiałe plastry melona i rubinowe arbuza, jasne i granatowe winogrona, a

także ubiegłoroczne rodzynki wysuszone w słońcu. Zaparzył również zieloną herbatę

najlepszego gatunku. I zarządził przygotowanie świątecznego obiadu.

Pan domu troszczył się o Hodżę Nasreddina i trzech jego towarzyszy nie pytając ni

słówkiem o powody, jakie przywiodły ich do miasta. Jeśli są to sprawy urzędowe -

rozumował prawidłowo - to mogą się trochę odleżeć. Poczekać na odpowiedniejszą chwilę.

Bo nie ma na wiecie takiej urzędowej sprawy, która czekając nie nabierałaby wartości".

Dopiero podczas poobiedniej sjesty Hodża zdecydował się wyjawić kaligrafowi

przyczynę, dla której musieli się tu drapać przez góry.

- Sprawę tego oto Arsłana Sadułły chcieliśmy przedstawić sędziemu. Chodzi o

odzyskanie znalezionego skarbu z rąk nieuczciwego bogacza. Ponieważ rzecz nie jest

prosta, dobrze by było, gdybyś wprowadził nas przed oblicze kadiego wówczas, kiedy

będzie w wyśmienitym humorzę.

Furkat pokręcił głową i uśmiechnął się gorzko.

- Boję się - odpowiedział - iż szybko to nie nastąpi. O dobrym nastroju u mojego

pana trudno teraz marzyć. Zdenerwowany jest i nie bardzo wie, co robić dalej z jajkami.

- O czym mówisz, Furkacie? O jakich znowu jajkach? - zdumiał się Hodża

Nasreddin. I nagle zachichotał wesoło: - Chyba nie o złotych? Bo widzisz, od znoszenia

złotych jaj mamy wśród nas specjalistę.

- Nie o żadnych złotych, lecz zwyczajnych. Kurzych. Surowych, ale także

gotowanych na twardo.

- Wyrażaj się jaśniej, o czcigodny.

- A cóż tutaj może być niejasnego? Wszystko jasne, afandi. Po prostu wczoraj w

południe namiestnik Pendżykentu założył się z moim panem o czterysta złotych monet, iż ten

nie rozwiąże zadanej mu zagadki. Jajowej właśnie.

- Zagadki? - uradował się mędrzec bucharski. - Bardzo dobrze się składa.

Zapomniałeś, iż niejedną już rozwiązałem w życiu. O czym ta głosi? Zaraz spróbuję

dopomóc sędziemu.

Furkat znowu pokręcił głową.

- Niestety, afandi - wystękał markotnie. - Nie o taką zagadkę chodziło, jak

przypuszczasz. Ta nie miała nic wspólnego ani z dowcipnym wierszem, ani ze

skomplikowanymi rachunkami, ani z rozsądnym myśleniem.

- Na czym więc polegała?

- Na odróżnieniu surowych jaj od gotowanych.

- Ot, ludzie uczeni! Głowy wielkie, a rozumu jak za paznokciem. Gdzie tu zagadka?

-wtrącił się szybko Mohammad Mag. -Wystarczyło stłuc skorupkę. Jajko gotowane różni

się wyraźnie od surowego. I inaczej smakuje. Wie to nawet jednoroczne dziecko. Dziwne,

że człowiek dorosły jeszcze tego nie wie.

Pomocnik sędziego westchnął głośno:

- Ba, kiedy namiestnik postawił warunek: nie wolno uszkodzić skorupki i nie wolno

zaglądać do wewnątrz.

- A podmienić namiestnikowych jajek na inne nie można? - zapytał pośpiesznie

Rachim grubasek. - Na takie, o których wie się, czy są gotowane , czy też jeszcze surowe.

- Mowy nie ma. Namiestnik dostarczył sędziemu na tacy trzy kurze jajka, każde z

własnoręcznym znakiem.

Hodża Nasreddin podrapał się w czubek nosa. Zamyślił się. Ale tylko na moment.

- Czcigodny Furkacie, prowadź nas co rychlej do sędziego! - wykrzyknął. -

Najwyższy czas poprawić mu humor. Zwłaszcza że nasza sprawa jest jednakże odrobinę

trudniejsza.

Kaligraf popatrzył z niedowierzaniem na Hodżę.

- Naprawdę domyślasz się, w jaki sposób odróżnić jajko surowe od ugotowanego

na twardo? - zapytał i nie czekając na odpowiedź dodał:

- Jeśli jesteś tego pewny, nie zwlekajmy ani chwili, afandi. Po co biedny sędzia ma

sobie łamać głowę nadaremnie nad problemem, który przerasta zawartość jego skołowanej

czaszki?

- No to chodźmy do niego wszyscy - mędrzec bucharski skinął na towarzyszy. -

Może za jednym zamachem uda się nam załatwić także sprawę garncarza Arsłana.

Przed wyjściem na ulicę Hodża Nasreddin zatrzymał się i przymknął furtkę.

- Aha, mam jeszcze prośbę, przyjaciele. Niechaj nikt z was nie zwraca się do mnie

więcej po imieniu. Zwłaszcza odnosi się to do ciebie, szlachetny Arsłanie, oraz do ciebie,

czcigodny Furkacie. Jeżeli nie pragniecie mojej zguby, zapomnijcie - przynajmniej na czas

naszego pobytu w mieście - że znaliście kiedykolwiek Hodżę Nasreddina z Buchary.

- Ukrywasz się? Z jakiego powodu? - zapytał garncarz ściszając głos. - Naturalnie,

afandi, jeśli to nie sekret.

- Powód zawsze się znajdzie, Arsłanie - mędrzec bucharski uśmiechnął się pod

nosem i uzupełnił przysłowiem: - Jeszcze się taki na świecie nie rodził, co by wielmożom

dogodził.

- Domyślam się, że znów zalazłeś za skórę możnym dostojnikom. Albo wielkiemu

wezyrowi. A może nawet samemu władcy? Znam cię doskonale, więc mnie to specjalnie nie

zaskoczyło - zauważył pendżykencki kaligraf.

- Nie mylicie się. Obydwaj macie rację. Ukrywać się muszę, bo właśnie przed

tygodniem przypiekłem nieco skórę chanowi Kokandu. Odrobinę wcześniej przyczyniłem

się do niesławnej śmierci emira Buchary. Tak przynajmniej stwierdziła rada wezyrów oraz

następca bucharskiego tronu. Nic zatem dziwnego, że i Czerwone, i Czarne Piaski prze-

mierzają galopem emirowi jeźdźcy w pościgu za moim burym kłapouchem. Jakby jednego

nieszczęścia było nie dość, ostatnio po górach zaczęli się za mną uganiać również i szpiedzy

władcy Kokandu.

- Pierwszy raz w życiu zobaczyłem cię dopiero dzisiaj, człowieku nieznajomy. Kim

jesteś? Pojęcia zielonego nie mam - rzekł na to Furkat i wzruszył ramionami. - Trudno

przecież gospodarzowi znać każdego włóczęgę, który u furty poprosi o czarkę zimnej

wody.

- A skąd ja mogę wiedzieć, w której jurcie świat boży ujrzałeś? Mało mam swoich

kłopotów, by zajmować się jeszcze losem jakiegoś powsinogi? - dorzucił natychmiast

kulawy garncarz. - Zresztą, znam cię dopiero od wczoraj. Ślepy traf sprawił, iż poznałem

cię wędrującego wzdłuż brzegu Zerawszanu w tym samym co i ja kierunku.

Mohammad Mag i Rachim spojrzeli po sobie i wybuchnęli śmiechem. Zawtórował

im Hodża Nasreddin.

- Wyśmienicie gracie swoje role - klasnął z uznaniem. - Kocham ludzi szybko

myślących. Teraz już możemy jechać bez obawy przez miasto.

W pobliżu uczelni Alim-Dodcho w Hodżę maszerującego wraz z Furkatem na

czele wlepił wzrok jakiś garbus z blizną ogromną na gębie. Z wyglądu poganiacz

wielbłądów, tyle że w podejrzanie odświeżonych szatach.

“Pewnie szpieg. Mędrca chyba jeszcze nie rozpoznał, boby narobił wrzasku. Może

widział go tylko przelotnie gdzieś w Sucharze? Albo na dworze władcy w Kokandzie?" -

przemknęło Mohammadowi przez myśl. Nie zastanawiając się długo, podstawił garbusowi

nogę. A gdy ten runął jak długi na ziemię, pochylił się nad nim, zaczął go przepraszać i niby

to pomagając, tak długo przeszkadzał mu we wstawaniu, dopóki Hodża Nasreddin nie

zniknął za rogiem,

Kiedy Mohammad Mag dopędził przyjaciół, Rachim akurat wkraczał w drzwi

domostwa głównego sędziego Pendżykentu, mówiąc głosem pewnym siebie:

- Kto powiedział, iż nie przekonam kadiego, aby nas bezzwłocznie przyjął i

wysłuchał uważnie? To, że nie chciał cię dzisiaj widzieć na oczy, zacny Furkacie, wcale nie

świadczy, iż nie będzie rozmawiał ze mną. Wszakże niosę mu w zanadrzu nowinę, która

pozbawi go bólu głowy, a ponadto napełni kieszenie złotem wygranym od beka. Poczekaj-

cie tutaj na mnie. Pogadam chwilkę z sędzią i zaraz po was wrócę.

Wrócił znacznie szybciej, niż zamierzał.

Nie zdecydowano się jeszcze, czy ruszać w ślad za Rachimem od razu, czy też

odczekać, aż załatwi przyjęcie przez kadiego, gdy oto drzwi otworzyły się gwałtownie i

tłuścioch wyskoczył na ulicę, jakby go wystrzelono z potężnego łuku.

- Co się dzieje, Rachimie? - zagadnął niewinnie Hodża, z trudem utrzymując

powagę. - Czyżbyś uczył się fruwać? Zazdrościsz orłom?

Grubas rozłożył bezsilnie ręce.

- Nie kpij sobie, bardzo proszę, af...-nagle ugryzł się w koniec języka i szybko

rozejrzał się dookoła, czy aby ktoś nie dosłyszał tego, co nieopatrznie zamierzał powiedzieć.

Wszakże, na Allacha, miał zapomnieć o istnieniu afandiego na tym marnym świecie.

Również i towarzysze mędrca pełni obaw poczęli zezować na boki. Jednakże życie

ulicy toczyło się nadal normalnie. Kramarze zachwalali towar wrzeszcząc na różne tony,

nabywcy kłócili się zawzięcie o ceny za wysokie na produkty zbyt liche, poborca podatków

w asyście miejskich strażników pohukiwał na opieszałych, ociągających się z sięgnięciem do

sakiewek, gdzieś niedaleko wył jakiś obłąkany, zza rogu wtórowały mu osły przeraźliwym

rykiem. Krótko mówiąc, mało prawdopodobne było, ażeby w tym piekielnym hałasie

ktokolwiek zdołał usłyszeć słowo, jakie grubas miał zamiar zepchnąć z języka.

- Główny sędzia jest w domu, lecz nie chce o niczym ani nikim słyszeć - jęknął

Rachim już nieco uspokojony, po czym zaczął pracowicie rozcierać bolące miejsce. - Zanim

zdążyłem wyjaśnić, co mnie do niego sprowadza, wrzasnął na strażników, a ci pochwycili

mnie pod ręce i nie dopuszczając do głosu pomogli wyjść z domu. Wszystko po to, bym

nie przeszkadzał sędziemu w rozwiązywaniu problemu, który przed naszym af... - tu

ponownie ugryzł się w język, ale zaraz dokończył z triumfującą miną: - który przed naszym

af... Afgańczykiem nie ma żadnych tajemnic.

- Co zatem robimy? - Furkat spojrzał niepewnie na Hodżę Nasreddina. - Idziemy

naprzód czy zawracamy do stołu? Może warto przyjść tu jutro? Albo dopiero pojutrze?

Afgańczyku, a co ty o tym sądzisz?

- Idźcie teraz, lecz ja tutaj na was poczekam. Przed domem sędziego i spokojniej, i

stokroć bezpieczniej - wzdrygnął się Rachim grubasek na wspomnienie dopiero co

zakończonej wizyty, nie przestając masować obolałych pośladków.

- Kto nie zaryzykuje, plonu z lichej gleby nigdy nie zbierze - mruknął mędrzec

bucharski ni to do siebie, ni do kaligrafa Furkata. I dodał odrobinę głośniej: - Nie możemy

przecież tkwić w mieście tak długo, dopóki główny kadi nie upora się z problemem

najwyraźniej przerastającym możliwości jego czaszki. Czerw sklerozy toczy dawną

świetność umysłu. Przyjaciele, starcowi trzeba pośpieszyć na ratunek.

I ruszył energicznym krokiem w kierunku wejścia. Za nim natychmiast podążył

kaligraf Furkat, dwa kroki z tyłu postępowali garncarz Arsłan Sadułła wraz z

Mohammadem Magiem. Rachim wolał pozostać na zewnątrz.

Na widok nowych twarzy główny kadi Pendżykentu omal nie dostał mi padu furii.

Zerwał się z miejsca i potrząsnął groźnie pięściami. Na szczęście Furkat zdążył krzyknąć, iż

towarzyszący mu profesor największej uczelni Bagdadu znalazł wyśmienity lek na

sędziowskie kłopoty.

Kiedy sędzia usłyszał o przybyciu odsieczy aż z Bagdadu, uspokoił się

momentalnie. Siadł, odetchnął kilka razy głośno z ulgą, po czym ze szczegółami, jak tylko

potrafił najdokładniej, opowiedział wielkiemu uczonemu i jego przyjaciołom całą tę

przedziwną jajkową historię, która wyżęła go całkowicie i fizycznie, i psychicznie.

- A więc to są te sławne jajka beka Pendżykentu? - Hodża Nasreddin pochylił się

nad tacą, na której leżały bielusieńkie niczym śnieg Pamiru trzy kurze owoce i wyciągnął

rękę.

Sędzia błyskawicznie poderwał się z poduszek i własnym ciałem zasłonił tacę.

- Stój, człowieku uczony! - wykrzyknął. - Pamiętaj, że te jajka warte są czterysta

monet w złocie. Zanim uczynisz cokolwiek, zastanów się wpierw głęboko nad ceną.

- Ależ, panie sprawiedliwy, nie mam zamiaru narażać cię na stratę czterystu złotych

dinarów - wyjaśnił mędrzec łagodnie. - Wierz mi, jajkom nic nie grozi. Chciałem je po

prostu dotknąć. Zaledwie dotknąć. Choćby trzema, choćby dwoma, choćby jednym

palcem. Czy mogę? Zapewniam cię, że będę się z nimi obchodził jak najtroskliwsza kwoka.

Sędzia odsłonił tacę.

- Możesz - zgodził się. - Dotknąć możesz, uczony gościu z Bagdadu, lecz pod

żadnym pozorem nie wolno ci zaglądać do środka. Jeśli uszkodzisz skorupkę chociażby

tylko jednego z tych jajek, kat miejski natychmiast uszkodzi skorupę twojej czaszki.

Pamiętaj.

Hodża Nasreddin jak gdyby nie dosłyszał ostatnich słów sędziego. Pytał dalej:

- Mam sprawdzić, które jajko zostało ugotowane, a które pozostały nadal surowe?

Tak głosiły warunki beka Pendżykentu. Nie mylę się, panie sprawiedliwy?

- Nie mylisz się, uczona głowo - przytaknął skwapliwie sędzia. - Podobno jedno z

jajek jest ugotowane na twardo. Czy już wiesz, które?

- Zaraz będę wiedział - Hodża ponownie wyciągnął rękę. - Nie takie problemy

rozwiązywałem i w Bagdadzie, i w Damaszku, i w Kabulu, i w Heracie. Ale, ale, mam

jeszcze jedną prośbę, ostojo sprawiedliwości. Czy wysłuchasz mnie uważnie?

- Mów. Tylko szybciej, uczona głowo. Sumienia chyba nie masz? - zniecierpliwił się

sędzia nie mogąc spokojnie usiedzieć w miejscu.

- Chciałbym, abyś potem, kiedy już rozwiążemy zagadkę trzech jajek namiestnika

Pendżykentu i dostaniesz od niego swoje złoto, rozpatrzył życzliwie sprawę tego oto tu

garncarza, poczciwego Arsłana Sadułły. Też niełatwą. No, ale jeśli zajdzie potrzeba,

dopomogę ci w niej również.

- Zgadzam się z góry, uczona głowo z Bagdadu. Osądzę sprawę sprawiedliwie.

Tylko, na Allacha, wskaż wreszcie palcem na to gotowane jajo. Czemu zwlekasz? Czyżbyś

coś kręcił?

- Czasami i z kręcenia może wykluć się coś pożytecznego. Nawet najbardziej

skomplikowana zagadka wydaje się dziecinnie łatwą, gdy pozna się jej tajemnicę -

odpowiedział filozoficznie Hodża i dwoma palcami ujął pierwsze z brzegu jajko.

Wszyscy powyciągali szyje niczym indory i zamarli w bezruchu. W napięciu i

głębokiej ciszy spoglądali na niezrozumiałe poczynania bucharskiego mędrca.

- To jest surowe - oświadczył Hodża stanowczo po pierwszej próbie.

- I to także - dorzucił zaraz potem, odkładając na bok drugie jajko.

- No, a to trzecie najwyraźniej leżało we wrzątku. Tak, tak, nie mylę się. To oto

zostało ugotowane na twardo. Jak więc widzisz, ostojo sprawiedliwości, zagadka

namiestnika Pendżykentu już nie istnieje. Nadęty wielmoża zasłużenie dostał prztyczka w

nos, ty zaś nie mniej zasłużenie torbę monet ze szlachetnego kruszcu. Czy jesteś

zadowolony?

- Zadowolony? Ja jestem szczęśliwy, uczona głowo z Bagdadu - zapiał zachwycony

sędzia. - I z pozyskania złotych dinarów, i z udzielenia lekcji tamtemu zadufkowi.

Bagdadczyku, proś mnie teraz, o co zechcesz. Zasłużyłeś na nagrodę.

Ledwie główny sędzia Pendżykentu zamilkł, zza Nasreddinowych pleców wychylił

się garncarz Arsłan Sadułła i szepnął błagalnie:

- Mnie wysłuchaj, panie sprawiedliwy. Mam prośbę. Bardzo pilną.

Sędzia machnął niecierpliwie ręką.

- Cicho siedź, marny robaku - burknął. - Nie tobie winienem wdzięczność, lecz

uczonemu gościowi z dalekiego Bagdadu. Osądzanie trudnych spraw to wcale nie to samo,

co lepienie z gliny garnków albo dzbanków. Tu zręczne palce nie wystarczą. Tutaj trzeba

wielkiej głowy na karku i szlachetnego oleju w tej głowie.

- Mądrość szeroką rzeką płynie z twoich ust, panie sprawiedliwy - przytaknął

gorliwie garncarz i ciągnął nie zrażony: - Właśnie dlatego przybyliśmy do ciebie. Zacny ten

bagdadczyk przyjechał, aby ci się tylko pokłonić. Ciężka sprawa nie jemu, ale mnie ramiona

przygniata do ziemi, wieczorem zaś oczu zmrużyć nie pozwala.

- Zgadza się - Hodża Nasreddin nie zwlekając poparł garncarza. - Do Pendżykentu

przywiodła mnie jedynie sława twej mądrości roznoszona przez karawany kupieckie po

całym Wschodzie. Sprawę nie cierpiącą zwłoki ma natomiast garncarz Sadułła.

Wspominałem o niej przed chwilą. Pamiętasz chyba? Jeśli pragniesz wynagrodzić mnie za

pomoc w rozwiązaniu zagadki beka Pendżykentu, proszę, dopomóż teraz Arsłanowi.

Sędzia nie protestował.

- Niechaj będzie, jak mówisz, uczona głowo z Bagdadu - rzekł. - Powiadaj zatem

ty, lepiglino, co dręczy cię i spać nocami nic daje.

Garncarz w kilku zdaniach opowiedział historię złotych monet znalezionych w

starym dzbanie, a następnie skradzionych przez podstępnego bogacza.

Kadi wysłuchał uważnie opowieści kulawego Arsłana, po czym kwadrans drapał się

za uchem w wielkiej zadumie. Wreszcie otworzył usta:

- Obiecałem, więc słowa dotrzymam. Bogacza z twojej wioski, lepiglino, wezwę tu i

rzecz całą osądzę jak należy. Jutro z samego rana wyślę zbrojnych ludzi, aby przywiedli go

do Pendżykentu. Za siedem dni staw się w moim domu wraz ze świadkami. Zobaczymy

wtenczas, kto z was dwóch prawdę powiada, a kto łże. Kłamstwo na podobieństwo szydła

w worku długo zataić się nie da.

- Za tydzień? Za siedem dni? Ojej - jęknął garncarz. - Panie sprawiedliwy, dlaczego

nie jutro, nie pojutrze, a dopiero za tydzień?

- No właśnie. Nie dałoby się odrobinę wcześniej? - wtrącił się mędrzec bucharski. -

Chciałbym pozostać w Pendżykencie aż do końca sprawy, a czasu nie mam zbyt wiele.

Długa droga przede mną.

- Mowy nie ma o pośpiechu - główny sędzia Pendżykentu energicznie zaprzeczył. -

Czyżbyś zapomniał, uczony mężu z Bagdadu, że przysłowie prawdę gada? Na przysłowiu

nikt się nie zawiódł. Ani wczoraj, ani przed stu laty.

- Przysłów znam wiele. Rozmaitych - wyznał Hodża Nasreddin i zapytał: - O

którym myślisz, ostojo sprawiedliwości?

- “Gdy się głupek śpieszy, to się szatan cieszy" - wysylabizował kadi i zatarł ręce z

uciechą. - Albo takie: “Z wielkiego pośpiechu bywa kupa śmiechu". Sam więc widzisz,

uczona głowo z Bagdadu, że pośpiech ludziom przezornym pożytku nie przynosi. O

głupcach zaś wolę nie wspominać. Zresztą innego wyjścia nie mamy. Jutro bowiem wyje-

żdżam w pilnej sprawie w góry. Wracam za kilka dni. Za pięć, a może za sześć.

- Gdybyś wyznał od razu, że zamierzasz opuścić Pendżykent, nie musiałbyś szperać

pod turbanem w poszukiwaniu przysłów. Stare przysłowia nie są wszakże laską, by

podpierać się nimi co kroku - odpowiedział Hodża Nasreddin i skłonił głowę w geście

pożegnania. - Idziemy. Powrócimy w te progi za tydzień. Niechaj Allach w tym czasie darzy

cię, ostojo sprawiedliwości, krzepkim zdrowiem i spokojem.

Przy furcie Mohammad Mag zatrzymał Hodżę za połę chałata i rzekł półgłosem:

- Zaczekaj chwilkę w cieniu, bagdadczyku- bucharczyku. Popatrzę wpierw, czy

zezowatego poganiacza wielbłądów nie ma tu gdzieś w pobliżu.

Po czym wyjrzał ostrożnie na ulicę.

- O jakim poganiaczu mówisz? - zagadnął mędrzec bucharski niewiele pojmując z

poczynań zbójnika.

- Nie pytaj, lecz czym prędzej przewiąż opaską jedno oko. Natomiast wąsy

posmaruj mokrą gliną, by kolor z czarnego zmieniły na ryży. I chałat przewlecz na lewą

stronę. Chodzi o to, bagdadczyku-bucharczyku, ażeby fałszywy poganiacz wielbłądów nie

rozpoznał cię po raz wtóry.

- Czyżbyś przypuszczał, czarodzieju, że szpieg chana dotarł aż tutaj?

- Czyżbym przypuszczał? - Mohammad Mag wzruszył drwiąco ramionami. - Ja nie

przypuszczam. Ja wiem. Zezowaty garbus, szpieg chana Kokandu lub emira Buchary,

zauważył cię, gdyś mijał mury medresy Alim-Dodcho zagadany po uszy z Furkatem.

- Rozpoznał mnie i nie usiłował zatrzymać? Nie pojmuję dlaczego.

- Bo potknął się i gruchnął jak długi w piasek. Zanim zdążył się pozbierać, zniknąłeś

za rogiem.

- Potknął się na równej drodze? O co? Przecież nie o kamień, którego tam nie było

i nie ma.

- A czy ja mówiłem, że o kamień? O moją nogę.

Wszyscy roześmieli się. W dalszą drogę pomaszerowali jednak już z

przebierańcem.

Niestety, nie było im dane przejść w spokoju przez miasto. Tuż za głównym

bazarem Pendżykentu zza jakiegoś straganu nagle wyłazi wprost na nich zezowaty garbus w

szatach poganiacza wielbłądów. Na widok znajomej gromadki szpicel zawahał się co

prawda przez qhwilę, ale zaraz potem wyciągnął ręce przed siebie i ruszył w kierunku

Hodży Nasreddina.

Mohammad momentalnie zorientował się w sytuacji. Otworzył szeroko ramiona i

skoczył mu naprzeciw wołając głośno:

- Sława Allachowi, panie mój poczciwy, że widzę cię całego i zdrowego. Czy aby

nic ci się nie stało przy tamtym bolesnym upadku?

Fałszywy poganiacz usiłował minąć Mohammada bokiem, lecz nie zdążył. Zbójnik

pochwycił go bowiem w objęcia rycząc nadal wniebogłosy:

- Naprawdę nie stało ci się nic złego, panie mój poczciwy? Chwała Allachowi,

Prorokowi i wszystkim świętym.

- Puść mnie, durniu - syknął mu szpieg w ucho, nadaremnie usiłując wyrwać się z

mocarnych ramion.

- Przepędzasz mnie? Za co, panie mój poczciwy? - wrzeszczał żałośnie drągal. - Za

moje dobre serce? Za troskę, jaką pragnę ci okazać?

- Idź precz, półgłówku - syknął znowu poganiacz. - Przeszkadzasz mi w pracy.

- Ależ ja będę cię w pracy wyręczać. I zimą, i latem. W domu, na polu, przy stadzie

wielbłądów albo osłów. Na mnie możesz liczyć bardziej niźli na rodzonego brata czy

krewniaka! - ryczał wciąż Mohammad Mag nie wypuszczając szpicla z żelaznego uścisku.

- Odczep się, baranie.

- Tak, tak, barany również będę ci wypasać nad rzeką i w stepie. I owce

karakułowe. I zwyczajne kozy - grzmiał zbójca bez ustanku, tańcząc z garbusem pośrodku

bazarowego placu. - Tylko nie nazywaj mnie, proszę, półgłówkiem i durniem. Albowiem,

panie mój poczciwy, przysięgam na brodę Proroka, nie jestem wcale głupszy ani od

wielkiego wezyra Kokandu, ani od strażnika pieczęci na dworze władcy, ani od naczelnika

skarbca, ani od ulubionego astrologa chana.

Kiedy tłum gapiowskiej biedoty i ciekawskich bogaczy otoczył ciasnym kręgiem

ryczącego przeraźliwie olbrzyma, który dzierżył w ramionach zezowatego garbusa,

widowisko skończyło się równie szybko, jak i rozpoczęło. W pewnej chwili drągal

wrzasnął: “Hip, hip, niechaj żyje pan mój poczciwy", a następnie podrzucił go z całej mocy

do góry, sam zaś skoczył między ciżbę.

“Co za dżin przeklęty postawił dziś na mej drodze durnia silniejszego od słonia? -

zastanowił się poturbowany poganiacz, z wysiłkiem chwytając oddech i dźwigając się na

nogi. - Przez tego ćwierćgłówka straciłem z oczu przestępcę poszukiwanego w górach i na

pustyni. Zbrodniarza zbiegłego z Buchary i z Kokandu, za którego na dworze chana mógł-

bym wytargować worek złotych monet. Albo sakwę szlachetnych kamieni. A może i siedem

pięknookich niewolnic na dodatek? Zaraz... zaraz... a jeśli ten tu wcale nie był wariatem?

Jeśli on to wszystko robił umyślnie? Dwukrotnie wlazł mi w drogę, gdy już-już miałem

pochwycić zbiega. To pewnie nie przypadek! Aj, aj, gdzież jest ów szakal przebiegły?

Wspólnik tamtego łotra z Buchary?"

Utykając na bolącą nogę szpicel począł przedzierać się przez tłum gapiów,

rozczarowanych nieoczekiwanym zakończeniem tak znakomicie zapowiadającego się

widowiska. Kiedy wreszcie zdołał wydostać się z tłoku, na ulicy nie było widać nikogo z

podejrzanych. Hodża Nasreddin i jego czterej towarzysze jak gdyby rozpłynęli się w

upalnym powietrzu.

*

Mąż doświadczony wie, jak odróżnić jajko gotowane od surowego. A ty, śledzący

przygody Nasreddinowe, czy jesteś też i doświadczonym?

NAD MOGIŁĄ RUDAKIEGO

Opowieść osiemnasta o nieśmiertelnym sułtanie poetów,

któremu nie poświęcono ani grubej, ani nawet cienkiej księgi

oraz o dziwnym przeczuciu Rachima

Powiedział Mahomet, Prorok samego Allacha:

“Stwórca Najwyższy ofiarował niebiosom słońce, księżyc, a także gwiazdy. Ziemię

zaś przyozdobił trzema wartościami: uczonym człowiekiem, deszczem oraz sprawiedliwym

władcą".

O sprawiedliwym władcy na ziemi dawno już nikt: nie słyszał. Deszczu w środku

lata również trudno się było spodziewać. Nie zawodziła jedynie obecność uczonego męża z

Buchary. Nic zatem dziwnego, że jego przede wszystkim słuchano podczas wieczerzy w

domu kaligrafa Furkata. - Dwa mamy wyjścia. Albo siedzieć pod tym dachem przez siedem

dni, aż do powrotu głównego sędziego Pendżykentu - wyjaśniał Hodża Nasreddin

przyjaciołom - albo niepostrzeżenie opuścić bramy miasta i powędrować ku mogile

Rudakiego, by pokłonić się wielkiemu poecie. Co radzicie, o druhowie?

- Jedźmy. Nie będziemy przecież gnuśnieć w miejskich murach. Nikt z nas nie jest

wszakże kucharzem przywiązanym do warząchwi i kotła - odpowiedział natychmiast

Mohammad Mag pamiętający o planach bucharskiego mędrca.

- W domu pisarza sądowego chyba bezpieczniej niż na górskiej drodze. Czyżbyście

zapomnieli o szpiegach tropiących wszędzie afandiego? - zaniepokoił się garncarz.

- W mieście także nie brak szpicli. Zasnąłeś, gdym opowiadał o dwukrotnej

przeprawie z Wielkim Uchem? Owym zezowatym garbusie w stroju poganiacza

wielbłądów?

- Hm, a nie boisz się, że ludzie chana rozpoznają afandiego? I że mogą go uwięzić?

Albo skrócić o głowę?

- Łatwiej wodę czerpać sitem, łatwiej wiatr złapać do ptasiej klatki, łatwiej wodę

tłuc w moździerzu i węzeł wiązać na silnym wietrze niźli schwytać naszego Hodżę

Nasreddina - pan domu roześmiał się serdecznie, sięgając po pękaty imbryk ze świeżym

naparem zielonej herbaty.

- Poddaję się. Uczynię, co będziecie chcieli - garncarz uniósł ręce na znak

rezygnacji. - Pozostaniecie w domu, zostanę i ja z radością. Postanowicie jechać za miasto,

pojadę z ochotą. Zwłaszcza jeśli czcigodny Furkat wypożyczy mi osła na tydzień. W

górach, w których znam każdą ścieżynę, przydać się wam mogę nie raz i nie dwa razy.

- A więc zdecydowaliśmy. Jutro o świcie wyruszamy ku mogile Rudakiego. Teraz

pora kończyć z opychaniem się łakociami. Najwyższy czas wsunąć się pod kołdrę, by

odpocząć przed podróżą - oświadczył Hodża wstając od półmisków. - Na gospodarstwie

pozostawimy jedynie Furkata. Miejmy nadzieję, że szpiedzy chanowi nie zorientowali się

jeszcze, że w jego domu znaleźliśmy schronienie.

Noc minęła wszystkim spokojnie.

Wszystkim z wyjątkiem Rachima grubaska, który rano zbudził się cały roztrzęsiony.

Nic dziwnego, ujrzał we śnie dwa skarby Aleksandra Macedońskiego, ten znaleziony przez

młodego Radżaba i ten przez sędziwego Arsłana.

“Posłuchaj - szepnął mu jakiś głos we śnie - jeżeli młodzik ze swego skarbu

oddałby staruchowi dziesięć złotych monet, obydwaj mieliby tę samą ilość złota. Natomiast

jeśli Arsłan oddałby ze znalezionego skarbu dziesięć monet Radżabowi, wówczas młodzik

miałby dwa razy więcej złota niźli staruch. Jeżeli odgadniesz, zbójniku, ile monet liczyły

obydwa skarby, podpowiem ci, gdzie szukać skarbu trzeciego, tego wyłącznie dla ciebie".

Akurat w chwili, gdy Rachim miał już odpowiedź na końcu języka, zaszczekał pies.

Grubas podniósł powieki. I, oczywiście, sen i złoto diabli wzięli. Jakże więc się nie

denerwować?

Słońce, które po nocnej drzemce zaczęło wspinać się po drabinie niebios, w

pewnym momencie omal nie ugryzło się ze zdumienia w palec Mimo wczesnej pory,

bardziej stosownej do spania niż uciążliwej podroży, wzdłuż rzeki Złoto Niosącej

wędrowała ludzka gromadka;

Trzech jeźdźców na osiołkach i jeden piechotą.

Hodża Nasreddin i jego towarzysze nie zwracali najmniejszej uwag ani na chłód

poranny, ani - później - na wzmagający się upał, lecz żwawo podążali naprzód. Dopiero

koło południa, kiedy nieznośny żar spływający z nieba coraz bardziej dawał się we znaki

wszystkiemu, co żywe wędrowcy pomyśleli o jadle i o odpoczynku,

Do gęstych zarośli górskiej arczy i fistaszków gwarantujących dostatek cienia

pozostawało jeszcze z pół godziny jazdy, gdy garncarz Arsłai Sadułła pochylił się w siodle i

szepnął nieśmiało wprost w ucho maszerującemu tuż obok Mohammadowi:

- Jedno mnie trapi od wczoraj, przyjacielu. Jedziemy pokłonić sil mogile Rudakiego,

a ja do tej pory nie wiem zupełnie, kim był ów Rudaki. Wielkim wodzem? Wielkim

uczonym? A może wielkiej świętym?

Zbójnik aż usta otworzył ze zdziwienia.

- Ejże? Nie znasz imienia Rudakiego? Naprawdę nie znasz? Na Allacha, gdzieś ty

się chował, człowiecze? Chyba żyłeś na drugim krańcu świata? Albo w kreciej norze? Tutaj

o największym poecie naszych prapradziadów wie nawet niemowlę w kołysce. Ale, ale...

jeśli dobrze pamiętam, o nieśmiertelnym sułtanie poetów wspominał Rachim już chwili, gdy

wyciągnęliśmy cię z ukrycia w fistaszkowym gaju. Także afandi mówił o Rudakim w domu

kaligrafa, chyba podczas wczorajsze wieczerzy. Chrapnąłeś sobie przy herbacie czy co?

- Żyję nie na drugim krańcu świata, lecz tu niedaleko. Tyle że w wiosce maleńkiej,

zagubionej w kotlinie otoczonej zewsząd wysokimi szczytami, przez które nie góralom

przeleźć niesłychanie trudno. Przyjaciele, czy możesz zaspokoić ciekawość siwej brody

znającej się jedynie na poezji glinianych garnków? Chciałbym usłyszeć coś więcej o

Rudakim.

- To się da zrobić bez najmniejszego kłopotu. Zaczekaj momencik, człowiecze -

Mohammad Mag przyśpieszył kroku i pociągnął Nasreddinowego osła za ogon. - Afandi,

nadstaw ucha. Wielką prośbę mamy do ciebie.

Hodża odwrócił się.

- A jaką?

- Długa droga przed nami, nic zaś tak nie skraca czasu podróży, jak ciekawe

słowo. Opowiedz nam, bardzo prosimy, garść szczegółów z życia Rudakiego. Wiem, że był

wspaniałym poetą wielbionym przez ludzi prostych, a także przez niektórych światlejszych

wielmożów. Wiem, że był i tworzył na dworze władcy Buchary. I wiem, że zmarł gdzieś w

tych stronach i tutaj został pochowany. Ale poza tym, co powiedziałem, nie wiem ani

okruszyny więcej.

- Zgoda, opowiem, lecz dopiero tam w cieniu. Przy herbacie zaparzonej nad

ogniskiem gawędzi się i słucha znacznie wygodniej niż w tej szatańskiej spiekocie. No i

języka przyciąć sobie nie można, co na oślim grzbiecie grozi przy każdym niefortunnym

stąpnięciu. Wkrótce potem czterech podróżnych legło wygodnie na miękkiej murawie

pachnącej ziołami. Pod baldachim z gęstego fistaszkowego listowia słońce wedrzeć się nie

mogło, choć bardzo chciało. Błogosławiony odpoczynek w cieniu spowodował, iż

zmęczenie ustępowało błyskawicznie.

Po przełknięciu kilku łyków orzeźwiającej cierpkiej herbaty Hodża Nasreddin

wsparł się na łokciu i zaczął snuć przędzę zadziwiającej opowieści:

- Dla Rudakiego dworscy kronikarze nie byli, niestety, zbyt łaskawi Nie poświęcili

mu ani grubej księgi, ani nawet cienkiej. Najwidoczniej uznali, że szkoda ich mozołu dla

robaka, który pewnego dnia utracił przychylność swego pana i władcy. Na szczęście

zachowało się trochę jego wspaniałych wierszy. W ludzkiej pamięci przechowało się

również nieco legend, anegdot i historyjek związanych z człowiekiem, którego nasi

prapradziadowie z dumą nazywali “Adamem poetów”.

Ustod Rudaki urodził się przed wieloma stuleciami w tych właśnie górach.

Dokładnie tam, gdzie dziś leży jego mogiłka.

Abu Abdułia Dżafar Ibn Muhammad Ibn Chakim Ibn Abdurrachman Ibn Adam to

jego pełne rodowe imię. Na świat przyszedł w maleńkiej góralskiej osadzie, o której

istnieniu nikt by zapewne nigdy nie usłyszał, gdyby nie on, wielki Rudaki.

Tamtymi czasy, podobnie jak bywa to jeszcze i dzisiaj, wędrowali od wioski do

wioski muzykanci z pieśniami opiewającymi albo wspaniała nieśmiertelną miłość, albo

bohaterskie czyny dawnych herosów. Jeden z takich pieśniarzy, przesławny Bachtijar,

zwrócił uwagę na maleńkiego Abu Abdułłę i jego cudowny glos do złudzenia

przypominający słowicze trele.

Legenda powiada, że Bachtijar został jak gdyby drugim ojcem chłopca, opiekował

się nim jak własnym synem i szkolił, przekazując młodzikowi swoje doświadczenie i

przebogatą wiedzę. A kiedy sam zestarzał się i nie mógł już wędrować górskimi ścieżkami,

wręczył Abu Abdulle swój ukochany sześciostrunowy czang i poprosił, aby przedłużał jego

dzieło wśród prostych ludzi Tien-szanu, niósł im chwile wytchnienia, umilał ciężki znój

pieśnią i muzyką. Odtąd sława młodziutkiego pieśniarza rosła z każdym dniem.

Wieści o niezwyczajnych talentach młodzieńca wkrótce dotarły Buchary, na dwór

Samanidów. Władca zażyczył sobie, aby górski słowika dostarczono do pałacu. Oddział

zbrojnych czym prędzej opuścił bramy miasta. Nie zwlekając i nie pytając młodzika o

zgodę, wsadzono go na konia i pogalopowano z powrotem.

Od tamtej pory młody pieśniarz układał wiersze, melodie i pieśni nic dla

zwyczajnego prostego ludu, lecz dla złotego tronu, dla nadętych wielmożów i pałacowych

dostojników. Wtedy to z żalu i tęsknoty za dawnym życiem wśród pracowitych pasterzy i

górali młodzian przybrał nowe imię. Od wioski rodzinnej nazwał się Rudakim. Już jako

Rudaki najpierw zasłynął w całym imperium Samanidów, a nieco później także i za jego

granicami.

Hodża zwilżył gardło kilkoma łykami zielonej herbaty i ciągnął dalej:

- O wpływie wierszy sułtana poetów na życie samanidzkiego władcy mówi znów

inna legenda.

Któregoś lata emir bucharski Nasir II gościł wraz ze swoim dworem w dalekim

Heracie. Powoli upływały dni, tygodnie, a potem i miesiące, władca zaś ciągle odkładał datę

powrotu do Buchary. Kto wie, może nawet myślał o przeniesieniu stolicy na tamtą stronę

Amu-darii, bliżej centrum arabskiego kalifatu?

Prości żołnierze tęskniący za widokiem Buchary i swoich najbliższych przybyli więc

do Rudakiego z prośbą:

- Mistrzu, błagamy cię na kolanach, spraw, ażeby emir zatęsknił wreszcie za

Bucharą. Ileż czasu można czekać na obczyźnie? Ty jeden potrafisz nakłonić dostojnego

uparciucha do powrotu.

Rudaki skinął głową na znak zgody.

Nazajutrz podczas śniadania stanął za złoconym krzesłem władcy, trącił w struny

czanga i zaśpiewał nową pieśń o Bucharze, najpiękniejszym mieście świata. Pieśń, do której

tekst ułożył ostatniej nocy.

Zaledwie przebrzmiały słowa tęsknoty za Bucharą, władca zerwał się na równe

nogi, wrzasnął krótko: “Za mną" i tak jak stał, wybiegł na pałacowy dziedziniec. Tam

wskoczył na nie osiodłanego rumaka. Nie układając się za siebie, pogalopował w kierunku

Amu-darii.

W popłochu dosiadano wierzchowców, koni i wielbłądów, aby pognać na złamanie

karku za emirem znikającym już na horyzoncie. Dopędzono go dopiero przy przeprawie

przez wielką rzekę. Przed wejściem do wody wręczono mu złocone buty. Okazało się, że w

pośpiechu władca wskoczył na koński grzbiet w domowych papuciach.

Lata pobytu na dworze władcy Buchary sprawiły, że Rudaki stał się człowiekiem

zamożnym. Obsypywany złotem i klejnotami za wspaniale wiersze i pieśni, nie wiedział, co

robić z pieniędzmi. Część rozdawał ubogim, część przeznaczał na budowę nowych szkół.

Wraz ze wzrostem sławy i majątku Rudakiego rosła też robaczywa zawiść wśród wielmo-

żów.

Zapewne pajęcze intrygi i ciągłe podszepty dostojników sprawiły, iż któregoś dnia

“Adama poetów" uwięziono i wtrącono do lochu.

Nuch I, syn i następca na tronie zmarłego Nasira, jak prawie każdy władca tego

świata, okazał się człowiekiem mściwym i bez serca. Pojawił Rudakiego wszelkiego

majątku i kazał przepędzić go z miasta. Przedtem wydał polecenie katu: oślepić pieśniarza!

Oprawca spełnił rozkaz. Biedakowi wypalono oczy i wyrwano język. Natomiast zbiory

jego wierszy puszczono z dymem u stóp emirowej twierdzy.

Są tacy, którzy opowiadają, że Rudaki był niewidomy od urodzenia. Ale to

nieprawda. Nie natura, lecz zemsta okrutnego Nucha spowodowała, że wielki Rudaki

kończył żywot w nędzy, nie widząc świata, który tak ukochał...

W dalszą drogę wyruszono w milczeniu. Hodża Nasreddin nie odezwał się ni

słówkiem. Nie odzywali się również trzej jego towarzysze. Każdy rozmyślał w duchu nad

losem nieszczęsnego poety i jego nieśmiertelnych pieśni, które na przekór usiłowaniom

okrutnego władcy przetrwały stulecia.

Ciszę przerwało melodyjne granie. A zaraz po nim śpiew, jakiego podróżni nie

słyszeli w życiu. Wszyscy zaczęli się rozglądać wokoło w poszukiwaniu tajemniczego

pieśniarza.

Na skalistym odłamie siedział młody chłopiec i śpiewał starą piesi Rudakiego,

przerywając ją od czasu do czasu melodią wygrywaną na pasterskim flecie. U podnóża

skały pasło się niewielkie stado karakułów.

- Prawdziwy słowik gór - zachwycił się Rachim grubasek, zatrzymując osiołka.

- Uszczypnij mnie, garncarzu, bo zdaje mi się, że śnię - dorzucił półgłosem

Mohammad Mag. - Czy to nie sułtan poetów śpiewa tam na skale?

- Rzeczywiście, chłopiec gra i śpiewa przecudownie - przytaknął mędrzec

bucharski. -A co najważniejsze, śpiewa słowa Rudakiego. Jeszcze jeden dowód na to, że

wielkiemu poecie można wypalić oczy i wyrwać język, ale nikt nie zdoła zgładzić wolnej

pieśni.

Następnego dnia Hodża Nasreddin i jego przyjaciele przebyli długi wąwóz i

wydostali się na dość szeroką, jak na góry, przestrzeń. Dolinę pełną zieleni. Wkrótce

przeciął im drogę strumień. Potem drugi i trzeci. Nieco dalej czwarty i piąty.

- Okolicę tę miejscowi górale zowią Pandżrud, co znaczy “Pięć Rzeczułek" -

objaśnił Hodża. - Odrobinę wyżej, nad jednym ze strumieni leży wioska Rudak, do której

zdążamy. Rudak zaś znaczy “ruczaj, rzeczułka".

A zatem Rudaki oznaczało po prostu “Z rzeki" - domyślił się Mohammad Mag. -

Sądzę, że to przybrane imię poety musiało przeraźliwie kuć w oczy pałacowych wielmożów.

Nie pachniało przecież ani trochę dworskim pochodzeniem. Na odwrót, z daleka

śmierdziało im pasterską jurtą.

Jeszcze z godzinę albo i ze dwie wędrowano pod górę, zanim dotarto do cienistego

gaju, który mieszkańcy wioski nazywali Emirowym Sadem. Tuż za nim znajdował się

stareńki cmentarz. A na nim mogiła wielkiego poety, tworzącego nie po arabsku, czego

żądał namiestnik kalifa i nakazywała moda, lecz w języku farsi - staroperskim - używanym

przede wszystkim przez ludzi prostych, chłopów na wsi, rzemieślników w mieście.

Hodża Nasreddin, Mohammad Mag i garncarz pochylili się nad mogiłą Rudakiego

bez ruchu.

Jedynie Rachim grubasek przystanął nieco z boku. Zachowywał się dziwnie

niespokojnie. Pomrukiwał pod nosem, wiercił się bez ustanku, jakby przeczuwał coś bardzo

niedobrego.

Na nienormalne zachowanie tłuściocha pierwszy zwrócił uwagę jego najbliższy

kompan, Mohammad Mag.

- Czemu się kręcisz? Mrówki cię oblazły i spokoju nie dają? - szepnął mu w samo

ucho, starając się nie przeszkadzać Hodży w rozmyślaniach. - A może przywidział ci się

jadowity skorpion?

Kachim machnął ręką i odpowiedział przyjacielowi równie cicho:

- Nie o mrówki tutaj chodzi, Mohammadzie. I nie o żądlącego skorpiona.

Więc o co? Sumienie cię gryzie z jakiegoś powodu?

- Nic podobnego. Po prostu coś źle mi pachnie w powietrzu. Boję się nie bardzo

wiem czemu, o los afandiego.

- Strach ma oczy wielkie niczym chorezmijskie melony. Nie denerwuj się i siedź bez

obawy, antałeczku sadła - Mag klepnął druha lekko po ramieniu. - Tego by tylko

brakowało, ażeby cię jeszcze jaki niedobry dżin usłyszał na tym bezludziu. Raz już nam

paskudne licho wykrakałeś.

- Kiedy? Jakie znów licho? - obruszył się tłuścioch. - Dlaczego mi dokuczasz?

- Bo to szczera prawda. Już zapomniałeś o śnieżnej panterze na Diabelskiej

Przełęczy? Widzę, że pamięć masz jeszcze krótszą niźli zając ogon - roześmiał się

Mohammad Mag cichutko, po czym mimo woli zerknął w stronę Emirowego Sadu i raptem

spoważniał. Błyskawicznie ostrzegł przyjaciół: - Nie odwracajcie się! Na ucieczkę za

późno. Udawajcie, że się pilnie modlicie. Zaraz będziemy tu mieć nieproszonych gości.

- Jej, wojacy chana Kokandu - jęknął rozpaczliwie Rachim. - pewnie po nas.

- Tsss, siedź cicho. Jutro pogadam z tobą inaczej, pechowy tłuściochu.

- Pogadasz, jeśli dożyjemy jutra - jęknął znowu Rachim grubasek. Lecz zamilkł

natychmiast, czując bolesnego kuksańca pod żebrami.

Na dalsze przekomarzanie nie było już zresztą czasu. Mogiłę Rudakiego nagle

otoczyło kilkunastu zbrojnych jeźdźców dosiadających rumaki całe w pianie od długiego

galopu.

Dowódca oddziału, zapewne dziesiętnik, w baranicy z zielonym chwostem, o gębie

pełnej dziobów po ospie, przypatrzył się uważnie gromadce zatopionej w modłach,

wreszcie dźgnął szablą w kierunki Hodży Nasreddina, klęczącego najbliżej. I wrzasnął bez

ceregieli:

- Kim jesteście, baranie głowy? Skąd się tutaj wzięliście? I dokąd zamierzacie

jechać?

- Jesteśmy ubogimi derwiszami - Hodża podniósł głowę - żyjącym z jałmużny. A

jedziemy z Pendżykentu. Wędrujemy od grobowca jednego świętego do drugiego.

Modlimy się. I tak jakoś żyjemy z dnia na dzień, z miesiąca na miesiąc,

- Ejże, nie wyglądacie mi na zwyczajnych derwiszów - ospowaty popatrzył

podejrzliwie na bucharskiego mędrca. - No bo gdzie macie miseczki na jałmużnę? Mnich

żebraczy powinien nosić ją na rzemieniu u boku. I dlaczego nie widzę u was spiczastych

kołpaków wyróżniających derwiszów od innej biedoty i codziennych żebraków?

Hodża Nasreddin nie stracił zimnej krwi. Momentalnie odpowiedział:

- Bo my należymy do najuboższego bractwa spośród wszystkich derwiszów pod

słońcem. Nie stać nas ani na specjalne miseczki żebracze kokosowego orzecha, ani na

derwiszowe kołpaczki. Żywimy się korzonkami jadalnych roślin, dzikimi owocami oraz tym,

co skapnie nam z stołu człowieka o sytym brzuchu i nie najtwardszym sercu. Panie, bądź

miłościw dla świątobliwych i okaż nam swą łaskę. Daj choć jedną monetę, srebrnika albo

miedziaka. Lub kawałeczek chleba. Lub przynajmniej kilka pestek granatu.

To mówiąc wyciągnął rękę do dziesiętnika.

Jeden ze strażników, widząc bezczelność bez granic, zamachnął się batogiem, ale

dziesiętnik powstrzymał go groźnym warknięciem, a następnie zwrócił się do mędrca z gębą

rozjaśnioną przymilnym uśmiechem:

- Ciężki macie żywot, lecz i niezmiernie ciekawy. Dużo łazicie po lecie, po

pustyniach i górach, a więc co dnia musicie i wiele widzieć. I wiele słyszeć. Prawdę mówię,

derwiszu?

- Prawdę. Świętą prawdę. Przenajświętszą - przytaknął Hodża nie cofając ręki.

Ospowaty sięgnął do sakwy przytroczonej z tyłu do siodła, wydobył z niej kawał

dobrze wysuszonego owczego sera i wrzucił w nadstawioną dłoń. Przez calutki ten czas

gadał z lisim uśmiechem przylepionym pod nosem:

- Szukamy samotnego jeźdźca. Niebezpiecznego zbiega. Ojca wszystkich łotrów.

Jeśli dopomożecie nam w pochwyceniu tego Belzebubowego prawnuka, zasłużycie na łaskę

władcy Kokandu. Dostaniecie po dwa łokcie barwnego jedwabiu na nowe zawoje. Bo te,

które noście teraz na głowach, bardziej przypominają stare derki niż przybranie czaszek

zacnych mężów i wiernych sług Allachowych.

- Naturalnie, że pomożemy ci, wielki naczelniku -zgodził się mędrzec skwapliwie. -

Znasz imię tamtego zbiega, ojca wszystkich łotrów? Wiesz, jak wygląda?

- Mówiłem już. Jedzie samotnie na burym ośle. To Hodża Nasreddin z Buchary.

Grzeszny diabeł, który przyczynił się do śmierci tamtejszego emira.

Hodża Nasreddin? Powiedziałeś, Hodża Nasreddin z Buchary? - Hodża rozwarł

szeroko oczy i usta ze zdumienia. - Ten, który zawsze podśmiewał się ze swojego

szlachetnego władcy i układał na niego złośliwe wierszydła, kłujące niczym stepowy oset w

gołą piętę? Ten, który naigrywał się nieustannie z wielmożnych dostojników pałacowych

porównująć ich do rozmaitych zwierząt? Ten, który szydził na każdym kroku i z imama, i z

mułły, i z wszystkich innych świętych sług meczetu?

- Ten sam! - wrzasnął ospowaty. Z przejęcia podskoczył w siodle, omal przy tym

nie spadając z konia. - Derwiszu, widziałeś go może?

- Widziałem. Pewnie, że widziałem. Całego. Bo nie myśl, wielki naczelniku, że na

jedną źrenicę widzę tylko połowę tego, co inni widzą na obydwoje oczu. Powtarzam więc,

widziałem bucharskiego mędrka w całej okazałości, jak i ciebie teraz widzę. A także dobrze

słyszałem. Jakiś obdarty tkacz zwracał się do niego bez ustanku po imieniu: “Hodżo - mówił

- to, Hodżo, sio, Hodżo, tamto, Hodżo, owamto".

- Gdzie to było? Derwiszu, gadaj szybko,

- Gdzie? Nie mówiłem, wielki naczelniku? W Pendżykencie. Bucharski mędrek

kręcił się tam po głównym bazarze. Na pewno szykował się do dalekiej podróży. W

rozmowie z tkaczem wspominał coś o Chinach. Słyszałem wyraźnie.

- I był w niebieskim turbanie? - dziesiętnikowi zaczęły drgać wąsy niby kocurowi na

widok kulawej myszy. - Z łatą olbrzymią na wytartym chałacie? I miał osła z dwiema

jasnymi plamkami, o tutaj, nad ślepiami?

- E, nie - Hodża Nasreddin pokręcił głową przecząco. - Bucharskiego mędrka

znam przecież doskonale. To nie tylko wielki łotr, jak powiadasz, ale i wielki spryciarz.

Bardzo wielki. Swego burego kłapoucha już dawno zamienił na zwyczajnego konia. I

przeodział się, abyście tak łatwo nie rozpoznali.

- Prze... przeodział się? A za kogo? - dziesiętnik aż się zająknął. - Derwiszu, mów

szybciej, na Allacha. Jak teraz ów łotr wygląda?

- Inaczej niż W Bucharze. I zupełnie inaczej niż jeszcze niedawno w Kokandzie.

Przede wszystkim schudł, pochylił się i udaje garbatego - mędrzec ściszył głos i począł

objaśniać ospowatego spoglądając jednocześnie na prawo i na lewo, jak gdyby w obawie,

czy nie podsłuchuje go ktoś, kto nie powinien. - Bucharski mędrek przebrał się za

poganiacza wielbłądów. Łatwo go jednakże rozpoznać po nowiuteńkich szatach Widziałeś

kiedy, wielki naczelniku, poganiacza zwierząt garbonośnyci w szatach czystych i białych jak

śnieg z gór Pamiru? To on właśnie. Aha, byłbym zapomniał o jeszcze jednym znaku, panie.

Hodża Nasreddin dla zmylenia pogoni udaje nie tylko garbatego, ale i zezowatego. A trzeba

przyznać, że mu to nawet wcale nieźle wychodzi.

Ospowaty z przejęcia dostał czkawki. Chwilę trwało, nim z powrotem głos

zrozumiały odzyskał:

- Powiadasz, poganiacz wielbłądów? Udający garbusa? Chudy? I do tego

zezowaty? W nowiutkich szatach? Na zwyczajnej chabecie? Masz tu miedziaka, a nawet

dwa, szlachetny derwiszu, za wspaniałą nowinę. Ej, dżygici, szybko za mną. Nie żałować ni

batów, ni koni. Musimy wpaść do miasta, zanim łotr zdoła je po kryjomu opuścić. Z

pewnością będzie usiłował zatrzeć za sobą wszelkie ślady. Ale jego niedoczekanie.

Dziesiętnik cisnął Hodży Nasreddinowi dwie tańgi, w miejscu zawrócił argamaka i

tratując ubożuchne mogiłki puścił się galopem w stronę drogi. Za nim, wrzeszcząc i wyjąc z

radości, pognało kilkunastu zbrojnych.

- Allach dziś łaskaw - uradował się Rachim grubasek. - Przepędził szarańczę na

inne pole.

Mohammad Mag puknął się palcem w czoło.

- Co ty pleciesz, antałeczku sadła? Czyżby szerszeń użądlił cię w środek ucha?

Ogłuchłeś na amen. Wszakże to nie Allach, lecz nasz afandi sprawił, iż banda kokandzkich

strażników udała się w pilnej sprawie do miasta.

- Przy odrobinie szczęścia zdarza się upiec dwie pieczenie nad tym samym ogniem -

mędrzec bucharski klasnął w dłonie z uciechą. - Pozbyliśmy się kokandzkich strażników.

Oto pieczeń pierwsza. Przy ich pomocy z pewnością pozbędziemy się również i

pendżykenckiego szpiega. Będzie to pieczeń druga. A zatem wcale nieźle.

Po trzech dniach spędzonych w Emirowym Sadzie Hodża Nasreddin i jego

druhowie wyruszyli na umówione spotkanie z głównym sędzią Pendżykentu.

Niedaleko miasta Mohammada Maga opadły wątpliwości.

- Afandi - zagadnął mędrca - a jeżeli ospowaty odgadł, że wprowadziłeś go w

błąd? Że umyślnie skierowałeś na fałszywy trop? Co stanie się wówczas?

- E, chyba niepotrzebnie się niepokoisz, czarodzieju. Bo niby po czym mieliby to

poznać?

- No, choćby po rozmowie z fałszywym poganiaczem. Przebieraniec mógł im

przecież wyznać, kim jest naprawdę.

- Na pewno wyznał im to od razu, Mohammadzie. Jestem jednak przekonany, że

im goręcej zapewniał łotr strażników, iż nie jest Hodża Nasreddinem z Buchary, lecz

wezyrowym uchem wędrującym po górach i dolinach w poszukiwaniu zbrodniczego zbiega,

tym mniej mu wierzyli. Wielkie pieniądze zaślepiają i oczy, i uszy, i resztki rozsądku. A

dziesiętnik i jego ludzie liczą na wielką nagrodę. Zresztą gdyby zaufali poganiaczowi,

wyjechaliby nam spiesznie naprzeciw. Tego wszakże nie uczynili.

- Nie musieli wyjeżdżać, afandi, jeśli rozmawiali również z głównym sędzią

Pendżykentu. Wiedzieli, że wrócimy za dni kilka. Po prostu mogli zorganizować zasadzkę

przy bramie, przy wjeździe do miasta.

- Nie sądzę, Mohammadzie, by czekali cierpliwie, aż sami wpadniemy w ich sieci

niczym tłustobrzuche karpie - Hodża Nasreddin przymrużył oko. - Co z tobą, czarodzieju?

Nie poznaję cię. Czyżbyś dostał gęsiej skórki na myśl o powrocie do Pendżykentu? Wolisz

poczekać na nas poza murami grodu? Jeżeli tak, pozostań gdzieś w tych zaroślach. Po

dwóch dniach powinniśmy opuścić gościnne domostwo Furkata i ruszyć dalej. Wtedy do

nas dołączysz.

- Nie o gęsią skórkę tu idzie, lecz o przezorność - obruszył się Mohammad Mag i

przyśpieszył kroku. - Afandi, idę z wami, choćby w bramie miało oczekiwać nas całe

wojsko chana Kokandu wraz z armią emira Buchary. Wolę zginąć jako człek odważny niźli

deptać tę ziemię uznany za smrodliwego tchórza.

Na widok wierzei miejskich, już uchylonych, ale niezbyt szeroki trzech jeźdźców na

osiołkach i piechur jak gdyby zawahali się na moment.

Tak przynajmniej wydawało się agamie, niebieskonogiej, czerwono nakrapianej

jaszczurce, wyglądającej ze szczeliny pomiędzy kamieniami. Po krótkiej chwili agama

straciła jednakże podróżnych z oczu. I ludzie, i osły zniknęli bowiem za wrotami

Pendżykentu.

Przez bramę w murach miejskich Hodża Nasreddin i trzej jego towarzysze

przedostali się bez najmniejszych przeszkód. Nikt ich nie usiłował zatrzymać, nikt ich nie

niepokoił. Naturalnie, jeśli nie liczyć krzywonogiego stróża porządku. Strażnika

pobierającego urzędowe podatki od wszystkiego: za minięcie wierzei, za niszczenie bruków,

których zresztą nigdy tu nie było, a także za picie wody z tutejszych zbiorników oraz za

psucie miejskiego powietrza.

Mędrzec bucharski pochylił się nad maszerującym obok Mohammadem Magiem.

- Widziałeś, czarodzieju? - szepnął. - Miałem rację. Po ospowatym i jego bandzie

nigdzie ani widu, ani słychu. Mam nadzieję, że po zezowatym przebierańcu także już ślad

wszelki zastygł.

- I bardzo dobrze, af... Afgańczyku - przytaknął zbójnik poprawiając się szybko. -

Przez najbliższe dwa dni spokój będzie nam niesłychanie potrzebny.

Do domostwa zacnego kaligrafa, a zarazem pomocnika głównego sędziego

Pendżykentu wędrowcy dotarli bez kłopotu.

Furtę uchylił im sam Furkat. Na widok całych i zdrowych uśmiech rozjaśnił mu lica.

Ledwie weszli do ogrodu, wykrzyknął z przejęciem:

- Słyszeliście nowinę? W dwa dni po waszym wyjeździe na pendżykenckim bazarze

pochwycono Hodżę Nasreddina. Rzemieślnicy i biedacy chcieli go nawet odbić, lecz nie

zdołali. Byli na to stanowczo za słabi. Kamieniem i pałką trudno walczyć z ostrą szablą,

kopią i łukiem. I udzie prości, nie wyćwiczeni we władaniu bronią, przegrać musieli. Po

krótkiej walce oddział strażników powędrował wraz z jeńcem przez góry do Kokandu.

Namiestnik Pendżykentu ze swoją strażą zdecydował się towarzyszyć im na dwór władcy.

Liczył na wdzięczność chana. Czyli na wysoką nagrodę. Na worek szczerego złota, nowe

ziemie, stado dorodnych wielbłądów lub przynajmniej kilkanaście perskich niewolnic.

Rachim grubasek aż się zatoczył ze śmiechu.

- Hi, hi, hi! Liczyć na wdzięczność kokandzkiego władcy to jakby oczekiwać od

rzeki, że popłynie pod prąd za podmuchem byle wietrzyka. Coś mi się wydaje, o czcigodni,

że tym razem złota nie dostanie ani ospowaty dziesiętnik, ani pendżykencki namiestnik. Co

najwyżej mogą, zarobić po czterdzieści pałek na gołe plecy.

*

Okazje przemijają jak na niebie chmury, by nie pojawić się więcej. Jedną z nich

stracił Rachim grubasek, gdy zbudził się zbyt wcześnie. A może ty, człowieku rozumny,

okazałeś się szybszy od zbójnika i odkryłeś, ile sztuk złota liczyły obydwa skarby

Aleksandra Wielkiego? Te znalezione przez młodego Radżaba i sędziwego Arsłana w

wąwozach gór Tien-szanu.

Jeśli tak, masz szansę, ażeby przyśnił ci się skarb trzeci.

GADAJĄCA MORWA

Opowieść dziewiętnasta, w której wydały się wszelkie matactwa

Baja Nusrata dzięki pułapce chytrze zastawionej

przez mędrca z Buchał;

Siódmego dnia o wyznaczonej godzinie Hodża Nasredin w towarzystwie Furkata i

Arsłana Sadułły oraz Mohammada Maga i Rachima grubaska wkroczył w progi domostwa

głównego sędziego Pendżykentu.

Siwobrody kadi przywitał się ze swoim pomocnikiem, a także z gośćmi, po czym

wysłał sługę, by przywiódł do komnaty sędziowskiej również i bogacza.

- Dziwny człowiek z tego baja. Bardzo dziwny. A co najgorsze, straszliwy zeń

uparciuch - westchnął głęboko. - W żaden sposób nie potrafię się z nim porozumieć.

Wszystko ma mi za złe. Nie podoba mu się komnata gościnna w moim domu. Nie podoba

mu się jadło z mojej kuchni. Przeszkadza mu paw spacerujący w ogrodzie. Ba, skrzyczał

nawet papugę w klatce, że odzywa się zupełnie nie wtedy, kiedy powinna.

- Nie dziw się, panie sprawiedliwy - pośpieszył mędrzec z wyjaśnieniem. -

Człowiek normalny zachowywałby się w gościnie inaczej, spokojnie i godnie. Niestety,

bogacze nie są ludźmi normalnymi. Bogacze poza sobą nie ufają nikomu.

- Myślisz tak naprawdę, uczona głowo z Bagdadu? - zdumiał się sędzia.

- Naturalnie, panie sprawiedliwy. No bo cóż to jest bogactwo? Majątek odebrany

słabszym. Zawładnięty zbrojną przemocą, gwałtem albo łotrowskim podstępem. Już to

samo sprawia, że ludzie majętni nie znają uczucia ni żalu, ni winy wobec tych, których

kiedyś skrzywdzili. Oni albo ich ojcowie. Na odwrót, nienawidzą podwójnie swe ofiary.

Baj z wioski Arsłana Sadułły, poczciwego garncarza, nie może być inny. Zaraz przekonasz

się o tym na własne źrenice.

Opinie Hodży Nasreddina sprawdziły się co do joty po upływie sekund.

Zaledwie bogacz pojawił się w progu, zaczął biadolić, że nie ma czasu na sterczenie

w domu sędziego nie wiadomo jak długo i z jakiego powodu. Dopiero kiedy za pisarzem

sądowym dostrzegł znajome oblicze siwobrodego garncarza, domyślił się wszystkiego.

Przystanął, poczerwieniał na gębie, nabrał powietrza głęboko w płuca i jak nie wrzaśnie:

- Co robi tutaj ten kulawy lepiglina? Czyżby stary krętacz i kłamca największy w

naszej wsi był przyczyną, dla której sprowadziłeś mnie siłą do Pendżykentu? Ani myślę

przebywać z nim pod wspólnym dachem! Sędzio, albo każesz natychmiast wyrzucić

przebrzydłego kuternogę za drzwi, albo każ siodłać mojego wierzchowca! Pojadę ze skargą

mi ciebie choćby na dno piekieł do samego Belzebuba. A najlepiej wprost do chana

Kokandu.

- Odważny jesteś - roześmiał się mędrzec bucharski zza pleców sędziego. - Człek

tchórzem podszyty nigdy by sobie nie pozwolił na porównywanie wielkiego chana Kokandu

do czartowskiego Belzebuba z głębi piekieł. I to tak głośno. Wobec tylu świadków nie

głuchych i nie ślepych.

- A ty czego się wtrącasz, wielbłądzia szczęko? Pytał cię ktoś o zdanie? W nos

chcesz? A może wolisz w ucho? - warknął bogacz potrząsając kułakiem, wielkim i tłustym,

podobnym do wieprzowego ryja. - Nie jestem głupim baranem, aby twierdzić, że nasz

dostojny władca i Belzebub z piekła rodem to jedno i to samo.

- Nie mówię, żeś głupi jak bezrozumny baran - Hodża Nasreddin roześmiał się po

raz wtóry - tylko, że jesteś nieprzytomnie odważny. Choć, jeśli się głębiej zastanowić,

można dojść do wniosku, że czasami między pierwszym a drugim różnica niewielka. Ot,

tycia-tycia.

- Kręcisz coś bardzo uczenie, wielbłądzia szczęko - bogacz nie przestawał warczeć.

- Zamiast tkwić w pendżykenckiej dziurze, jedź lepi do świętej Mekki albo Medyny. Tam

mieleniem uczonego jęzora możesz dojść nawet do wielkich dostojeństw i do olbrzymiej

fortuny. Tu możesz co najwyżej stracić tę przemądrzałą głowę.

Sędzia miał najwyraźniej dość tych powarkiwań. Machnął niecierpliwie ręką na

baja.

- Nie gulgocz mi tu za uszami na podobieństwo rozsierdzonego indora. Przez ciebie

czuję się, jakbym ogłuchł na obydwoje uszu. Jeżeli nie zamilkniesz wreszcie, każę ci w gębę

wetknąć solidną rzepę i zawiązać gałganem, abyś jej nie wypluł. A może wolisz

siedemnaście batów na dostojne siedzenie? To także nie najgorsze lekarstwo na

uspokojenie i niepohamowane nerwy.

Bogacz usiłował jeszcze coś wrzasnąć, otworzył już usta, ale wizja chłosty nakazała

mu przełknąć przekleństwa cisnące się na język. Ucichł więc, nadal machając wściekle w

powietrzu pięściami i miotając nienawistne spojrzenia, które - gdyby tylko mogły -

zamieniłyby sędziego Pendżykentu i jego czterech gości w marną kupkę popiołu.

- Pora na ciebie, garncarzu - sędzia skinął w stronę Arsłana Sadutły. - Mów, o co

masz żal do obecnego tu Nusrata, baja z twojej wioski. Uprzedzam, mów prawdę.

- Opowiedz wszystko po kolei, przyjacielu - dodał Hodża Nasreddin. - I nie

obawiaj się niczego. Włos ci z głowy niewinnej nie spadnie. Sędzia z pewnością ogłosi

wyrok sprawiedliwy. Takiego, a nie innego oczekujemy od człowieka, o którym w

Pendżykencie i całej okolicy powiada się, że rozum ma wielki, serce szlachetne, a dłoń

nieprzekupną.

Zgromadzeni w komnacie sędziowskiej poczęli słuchać niezwykłej opowieści o

skarbie sprzed stuleci.

Rzecz się miała tak,

Przed miesiącem Arsłan Sadułia, ubogi garncarz wiejski, pośpieszył z pomocą

innemu biedakowi, sąsiadowi złożonemu ciężką chorobą. Nie zważając na dokuczliwe

kalectwo udał się na jego poletko położone daleko od wioski, hen w szerokim wąwozie.

Tam ciężką motyką przekopywał na wpół zasypany kanał, którym dałoby się doprowadzić

wodę do umierających roślin.

W pewnej chwili pod uderzeniem motyki trzasnęło coś głośno. Gliniana szyjka

starego dzbana zakopanego niegdyś w ziemi odskoczyła na bok i oczom zaskoczonego

garncarza ukazało się nagle mnóstwo złotych i srebrnych monet.

Uszczęśliwiony Arsłan zapomniał o rowie, o życiodajnej wodzie oraz o calutkim

bożym świecie. Czym prędzej siadł pod wielkim drzewem morwy rosnącym tuż na skraju

poletka i zaczął liczyć bogactwo tak nieoczekiwanie zesłane przez szczodrobliwą

opatrzność.

Akurat w tym czasie przejeżdżał tamtędy Nusrat. Baj z tej samej wioski, właściciel

urodzajnej ziemi i dwóch tysięcy zwierząt dających i wełnę, i mleko.

Kiedy bogacz zobaczył stertę złota i srebra, z wrażenia omal nie spadł z siodła.

“Szczęściarz z tego kulawca. Zbiera, gdzie nie posiać - pomyślał z zawiścią. - Allach dziś

wielce niesprawiedliwy. Mnie nie podrzucił nawet złamanego miedziaka, natomiast lepiglinie

skarb, jaki spotkać można jedynie w starych baśniach". Natychmiast zatrzymał wierzchow-

ca i zapytał głosem słodszym od lipcowego miodu:

- Komu ukradłeś tyle srebra i złota? Obrabowałeś cichaczem skarbiec namiestnika

Pendżykentu czy może obłupiłeś bogatego kupca wędrującego tędy z Indii lub Kaszmiru?

Przyznaj się, Arsłanie. Przecież wiesz, że i tak nie wyjawię nikomu twojej tajemnicy, nawet

gdyby miano mnie obracać jak szaszłyk nad ogniskiem.

- Ależ nic podobnego, czcigodny. O co mnie posądzasz? - żachnął się garncarz. -

W życiu nikomu niczego nie ukradłem. Ten skarb po prostu znalazłem.

- Znalazłeś? Ejże?

- Naprawdę, czcigodny. Tu pod kamieniem w starym dzbanie. Podczas pogłębiania

kanału.

- Wierzę, wierzę. Poszczęściło ci się, szlachetny Arsłanie. Jesteś teraz człowiekiem

prawdziwie zamożnym. Ho, ho, możesz sobie kupić nowy dom, nowy ogród i nowe pole. I

dwie albo trzy młodziutkie żony. I ponadto kilka urodziwych, pracowitych niewolnic. A i

jeszcze pozostanie ci odrobinę złota na czarną godzinę. Bądźże jednak ostrożny, szlachetny

Arsłanie. Ludzie na tym świecie przypominają podstępne hieny, rozbójnicy zaś gorsi są od

krwiożerczych tygrysów ludojadów. Czyżbyś nie słyszał, że ostatnio w naszych górach

grasuje szajka Jednookiego Poety? Banda łakoma i bez sumienia? Gdyby łotrzykowie

pojawili się tutaj, na tym ośle im nie uciekniesz. Dopadną cię błyskawicznie. A wówczas z

pewnością stracisz i skarb, i życie. Ja natomiast na rączym achałtekinie zawsze zdążę im

umknąć. Daj mi, proszę, te monety wraz z dzbanem, przewiozę je bezpiecznie do domu i

tam oddam ci w całości. Za drogę ofiarujesz mi jedną monetę. Albo złotego dinara, albo

srebrną drachmę. Co będziesz wolał.

- Tylko jedną? Nie pragniesz więcej, czcigodny? Dlaczego? Mam ich wszakże

dużo.

- Jedną, szlachetny Arsłanie - potwierdził bogacz z poważną miną. - A i to nie tyle

za pomoc udzieloną przyjacielowi w potrzebie, ile na pamiątkę wielkiego szczęścia, jakie cię

dzisiaj spotkało.

Arsłan Sadułła był człowiekiem szczerego serca. Zaufał Nusratowi. Postąpił, jak mu

bogacz doradził.

Bezzwłocznie po powrocie do wioski nie zsiadając z kłapoucha garncarz zajechał

pod dom zamożnego sąsiada i upomniał się o swój skarb.

- Skarb? Jaki znów skarb? Cóż to za aftoba pełna monet złotych i srebrnych? Nie

rozumiem, o czym mówisz, kuternogo! - Nusrat otworzył szeroko oczy ze zdziwienia,

udając, iż pierwszy raz słyszy o znalezisku.

- Nie pamiętasz, czcigodny? Mówię o monetach, które liczyłem pod wielką morwą,

kiedyś tamtędy przejeżdżał - garncarz rozpaczliwie usiłował przypomnieć bogaczowi

wydarzenie sprzed kilku godzin.

Na słowa ubogiego lepigliny baj Nusrat zareagował dokładnie tak, jak powinien

zareagować bogacz na słowa biedaka. Chwycił się obiema rękami za potężny brzuch i

parsknął głośnym śmiechem:

- Hi, hi, hi! Przedni kawał! Znakomity! Podobnego dowcipu moje uszy dawno nie

słyszały. Kuternogo, co ty bredzisz? Najwidoczniej obdarłeś się niepotrzebnie blekotu lub

wilczej jagody gdzieś w stepie i rozum odmawia ci teraz posłuszeństwa. Nie mam zielonego

pojęcia, o jakim skarbie mi tu bełkoczesz. Ja nawet nie wiem, gdzie leży poletko twojego

sąsiada i rów, o którym opowiadasz. Po prostu nigdy tam nie byłem. Nie wiem też nic o

drogocennych monetach sprzed wieków. Popatrz lepiej na swoje łachmany i sam przyznaj,

czy tak wygląda prawdziwy bogacz, właściciel wielu sztuk srebra i złota. Śniłeś o skarbie

pewnie w nocy, lecz nie na jawie. I nie ma w tym nic specjalnie dziwnego, wszakże

przysłowie naszych pradziadów powiada wyraźnie: “Co tkwi za dnia w myśli, to się nocką

przyśni".

Słowo rodzi słowo, zdanie ciągnie zdanie. Coraz ostrzejsze, coraz gwałtowniejsze.

Pomiędzy biedakiem i bogaczem wybuchła sprzeczka, która wkrótce przeistoczyła się we

wściekłą awanturę.

Wiele minut minęło, nim garncarz pojął, iż prędzej zobaczy własne uszy niźli

pieniądze przywłaszczone sobie przez bogacza. Wówczas pobiegł na skargę do naczelnika

wioski. Aksakał dał się namówić na spacer do zagrody baja. Niestety, w domu Nusrata

ponownie doszło do potężnej awantury. Biedak wykrzykiwał uparcie o kradzieży dzbana

pełnego cennych skarbów, bogacz zaś wrzeszczał jedynie o widziadłach sennych chorego

umysłu. Kto z tych dwóch mówił prawdę, a kto łgał w żywe oczy? Tego nie mógł wiedzieć

sam Allach obserwujący ziemię z niebios, a cóż dopiero zwyczajny naczelnik maleńkiej

górskiej wioski.

Od wysłuchiwania zdań takich samych powtarzających się dwa tysiące razy

naczelnika kiszłaka rozbolała w końcu głowa. Zmęczony i zirytowany kazał wyrzucić

garncarza za furtkę, sam zaś zasiadł przy suto zastawionym obrusie. Smakowite dania i

pachnące napoje pozwoliły mu zapomnieć o sprawie, której i tak nie byłby w stanie

rozwikłać.

Nieszczęście rzadko chodzi po tym świecie w pojedynkę. Tak było i tamtego dnia.

Nie dość, że Arsłan Sadułła nie zdołał odzyskać nawet pojedynczego srebrnika ze

znalezionego skarbu, to jeszcze musiał ukrywać się w trudno dostępnej górskiej pieczarze.

Mściwy bogacz wystał bowiem do jego lepianki dwóch potwornie silnych zbirów, Zawraca

i Malika, ażeby za oczernianie, za skarżenie bez dowodów spuścili garncarzowi tęgie lanie i

wyrwali język. Do dziś pewnie musiałby żywić się w samotności orzeszkami fistaszków i

dzikim czosnkiem, gdyby nie pomoc życzliwych serc wędrujących akurat przez góry,

znakomitego uczonego z Bagdadu i dwóch jego towarzyszy zręcznie władających bronią.

Pod ich opieką przybył do miasta w dolinie, by szukać sprawiedliwości u

najsprawiedliwszego ze sprawiedliwych głównego sędziego Pendżykentu.

Po opowieści nieszczęsnego garncarza w komnacie sędziowskiej zapadła długa

cisza, przerywana jedynie od czasu do czasu pociąganiem nosa przez zamyślonego kadiego

oraz głuchym powarkiwaniem Nusrata.

Minuty niepewności ciągnące się jak baranie kiszki świadczyły dobitnie, iż sędzia nie

ma żadnego konceptu na rozwiązanie trudnej zagadki. Hodża Nasreddin zdecydował się

pośpieszyć mu z pomocą.

- Wysłuchaj mnie, panie sprawiedliwy - rzekł. - Zdaje się, że dobre duchy

podszepnęły mi niezgorszy pomysł. Sposób wyjaśniający wszystko.

- Pomożesz mi? - staruszek z radości podskoczył na stercie złoconych poduszek.

Lecz zaraz potem opadły go wątpliwości. Z niepewną miną zapytał: - A... a czy aby

potrafisz, uczona głowo z Bagdadu? Widzisz przecież, że sprawa garncarza jest niezwykle

skomplikowana. Przyznaję, dawno równie twardego orzecha nie miałem pomiędzy zębami.

- Dla mnie to drobiazg. Nie orzech, a pestka, panie sprawiedliwy. Zaraz się

przekonasz - uspokoił go mędrzec bucharski i zwrócił się do Arsłana Sadułły:

- Przyjacielu, czy przy tej historii z dzbanem pełnym monet byli jeszcze jacyś

świadkowie? Ktokolwiek?

Garncarzowi wydłużyła się twarz. Posmutniały oczy. Zwiesił głowę i odpowiedział

głosem markotnym:

- Dokładnie o to samo pytał mnie nasz aksakał, naczelnik wioski. Niestety,

czcigodny bagdadczyku, muszę cię rozczarować. Żadnych świadków na polu wówczas nie

było. Pod drzewem morwy siedziałem samiutki jak palec. Wysypałem monety z dzbana i

liczyłem je spokojnie aż do chwili, kiedy nadjechał na swoim karym achałtekinie baj Nusrat.

On jest moim jedynym świadkiem. Tylko że to on właśnie podstępem pozbawił mnie

skarbu, a teraz wszystkiemu zaprzecza. Innych ludzi w okolicy nie widziałem. Nie, poza

mną i bajem nikogo tam nie było na pewno,

- Nie było, powiadasz? Hm, tak ci się tylko wydaje, przyjacielu. Jeśli dobrze

poszukać, wszędzie znajdzie się jakiś żywy świadek - Hodża Nasreddin usiłował podnieść

biedaka na duchu. - A zatem liczyłeś pieniądze pod drzewem? Pod drzewem więc musiał

zatrzymać się i Nusrat?

- Tak. Właśnie tak było.

- A pod jakim drzewem? Pamiętasz, przyjacielu?

- Czy pamiętam? - garncarz uniósł głowę. - Nie muszę pamiętać, bo wiem

doskonale. Mówiłem już, było to pod morwą, czcigodny bagdadczyku. Pod ogromną,

rozłożystą i wiekową morwą, z której nieraz zbierałem liście dla jedwabników oraz

słodziutkie jagody dla moich ukochanych wnucząt, Zulejki i Ardaszira.

- Pod wiekową morwą, powiadasz? No to doskonale. Cudownie nawet - uradował

się nieoczekiwanie mędrzec. - Nareszcie znalazł się naoczny świadek. Arsłanie, siadaj czym

prędzej na osła i śpiesz w góry, na tamto poletko z morwą. Jak najrychlej sprowadź

świadka tutaj, przed oblicze głównego sędziego Pendżykentu. Niechaj opowie nam wszyst-

ko, co widział. Na to zeznanie będziemy oczekiwać tu z wielką niecierpliwością.

- Co ty pleciesz, czcigodny bagdadczyku? Jakiego znów świadka? Starą morwę?

Oczekujesz od niej opowieści? Przecież drzewo ani nie gada, ani nie chodzi. Jakże je tutaj

sprowadzę? - garncarz omal się nie rozpłakał myśląc, iż Hodża Nasreddin drwi sobie z

niego.

- Uspokój się, przyjacielu. Wiem dobrze, co mówię. Wsiadaj teraz na kłapoucha i

śpiesz na pole. Kiedy tam przybędziesz, zleziesz z osła, staniesz dokładnie o siedem kroków

przed drzewem, pokłonisz mu się nisko i powiesz wyraźnie te słowa: “Morwo szlachetna,

posłuchaj. Wielki mędrzec z Bagdadu mówiący językami wszystkich zwierząt i wszystkich

roślin świata prosi cię z całego serca, abyś nie zwlekając przybyła na jego wezwanie do

domu głównego sędziego Pendżykentu". Następnie, nie oglądając się za siebie ani razu,

wracaj do nas. Przekonasz się, że morwa posłucha mnie i przybędzie tu za tobą.

Garncarz popatrzył na mędrca z niedowierzaniem.

- Naprawdę? Nie żartujesz, czcigodny bagdadczyku? - wystękał.

- Nie w głowie mi dowcipy, przyjacielu, gdy sprawa wymaga powagi. Jedź i zrób,

co ci kazałem, bo szkoda czasu na próżne mielenie jęzorem. Słowami nikogo o swoich

racjach nie przekonasz. Do tego konieczny jest świadek. Jedźże więc wreszcie po niego.

Arsłan Sadułła zerwał się z miejsca i wybiegł na ulicę. Wskoczył na burego

kłapoucha, po czym poganiając go piętami i okrzykami zniknął w obłokach kurzu.

- Nie pozostaje nam teraz nic innego, jak czekać cierpliwie na powrót garncarza i

przybycie morwy. Naoczny świadek rozstrzygnie całą sprawę. Wkrótce ciężar jednego z

najtrudniejszych problemów spadnie ci z serca i z głowy, o panie sprawiedliwy - oświadczył

Hodża pochylając się przed sędziwym kadim w geście pełnym szacunku.

“Różnych durniów widziałem w życiu, ale podobnego półgłówka, który kazałby

drzewu przejść kilkadziesiąt kilometrów, jeszcze nie spotkałem. Cóż sobie myśli ta pusta

makówka? Czyżby nie wiedział, iż ziemia trzyma morwę mocno za korzenie? - Nusrat

zaśmiewał się w duchu z naiwności nieznajomego wędrowca. - Głowę ma dużą, myśli zaś

niczym niedorozwinięte źrebię dzikiego osła. No i proszę, co komu po stodole, kiedy

wewnątrz pusta?"

W komnacie sędziowskiej zabrano się do picia zielonej herbaty. Do północy

opróżniono ze dwadzieścia brzuchatych imbryków. Zjedzono też całą stertę suszonych na

słońcu owoców brzoskwini oraz trzy półmiski winogron. Przed udaniem się na spoczynek

Hodża Nasreddin zagadnął Nusrata:

- Jak przypuszczasz, czcigodny, czy do rana garncarz zdoła dotrzeć na swoim

osiołku do tamtej starej morwy?

- Na moim koniu miałby szansę, ale nie na zwyczajnym kłapouchu ledwie

przebierającym nogami. Zawszeć co koń, to koń. Dawny kanał, a także poletko wraz z tą

gadającą morwą leży aż pod Czarcią Skałą - odpowiedział bogacz i nadął policzki, by

parsknąć pogardliwie: - Phi, nie sądzę, bagdadczyku, ażeby kulawy lepiglina i jego

dziwaczny świadek pojawili się tutaj wcześniej niż za trzy dni. Do tego czasu ogołocimy

sędziego z wszelkich zapasów.

- Trudno, poczekamy, skoro innego wyjścia nie ma - zgodził się mędrzec bucharski

z Nusratem, nie zwracając najmniejszej uwagi na wyraźną drwinę w jego głosie.

Stało się, jak bogacz przewidział. Dopiero trzeciego dnia, i to już niemal przed

północą, w furcie od ulicy pojawił się zakurzony garncarz nas zziajanym osiołku. Przed

domostwem sędziego Arsłan Sadułła obejrzał się za siebie i nie widząc nikogo, zaczął jęczeć

płaczliwie:

- Aj, aj, nieszczęście! Aj, aj, prawdziwe nieszczęście! Postąpiłem, jak mi

przykazałeś, czcigodny bagdadczyku. Odmierzyłem dokładnie siedem kroków, pokłoniłem

się morwie aż do samej ziemi i powtórzyłem jej na głos twoje słowa. Niczego nie

przekręciłem, A teraz widzę, że wszystko to nadaremnie. Niepotrzebnie przegnałeś mnie i

mojego kłapoucha taki kawał drogi. Żadne drzewo nie potrafi chodzić o własnych siłach i ty

o tym doskonale wiedziałeś.

- Nic podobnego, przyjacielu - odrzekł spokojnie Hodża Nasreddin. - Stara

morwa już tu była. I zmusiła złodzieja, by przyznał się do zawładnięcia twoim mieniem.

- Coś rzekł, kłamco z rodu kłamców? Łżesz bezczelnie wobec głównego sędziego i

wielkiej armii świadków! - ryknął bogacz na całe gardło. - Czy widział tu ktoś tę waszą

łażącą i gadającą morwę? Czy słyszał na własne uszy, abym przyznawał się do kradzieży

skarbu kulawego lepigliny? Przez całe życie mówiłem tylko prawdę, dlaczego teraz miałbym

kłamać?

Zanim Hodża Nasreddin zdążył otworzyć ponownie usta, główny sędzia

Pendżykentu skinął na strażników stojących w pobliżu, aby pochwycili bogacza, i

powiedział surowo:

- Natychmiast zamilcz, złodzieju cudzego mienia. Nie dość, że przywłaszczyłeś

sobie skarb znaleziony przez biedaka, jeszcze i nam skradłeś mnóstwo cennego czasu. Na

szczęście ten oto mąż uczony przybyły z Bagdadu, człowiek o głowie pełnej zacnego oleju,

podszedł cię na podobieństwo króla lisów. Morwa przemówiła przez twoją własną gębę,

łotrze bez sumienia. Ludzie, słuchajcie teraz uważnie. Ogłaszam bowiem wyrok. A zatem po

pierwsze: baj Nusrat bezzwłocznie odda garncarzowi to, co mu ukradł pod wiekową

morwą. Po drugie : baj Nusrat poniesie koszty sprawy sądowej wpłacając do mojej kasy

dziesięć złotych dinarów, bo proces nie był łatwy. Wreszcie po trzecie: baj Nusrat, aby

zapamiętał dzień dzisiejszy nieco dłużej, otrzyma tu na miejscu siedem pałek wyliczonych mu

przez najsilniejszego z moich pomocników. Dalsze czterdzieści pałek dostanie wtenczas,

gdy dotrze do moich uszu wieść, iż garncarza spotkała jakaś krzywda. W trosce o twoją

własny skórę radzę ci, Nusracie, abyś czuwał nad krokami Zawraka i Malika, zbirów,

którymi zwykłeś się wysługiwać w ciemnych sprawach. A teraz, złodzieju cudzego mienia,

bierz, co ci się należy, i pędź do domu po monety garncarza. I nie zapominaj, że czekamy tu

na ciebie.

Kiedy strażnicy pociągnęli bogacza do sąsiedniej komnaty, aby wy płacić mu

zaliczkę przyznaną przez sędziego, kadi zwrócił się do Hodży Nasreddina:

- Natomiast ciebie, uczona głowo ż Bagdadu, i was wszystkich zapraszam do

ogrodu. Przy blasku chińskich lampionów podadzą nam zaraz smakowity płow z baraniną i

indyjskimi korzeniami, jakiego zapewne jeszcze nie próbowaliście ani w Kokandzie, ani w

Bucharze, ani w Chiwie.

Pięciu mężów przyjęło zaproszenie z wielką ochotą. Nic dziwnego, na calutkim

Wschodzie próżno by szukać człowieka, który z własnej woli zrezygnowałby ze spędzenia

miłych chwil przed półmiskiem z wyborną potrawą.

*

Nim pośpieszysz, zachęcony dobrym przykładem, do pełnego stołu, odpowiedz,

człowieku myślący, na pytanie. W którym miejscu potknął się nieuczciwy bogacz ujawniając

wszystkim, iż łże jak najęty?

POŻEGNANIE Z PENDŻYKENTEM

Opowieść dwudziesta i ostatnia o bazarowych uciechach,

o nieoczekiwanym pojawieniu się strażnika z Diabelskiego Zamku

oraz o pożegnaniu prawdziwych przyjaciół

“Ani w żadnym kraju, ani w żadnym mieście na bazarze szczęścia nie kupisz" -

powiedział kiedyś Muhammad Urfi, poeta dwóch narodów, Persji oraz Indii.

Gdyby Mohammad Mag znał ów werset z twórczości Muhammada Urfiego, z

pewnością nie namawiałby równie gorąco Hodży Nasreddina, a również i Rachima

grubaska do odwiedzin największego z pendżykenckich bazarów. I to akurat w dniu, w

którym z gór spływały wartkim strumieniem gromady i gromadki kupujących, sprzedających

oraz biedaków bez grosza przy duszy, za to ciekawych i cen, i nowinek ze świata. Niestety,

zbójnik sprawom poezji zbyt wiele czasu nigdy nie poświęcał.

- A czy nie obawiasz się, czarodzieju, że ktoś może nas tam rozpoznać? - mędrzec

bucharski zawahał się, zanim położył dłoń na skoblu od furtki.

- Niby kto? - Mohammad Mag wzruszył lekceważąco ramionami. -

Najniebezpieczniejsi, czyli namiestnik Pendżykentu i wielkie ucho wezyrowe, zniknęli z

miasta. Powiedli wszakże do Kokandu pojmanego tu Hodżę Nasreddina. fałszywego co

prawda, lecz oni tego jeszcze nie wiedzą. Marzy im się wysoka nagroda. Góra. srebra lub

złota. Nie wiedzą też, puste łby, że w Kokandzie nie dostaną nawet złamanego miedziaka.

- Mało to innych podejrzanych typów włóczy się dzisiaj po górach Tien-szanu? -

Hodża, wciąż niezdecydowany, przestąpił z nogi na nogę. - Nie zapominaj, czarodzieju, że

znajdujemy się na ziemiach należących do emira Buchary. Tego samego, który wyznaczył

pękaty trzos złota za moją biedną głowę. Jeden Allach wie, który z tych dwóch tygrysów

ludojadów jest groźniejszy, emir Buchary czy chan Kokandu.

- E, chyba przesadzasz, afandi. Nawet gdyby pojawiło się teraz tutaj cztery tysiące

szpiegów i wojowników bucharskiego emira lub kokandzkiego chana, nie będą cię przecież

szukać po bazarach, gdy dowiedzą się, że przed kilkoma dniami pochwycono cię w mieście

i pod srogą strażą odprowadzono poprzez góry do Kokandu, na dwór samego władcy.

- Może masz i słuszność, przyjacielu - Hodża pomaleńku zaczął ulegać perswazjom

rozbójnika. - Ale przyznaj, cóż cię tak ciągnie pomiędzy kupieckie stragany?

- Mężczyzna bez bazaru jest jak szczupak bez wody, jak świeca bez knota -

westchnął głośno Mohammad Mag. - Prawdziwy mężczyzna nie targujący w dzień bazaru

od świtu do zmierzchu, nie zbijający cen wyznaczonych przez kupców jest niczym krzew

bawełny wystawiony na słońce i pozbawiony wilgoci. Marnieje z każdą godziną i wreszcie

usycha, upodabniając się do bezużytecznego ostu.

- Czarowniku, a czy masz jakieś monety na owo męskie targowanie? Zbójnik

ożywił się momentalnie.

- Zaraz je zarobię, afandi. To naprawdę nic trudnego. Na bazarze ludzi ciekawych i

mających nadmiar pieniędzy nigdy nie brakowało i nigdy nie zabraknie. Trzeba ich tylko

umiejętnie zachęcić do rozsupłana sakiewek.

Hodża Nasreddin nie opierał się dłużej. W kierunku placu mieszczącego stragany i

kramy kupieckie wyruszyli we trzech. Wraz z Rachimem, którego na bazarową wyprawę

nie trzeba było specjalnie namawiać. Jedynie Furkat nie mógł im towarzyszyć, choć miał na

to wielką chętkę. Dzień targowy w domu głównego sędziego Pendżykentu rodził wszakże

huk roboty, zaś bez doświadczonego w swym rzemiośle pisarka ani aktu poważnego

kupna, ani aktu poważnej sprzedaży sporządzić się przecież nie dało.

- Wy sobie troszeczkę pospaceruj cię, popatrzcie na wystawione towary,

popróbujcie chałwy, migdałowych ciasteczek na miodzie, fistaszków, świeżych winogron

albo moreli, ja tymczasem odrobinę popracuję - oczy Mohammada Maga pojaśniały dawno

nie widzianym blaskiem. - Nie chciałbym, ażeby palce wyszły mi zupełnie z wprawy. A i

garść dodatkowych miedziaków też się nam w drodze przyda.

Zgodnie z naturą ciągnącą uparcie wilka do lasu Mohammad, który aż do

wstąpienia do szajki Jednookiego Poety utrzymywał się z demonstrowania sztuczek

magicznych, począł rozglądać się wokoło. Wreszcie wypatrzył to, czego szukał. Obok

straganu miejscowego siodlarza dostrzegł starą skrzynkę, nie za wąską i nie za długą, w sam

raz. Wyciągnął ją na środek placyku, postawił na sztorc i nie zwracając uwagi na to chy-

botliwe podwyższenie zaczął wrzeszczeć z wysoka:

- Ludzie rozsądni i mądrzy. Ludzie doświadczeni i wiele w swoim życiu widzący.

Chodźcie teraz wszyscy do mnie, albowiem ukażę wam cuda, jakich rozum wasz nigdy

ogarnąć nie zdoła. Czy widzieliście kiedy, aby owoc granatu wyrósł i dojrzał w ludzkim

uchu? Hokus-pokus, bul-bul i oto prawdziwy czerwoniutki granat. Czy widzieliście kiedy,

aby niewidzialna kokoszka zniosła jajko człowiekowi za kołnierzem? Hokus-pokus, bul-bul

i oto świeżutkie jajeczko. Ludzie ciekawi, zbliżcie się tutaj i patrzcie uważnie, albowiem to,

co wam za moment pokażę, można ujrzeć jedynie w pałacach wielkich władców tego

świata. W Bucharze, w Kokandzie lub w Chiwie.

Wkrótce placyk wokół skrzynki z szalejącym na niej czarnoksiężnikiem obrósł

potężnym zbiegowiskiem. Mrowiskiem ludzi zamożnych, rzemieślników, pasterzy kóz i

owiec, ubogich górali oraz nędzarzy, poza żywotem nie mających niczego.

Wszyscy radowali się, klaskali w dłonie, wybuchali głośnym śmiechem, zwłaszcza

że powodów było dosyć. Mohammad Mag przechodził bowiem samego siebie. Zabawiał

widzów nie tylko niezwykłymi sztuczkami, lecz i poczuciem humoru nieczęsto okazywanym

publicznie.

Naśladował chana Kokandu, z wielkim trudem siedzącego na tronie trzęsącym się

za byle podmuchem, wyciągał muchy z nosa pierwszego wezyra, pokazywał, jak naczelnik

skarbca połyka monety, zamiast wrzucać je do szkatuły emira Buchary, naśladował

świątobliwych mułłów obżerających się darami znoszonymi przez wiernych na mogiłę

któregoś z potomków Proroka.

Uciechom nie było końca. Czapka zbójnika powoli zaczęła napełniać się

miedziakami. Trafiały się w niej również i obce monety.

Niestety, tak już jest na tym nie najlepiej urządzonym przez Allacha świecie, że tam,

gdzie są mrówki, wcześniej czy później zjawić się musi i mrówkojad.

W pewnej chwili między bazarowe stragany wkroczył człek o gębie pomarszczonej

niczym ubiegłoroczna śliwka, z kozią bródką, cały obwieszony kindżałami. Jeden ze

strażników Ałajarbeka, bogacza z Diabelskiego Zamku. Oczywiście natychmiast dostrzegł

sztukmistrza sterczącego na skrzynce i oczywiście rozpoznał go od razu. Wrzeszcząc rzucił

się w jego stronę.

- Ej, ludzie prawowierni, oto kura wielmożnego Ałajarbeka. Łapcie ją! Już raz

uciekła nam z zamku. Ludzie prawowierni, łapcie kokoszę znoszącą zło... znoszącą jajka

wiele warte. Za schwytanie zbiega czeka was nagroda. Sowita nagroda z rąk wdzięcznego

baja. A także zwolnienie od niektórych danin. Ludzie prawowierni, łapcie kokoszę Ałajar-

beka! Nie pozwólcie jej uciec!

Wywijając potężnym batogiem na prawo i lewo, smagając gapiów po głowach, po

ramionach, po plecach i po czym się dało, koziobrody strażnik parł do przodu niczym byk

szarżujący na czerwoną płachtę.

Źle by się to wszystko mogło skończyć dla Maga, gdyby nie przytomność umysłu

filozofa stojącego w pobliżu. Hodża błyskawicznie pochwycił ze straganu jakiś pusty worek

i zarzucił go na głowę Ałajarbekowego sługi przebiegającego tuż obok. Oślepiony

znienacka, popychany i okładany kułakami przez tych, których sam batożył przed chwilą,

koziobrody potknął się i gruchnął jak długi na twarde gliniane klepisko. Na środku placu

powstało potworne zamieszanie.

Mohammad Mag naturalnie nie czekał, aż capia bródka zdoła się pozbierać, tylko

jednym susem zeskoczył ze skrzynki i w okamgnieniu zniknął pomiędzy kramami. Zanim

strażnik zerwał worek ze łba i postękując boleśnie dźwignął się na kolana, Hodża

Nasreddin wskazał palcem kurę dziobiącą spokojnie okruchy przed straganem piekarza

krzyknął z całej siły, naśladując dyszkant capiej bródki:

- Ej, ludzie prawowierni, oto właśnie ona! Kura wielmożnego Ałajarbeka.

Niesforna kokoszą, która już raz uciekła z zaniku mego pana. Ludzie prawowierni, łapcie ją

czym prędzej! Za schwytanie ptaka, będącego ulubieńcom baja, czeka was wysoka

nagroda. Sakwa nabita srebrnymi monetami. Albo garść dinarów ze szczerego złota.

Tłum biedaków pragnących skorzystać z okazji, jaka w życiu nieczęsto się trafia,

puścił się w szaleńczą pogoń za kurą. Dołączyli doń również i ludzie bogatsi, którym nigdy

nie dość złota. Łamiąc stragany, rozrzucając kosze z towarami, tratując melony i arbuzy

usiłowano dopaść bezcennego zbiega. Na razie bez skutku. Wystraszone ptaszysko umy-

kało, uskakiwało, podfruwało z przeraźliwym gdakaniem. Na nic też zdały się protesty

równie przerażonego właściciela kury, niewiele rozumiejącego z tego, co się tu nagle

wydarzyło.

- Skryjmy się za tamtym straganem, przyjacielu - Hodża pociągnął Rachima

grubaska za rękę. - Poczekajmy odrobinę, bo warto przekonać się, ilu ludzi Ałajarbeka jest

w mieście. Nie chce mi się wierzyć, ażeby ta pomarszczona śliwka przywędrowała tutaj w

pojedynkę.

Istotnie, koziobrody nie był sam. Wkrótce dołączyło do niego pięciu zbrojnych,

wąsacz z włócznią i czterech strażników w pasiastych chałatach. Gestykulując wściekle

koziobrody zaczął im wydawać rozkazy.

- Sześciu drabom nie damy rady. Lepiej wycofajmy się, póki pora. Przezorność jest

aktem rozwagi, ale bywa, że i odwagi - szepnął mędrzec bucharski do zbójnika. - Szkoda

jeno daremnego wysiłku naszego Mohammada. Zarobił nieco miedziaków, lecz nie zdążył

ich zabrać ze sobą.

- A to co? - roześmiał się cichutko Rachim grubasek, wyciągając zza koszuli

Mohammadową tiubietiejkę prawie pełną monet. - Nie mogłem przecież pozwolić, aby

uczciwie zapracowane pieniądze wpadły do jakiejś przypadkowej kieszeni.

- Zuch. W takim razie nic tu po nas. Zmykamy. Wracamy do domu Furkata.

Mohammad zapewne już tam dotarł. Przez trzy dni nie wysuniemy nosa poza ogród

kaligrafa. Dziś i jutro strażnicy Ałajarbeka będą węszyć za nami po mieście niby psy

gończe. Potem dojdą do wniosku, że jednak zdołaliśmy opuścić mury Pendżykentu.

Dopiero wówczas pognają w góry, aby tam szukać szczęścia oraz kwoki znoszącej złote

jajka. Wtedy wymkniemy się stąd w przebraniu i pośpieszymy do Termezu. Do kresu

waszej wędrówki. Bo, niestety, jeszcze nie mojej. Ja muszę udać się dalej. Łodzią do

Chiwy, a później przez piaski pustynne i wielką wodę aż do Baku i do Szemachy, gdzie

macki emira Buchary czy chana Kokandu sięgać nie powinny.

Trzeba być dobrym znawcą duszy człowieczej, ażeby przewidzieć tak dokładnie

poczynania innych. No, ale Hodża był wyśmienitym psychologiem. Ludzie Ałajarbeka

rzeczywiście przez dwa dni biegali po mieście gorączkowo niczym mrówki przed burzą.

Zaglądali przechodniom w oczy, podejrzanych szarpali za brody, by sprawdzić, czy nie są

doklejone, wpadali do sklepików i kramów przewracając towary do góry nogami, wdzierali

się do pracowni złotniczych, płatnerskich, tkackich i garncarskich, nie darowali nawet

golasom w łaźni miejskiej. Wszystko nadaremnie. Po zwierzynie, którą usiłowali wytropić,

ślad wszelki zaginął. Drugiego dnia wieczorem, tuż przed zatrzaśnięciem bram w murach

obronnych grodu, Ałajarbekowcy opuścili jednakże Pendżykent. Nie żałując końskich nóg

pogalopowali górskimi ścieżynami w kierunku Kokandu. Tam gdzieś wszakże mieściła się

kryjówka bandy Jednookiego. Może złotonośna kokoszka zawróciła po prostu do swoich?

Trzeciego dnia mędrzec bucharski i dwaj jego zbójniccy towarzysze wyściskali

serdecznie Furkata dziękując mu za pomoc i gościnę. Pożegnali się również z garncarzem

Arsłanem Sadułłą, który w tym celu przybiegł z domu sędziego, gdzie wciąż jeszcze

oczekiwał na powrót baja Nusrata oraz na zwrot zagrabionego skarbu.

Przebrani za poczciwych garncarzy wędrujących z towarem od osady do osady,

Hodża Nasreddin, Mohammad Mag i Rachim grubasek przekroczyli główne wrota

Pendżykentu. Poganiając osiołki obwieszone glinianymi dzbankami i misami już bez

przeszkód powędrowali w stronę Amu-darii. A dokładniej do Termezu, starego grodu z

ruchliwym portem nad Wściekłą Rzeką.

Po ośmiu dniach ujrzeli w oddali wysokie sylwetki niezliczonych wieżyczek

minaretów i kopuły medres lśniące krwawo w blaskach zamierającego słońca. Przed nimi

leżało duże miasto. Termez.

Ostatnie wspólne godziny trzej mężowie spędzili na pogawędce, wspomnieniach i

na krótkiej drzemce w kopie siana na polu jakiegoś bogacza. Rano nadeszła pora

pożegnania.

Pierwszy do bucharskiego mędrca zbliżył się Rachim z wyciągniętymi rękoma.

- Żegnaj, afandi. Zgodnie z wolą Jednookiego Poety doprowadziliśmy cię cało i

bezpiecznie do Termezu. Dalej udasz się sam. Żegnaj więc. My musimy powrócić co

najrychlej do zbójnickiej kryjówki, aby uspokoić naszego przywódcę. Jednooki miłuje cię

jak brata. Przez te dni spać pewnie nie może lękając się, ażeby nie pochwycili cię wojowni-

cy kokandzkiego chana lub bucharskiego emira. Na drogę masz tu od nas prezent, czapkę

pełną pieniędzy. Zostawiliśmy sobie zaledwie po trzy tańgi, dokładnie ćwierć połowy

ćwierci tego, co Mohammadowi udało się zebrać wśród gapiów na bazarze.

- Dzięki za prezent, przyjaciele. A Jednooki niepotrzebnie obawia się o moją skórę.

Choć, przyznaję, milo usłyszeć, że jest na świecie ktoś, komu los drugiego człowieka nie

jest obojętny - odpowiedział Hodża wzruszony i przetarł palcem powiekę. Po czym

dokończył: - Doświadczenie pokoleń podpowiada jednak, iż złego diabli tak łatwo nie

wezmą. A może piekło mają już nabite chanami i wielmożami, więc za byle kim się nie

rozglądają?

Tymczasem Mohammad Mag przypomniał sobie coś i sięgnął do sakiewki.

- Afandi - rzekł - przy rozstaniu miałem ci wręczyć jeszcze taki oto podarek.

- Cóż to za niezwykły pierścień, czarodzieju? Srebrny, bez kamienia. Tylko z jakimś

dziwnym znakiem. Podobnego w życiu nie widziałem.

- Srebrny - przytaknął Mohammad - lecz wart znacznie więcej od grubaśnego

pierścienia z najczystszego złota. To sygnet Jednookiego. Prosił, abyś nosił go zawsze, lecz

koniecznie na dużym palcu lewej ręki. Bo to znak dla wtajemniczonych. Jednooki ma wielu

przyjaciół rozsypanych jak Wschód szeroki i długi. Jego przyjaciele będą i twoimi

przyjaciółmi. Jeśli zajdzie potrzeba, pomogą ci w najgorszej biedzie.

- Od nadmiaru prawdziwych przyjaciół głowa nie boli, za to serce raduje się

szczerze - odparł mędrzec wkładając sygnet na wskazany palec. - Biorę ten pierścień nie

dlatego, że szukam pomocy u innych, bo sam radzę sobie całkiem nieźle, ale dlatego, że

ilekroć nań zerknę, będzie mi przypominać Jednookiego oraz jego zacną gromadę, a już

szczególnie ciebie, Mohammadzie, i ciebie, Rachimie.

Rzekłszy to Hodża uścisnął obydwu przyjaciół na pożegnanie, następnie wdrapał się

na osiołka i skierował go na drogę wiodącą ku miastu. Zbójnicy postali chwilę, popatrzyli za

odjeżdżającym, po czym zniknęli w zaroślach.

Po kilkudziesięciu krokach bury iszak Nasreddina odwrócił łeb i ryknął żałośnie.

Osioł Rachima grubaska natychmiast odpowiedział mu tym samym. Najwidoczniej żal było

rozstawać się długouchym zwierzętom, przywykłym do swego towarzystwa. Można sobie

wyobrazić, z o ile cięższym sercem rozstawali się ludzie związani przyjaźnią i tyloma

niebezpiecznymi przygodami w górach Tien-szanu.

Wkrótce potem w emiracie Buchary i w chanacie Kokandu opowiadali sobie ludzie

prości przedziwne historie o tajemniczym zniknięciu Hodży Nasreddina. “Podobno pojawił

się w domu teściów w Chodżencie - mówili - podobno przekazał ostatnie rady mężowskie

ukochanej Guldżachon i po raz ostatni ucałował dzieci. Podobno siedmiu aniołów sfrunęło

wtenczas na ziemię i wraz z nieodłącznym osiołkiem umieściło naszego afandiego obok

gwiazd na niebie".

Tylko nieliczni wiedzieli, że aniołami tymi byli rybacy znad Amu-darii. I że to razem

z nimi mędrzec bucharski popłynął w górę rzeki na poszukiwanie nowych przygód. I,

oczywiście, nowych przyjaciół.

*

Kto dokonał dzieła? Naturalnie ten, kto przywiódł je do szczęśliwego końca. Tak

przynajmniej zapewniają ludzie mądrzy na Wschodzie. Pora zatem i na ciebie, człowieku

rozumny, abyś rozsupłał węzeł ostatniej już zagadki i odgadł, ile monet otrzymał Hodża na

drogę od zaprzyjaźnionych łotrzyków, Mohammada Maga oraz Rachima grubaska.

WYJAŚNIENIE ZAGADEK HODŻY NASREDDINA

(do których należy zaglądać tylko w ostateczności)

WŁADCA WŁASNEGO LOSU

Opowieść pierwsza

Na początku taki sobie żart matematyczno-logiczny.

Cztery dzikie pawie siedziały na gałęzi morwy. Ile by ich pozostała gdyby bogacz

trafił jednego z łuku? “Naturalnie trzy. To prosty rachunek” - odpowiedział na to pytanie

Jusup, starszy syn baja. “Nie trzy, ale jeden. Ten trafiony strzałą, bo tamte trzy przerażone

odlecą" - sprostował go Said, młodszy syn bogacza. Który z nich miał rację?

Ani Jusup, ani Said. Prawidłowa odpowiedź bowiem brzmi: żaden ptak nie

pozostałby na gałęzi. Ponieważ ten trafiony celną strzałą zleciałby na ziemię, trzy zaś

pozostałe odfrunęłyby w popłochu.

KOKANDZKIE ROZRYWKI

Opowieść druga

Tym razem Hodża Nasreddin znalazł proste, lecz zarazem i bardzo pomysłowe

wyjście z sytuacji niełatwej do rozwiązania,

Można przypuścić, iż mędrzec bucharski rozumował w sposób następujący:

Jeśli prawdą jest, że sprzedawca oliwy ociekający tłuszczem zaledwie przed

godziną wręczył swój dług - kilka czy kilkanaście monet - piekarzowi, który temu

zaprzeczał, to wystarczy monety wrzucić do naczynia z wrzątkiem. Jeżeli na powierzchni

gorącej wody pojawią się wyraźne oka tłuszczu - prawdę mówił sprzedawca oliwy. Jeżeli

tłuszcz nie pokaże się - słuszność byłaby po stronie piekarza,

Hodża Nasreddin wnioskował chyba prawidłowo. Czy myśleliście podobnie?

WYROKI ROZWAGĄ NAPEŁNIANE

Opowieść trzecia

Przyznajemy od razu, zadanie to nie należało do zbyt łatwych. Choć oczywiście

można je było rozwiązać, jeśli się tylko cierpliwie przyjrzał każdej z trzech odpowiedzi

udzielonych na pytanie Hodży Nasreddina

Przypatrzmy się więc im uważnie.

• Na pytanie: “kto stoi obok ciebie?", starzec sterczący z prawej strony

odpowiedział:

- Hassan prawdę mówiący.

Już z tej odpowiedzi płynie pierwszy wniosek: Hassan ten nie mógł być

prawdomównym (no bo gdyby nim był, nie mógłby tak powiedzieć o kimś innym, skoro

wiadomo, że prawdomówny był tylko jeden). Mógł więc być albo kłamcą, albo tym, który

raz mówi prawdę, a raz łże.

• Na pytanie: “kim jesteś, Hassanie drugi?", starzec stojący pośrodku odparł:

- Hassanem doświadczonym przez życie i ludzi.

Także i ten środkowy starzec nie może być achundem prawdomównym (bo gdyby

nim był, musiałby odpowiedzieć, iż jest tym, który zawsze głosi prawdę).

• Skoro ani pierwszy Hassan, ani drugi Hassan nie może być Hassanem

prawdomównym, musi nim być Hassan trzeci. Pamiętamy również, że Hassan ten na pytanie

Hodży, kto stoi obok niego, odpowiedział:

- Hassan miłujący kłamstwo.

Jeśli człowiek prawdomówny wskazał na stojącego pośrodku jako na łgarza,

możemy też wysnuć wniosek końcowy: Hassan stojący z prawej strony jest tym, który raz

mówi prawdę, drugi raz znów kłamie. I oto zadanie zostało rozwiązane.

UPARTY KEMINE... I NIE TYLKO

Opowieść czwarta

Zagadka opowiedziana przez Hodżę Nasreddina (i rzeczywiście przypisywana

Ezopowi, legendarnemu bajkopisarzowi z Frygii) ma zaskakujące rozwiązanie.

“Co wiosną chodzi na czterech łapach, latem na dwóch, natomiast jesienią na

trzech?" - zapytał Ezop mędrca we śnie.

Odpowiedź: człowiek. W dzieciństwie poruszający się na czworaka, potem już na

nogach, natomiast w późnej starości podpierający się laską.

W OBCEJ SKÓRZE

Opowieść piąta

Do rozwiązywania wszelkich zadań i łamigłówek o charakterze logicznym, w

których występuje mnóstwo rozmaitych elementów niematematycznych, najpraktyczniej jest

sporządzić taką oto prostą tabelkę, znakomicie ułatwiającą uporządkowanie danych oraz

zapisywanie kolejnych wniosków wyciąganych z tej czy innej opowiastki.

Zresztą prześledźcie wraz z nami sposób rozwiązywania łamigłówek logicznych.

Na początku rysujemy tabelkę z rubrykami sporządzonymi według informacji, które

są oczywiste od pierwszej chwili. Przede wszystkim wiemy, że było czterech opryszków:

Ormianin Salal, Pers Abdul, Turek Mohammed i Grek Jusup. Wiemy również, że

posługiwali się czterema językami: ormiańskim, perskim, tureckim oraz greckim. A zatem

zapisujemy to w tabelce:

Salal

Ormianin

Abdul

Pers

Mohammed

Turek

Jusup Grek

Język perski

Język turecki

Język grecki

Język ormiański

Pierwszy wniosek, jaki się od razu nasuwa, to stwierdzenie, że Ormianin musi

mówić po ormiańsku, Pers po persku, Turek po turecku, Grek zaś po grecku. Wnioski te

zapisujemy znakiem + w odpowiednich rubrykach.

Salal

Ormianin

Abdul

Pers

Mohammed

Turek

Jusup Grek

Język perski

+

Język turecki

+

Język grecki

+

Język ormiański

+

Z kolei przypatrzmy się zdaniu z opowiadania: “Najmłodszy z opryszków, Ormianin

Salal, nie znający wcale perskiego, odgrywał rolę tłumacza, gdy otyły Pers Abdul chciał

porozumieć się z Mohammedem".

Już z tego zdania można wyciągnąć kilka ważnych wniosków. Ormianin Salal nie

znał języka perskiego, ale języka tego nie znał również Turek Mohammed (bo z Persem

musiał porozumiewać się przez tłumacza), natomiast Pers Abdul z całą pewnością nie znał

języka tureckiego (bo i on wówczas nie musiałby porozumiewać się z Turkiem przez tłu-

macza). Wszystkie te wnioski zapisujemy w tabelce znakiem - .

Salal

Ormianin

Abdul

Pers

Mohammed

Turek

Jusup Grek

Język perski

-

+

-

Język turecki

-

+

Język grecki

+

Język ormiański

+

Z następnego zdania w opowieści można się dowiedzieć, iż “Mohammed mówił

doskonale po turecku i swobodnie porozumiewał się z Jusupem, chociaż ten w języku

Turków nie potrafił sklecić prostego zdania".

Nie pozostaje nam teraz nic innego, jak w rubryce “język turecki" postawić

Jusupowi znak - .

Salal

Ormianin

Abdul

Pers

Mohammed

Turek

Jusup Grek

Język perski

-

+

-

Język turecki

-

+

-

Język grecki

+

Język ormiański

+

Z dalszego tekstu opowiadania wynika, że “Salal, Abdul i Jusup nie znali takiego

języka, w którym wszyscy trzej mogliby się porozumiewać bez przeszkód". Po uważnym

przypatrzeniu się zapełnionym rubrykom dochodzimy jednak do wniosku, że z tego zdania

na razie nie da się jeszcze skorzystać.

Spójrzmy więc na zdanie następne. “W szajce nie było rzezimieszka, który mówiłby

i po ormiańsku, i po turecku”.

O, z tego zdania wniosek nasuwa się od razu: Ormianin nie znał języka tureckiego,

zaś Turek ormiańskiego. Uwagi te zaznaczamy w odpowiednich rubrykach tabelki znakiem

- .

Tabelka nabrała więc już takiego wyglądu:

Salal

Ormianin

Abdul

Pers

Mohammed

Turek

Jusup Grek

Język perski

-

+

-

Język turecki

-

-

+

-

Język grecki

+

Język ormiański

+

-

Ponieważ z treści opowiadania wiadomo, że “każdy z rzezimieszków władał

językami dwóch narodów", wystarczy popatrzeć na tabelkę, aby dojść do wniosku, że

Ormianin Salal poza ormiańskim musiał znać grecki (bo tylko ta rubryczka u niego nie

została wypełniona), ten sam język musiał znać również Turek Mohammed. Wnioski

zapisujemy znakiem + .

Salal

Ormianin

Abdul

Pers

Mohammed

Turek

Jusup Grek

Język perski

-

+

-

Język turecki

-

-

+

-

Język grecki

+

+

+

Język ormiański

+

-

Jeśli teraz przypomnimy sobie zdanie, z którym jeszcze przed chwilą nie mogliśmy sobie

poradzić, a mówiące o tym, że “Salal, Abdul i Jusup nie znali takiego języka, w którym

wszyscy trzej mogliby porozumiewać się bez przeszkód" i spojrzymy na powyższą tabelkę,

to zobaczymy, że Abdul nie mógł znać języka greckiego, gdyż znał go zarówno Salal, jak i

Jusup (w odpowiedniej rubryce stawiamy mu więc znak -), jako drugi z języków musiał

zatem znać ormiański (stawiamy znak +). Z tego samego powodu Jusup nie mógł znać

języka ormiańskiego (stawiamy znak -), musiał zatem znać perski (stawiamy znak +). I oto

rubryczki tabelki zapełniły się, a zadanie dobiegło końca.

Salal

Ormianin

Abdul

Pers

Mohammed

Turek

Jusup Grek

Język perski

-

+

-

+

Język turecki

-

-

+

-

Język grecki

+

-

+

+

Język ormiański

+

+

-

-

Z tabelki odczytujemy (z góry na dół): Ormianin Salal znał język ormiański oraz

grecki, Pers Abdul znał perski oraz ormiański, Turek Mohammed znał turecki oraz grecki,

zaś Grek Jusup znał grecki oraz perski.

PERŁY MASUDA UMARKUŁA

Opowieść szósta

W jaki sposób wskazać tysięczny dzban spośród pięciu glinianych aftob

ustawionych w koło, jeśli nie ma czasu na dokładne liczenie? Czy to w ogóle możliwe?

Hodży się powiodło. Wskazał palcem na dzban, który powinien być tym

tysięcznym, a zatem powinien zawierać ukryty woreczek z perłami.

Na pytanie zdumionego Masuda Umarkuła, jakim cudem to uczynił, mędrzec

odpowiedział spokojnie:

“- Panie, aby poznać głębię rzeki, wcale nie trzeba wyczerpywać z niej wszystkiej

wody”.

Z odpowiedzi mędrca można było domyślić się sposobu, jakim się posłużył. A

mianowicie policzył tylko do... dziesięciu. Zakładając“że liczba 1000 to wielokrotność

liczby 10 (10 x 10 x 10) zaryzykował, bo innego wyjścia przecież nie miał. I trafił.

Nie wierzycie? Narysujcie na kawałku papieru pięć dzbanów ustawionych dookoła

i policzcie do dziesięciu, a potem dalej, aż do tysiąca, Przekonacie się wówczas, iż rację

miał Hodża Nasreddin.

OSTATNIA WIZYTA

Opowieść siódma

Tym razem zadanie było naprawdę trudne. Hodża Nasreddin rozsupłał je jednak w

sposób mistrzowski. Nie wiemy, czy ktokolwiek poza mędrcem bucharskim zdobyłby się

na równie pomysłowe rozwiązanie.

Jak postąpił mędrzec? Podszedł do pierwszego lepszego strażnika, pokazał

starannie ręką na wszystkie siedem wyjść wiodące z komnaty i zapytał:

- Wyjaw mi, waleczny żołnierzu, które z tych oto wyjść nie prowadzi do

dziewczyny i sakiewki z monetami ze szczerego złota? Jeśli natrafił na strażnika mówiącego

zawsze prawdę, ten powinien w odpowiedzi wskazać na sześć drzwi, za którymi sterczeli

oprawcy z ostrymi toporami.

Jeśli natomiast natrafił na strażnika zawsze kłamiącego, ten mógł wskazać tylko na

jedno wyjście, właśnie to prowadzące po nagrodę i na wolność.

CÓŻ TO JEST PRAWDZIWE SZCZĘŚCIE?

Opowieść ósma

Wydaje się, że zadanie to nie sprawiło nikomu zbytniego kłopotu. Wymagało

jednak odrobiny wyobraźni i poczucia humoru. W jaki sposób rozdzielić dwadzieścia jeden

owoców granatu pomiędzy dwudziestu jeden mężczyzn tak, aby jeden granat pozostał w

koszyku? Proste. Hodża Nasreddin rozdał każdemu z dwudziestu rozbójników po jednym

owocu, sobie zaś wziął również jeden granat, ale... wraz z koszykiem. Wszystko zatem

zgadzało się z warunkami zadania.

POCZĘSTUNEK WBREW WOLI

Opowieść dziewiąta

“Jeśli piąta część jest połową, to ile worków owsa czeka na mojego kłapoucha w

Bucharze?" pytał Hodża Nasreddin w tekście opowiastki. Ano, zastanówmy się bez

pośpiechu nad odpowiedzią. Możliwości są tu chyba dwie.

Pierwsza: piąta część (worka) jest połową (owsa). A więc dwie połowy - czyli

całość - stanowiłyby zaledwie dwie piąte worka. Zapas, jak widać, zaiste skromniutki.

Jednakże jest jeszcze możliwość druga: piąta część (owsa) jest połową (worka). A

zatem pięć połówek stanowiłoby dwa i pół worka owsa. I to jest prawidłowa odpowiedź

na pytanie zadane przez bucharskiego mędrca (zwłaszcza że potwierdza je pytanie Hodży

mówiące wszakże wyraźnie: “Ile worków owsa czeka na mojego kłapoucha w Bucharze?").

KURA ZNOSZĄCA ZŁOTE JAJA

Opowieść dziesiąta

No właśnie. “Ile złotych jajek zniosłaby ta niezwykła kokoszą, gdyby zbrojnym

strażnikom udało się ją przetrzymać na dworze baja Ałajarbeka nie przez sto dni, nie przez

dwieście, ale przez rok cały?"

Z odpowiedzią na to pytanie nie trzeba było się śpieszyć. Wpierw należało

pomyśleć. Jedno jest pewne: przemnożenie trzech jajek przez liczbę dni w roku do niczego

dobrego nie prowadzi.

Mohammad Mag - owa niezwykła kokoszą - mógł wszakże wyczarować tylko tyle

jajek, na ile zawczasu został przygotowany przez skarbnika górskich łotrzyków. Z treści

rozdziału wynikało zaś wyraźnie, że zapas złotych monet wystarczał mu na siedem dni, nie

dłużej (wspomniał o tym Jednooki mówiąc: “Damy mu tydzień na działanie", jeszcze

dokładniej określił to przebrany grubas: “Kura znosząca złote jajka trafiła do niedostępnej

twierdzy Ałajarbeka. I będzie tam musiała wytrzymać przez tydzień, bo na tyle została

przygotowana przez naszego skarbnika").

Wniosek? Niezwykła kokoszą mogła dostarczyć Ałajarbekowi 21 złotych monet.

Więcej po prostu nie miała.

WYPRAWA DO DIABELSKIEGO ZAMKU

Opowieść jedenasta

Nie tylko Hodźa Nasreddin, ale zapewne i każdy z was potrafiłby obliczyć w

pamięci odległość pomiędzy zbójecką kryjówką a Diabelskim Zamkiem na podstawie

informacji udzielonych przez tęgiego rozbójnika. W tym celu wystarczyło uważnie

przeczytać tekst i chwilkę się zastanowić. No bo posłuchajcie:

Po przejściu trzeciej części drogi (czyli 1/3) pozostało do przebycia jeszcze 2/3

drogi. A te 2/3 według słów grubasa składało się z 5 mil oraz tego, co już przeszli (czyli

właśnie 1/3). Z czego prosty wniosek, iż 1/3 drogi równała się 5 milom, cała zaś droga

dzieląca zbójecką kryjówkę od Diabelskiego Zamku baja Ałajarbeka wynosiła 15 mil.

POWSTANIE MUKANNY

Opowieść dwunasta

Przypomnijmy zadanie.

- “Bez najmniejszego trudu, bez użycia siły, lecz jedynie za pomocą skutecznego

zaklęcia potrafię sprawić, iż Mohammad Mag sam nie wstanie z tego kamienia" - orzekł

mędrzec bucharski wskazując na kamień leżący opodal ogniska.

I faktycznie tak się stało. Hodża Nasreddin wygrał zakład. Co prawda nie dzięki

magicznym zaklęciom, tylko dzięki chytremu fortelowi. Dzięki dowcipowi.

Rozwiązanie było proste. Za każdym razem mędrzec siadał na kamieniu tuż obok

Mohammada i po wymówieniu zaklęcia podnosił się wraz z nim. Tym sposobem

Mohammad Mag ani razu sam nie wstał, ponieważ ciągle dźwigali się we dwóch.

ZBIEG POCHWYCONY POD CZAŁBEKIEM

Opowieść trzynasta

Hodża Nasreddin zadał Jednookiemu zagadkę:

“Ojciec mój, stary Nasreddin z Buchary, ma osiem synowych. Każdy z jego synów

ma też siostrę. Spróbuj odgadnąć. Ojcze Pięknego Słowa, ile dzieci ma mój rodzic?"

Kto z was domyślił się, że stary Nasreddin, ojciec młodego Nasreddina miał ośmiu

synów i tylko jedną córkę?

AWANTURA NAD PRZEPAŚCIĄ

Opowieść czternasta

Na ile rozmaitych sposobów można przewędrować z Kokandu przez Chodżentu do

Termezu, jeśli z Kokandu do Chodżentu daje się przejechać ośmioma drogami, z

Chodżentu zaś do Termezu aż dwunastoma?

Odpowiedź na to pytanie nie jest trudna: z Kokandu do Termezu można przejechać

na 96 różnych sposobów (np. z Kokandu do Chodżentu drogą pierwszą, natomiast dalej

jedną z dwunastu, a zatem na 12 nie powtarzających się sposobów. Następnie drogą drugą

i dalej znów na 12 sposobów. Potem drogą trzecią, czwartą, piątą aż do ósmej. Krótko

mówiąc 8 x 12 = 96).

SKARB ALEKSANDRA WIELKIEGO

powieść piętnasta

Najpierw przypomnijmy relację starego czabana:

“Gdy tylko wkroczyliśmy do komnaty sędziego, mułła wstał z poduszek, gruby kij,

którym się podpierał, podał Radżabowi mówiąc:

“Weź, chłopcze", a następnie położył rękę na Koranie leżącym przed sędzią i

przysiągł na świętą księgę prawowiernych, iż zwrócił Radżabowi wszystkie monety

znalezione w dzbanie na dnie tamtego wąwozu".

Po złożeniu przysięgi multa odebrał swój kij od chłopca i udał się spokojnie do

domu.

Słysząc to Hodża Nasreddin doradził pasterzowi, aby na kolejne spotkanie u

sędziego zabrał ze sobą solidną laskę, mocną i sękatą. I to wcale nie dlatego, by

przetrzepać skórę nieuczciwemu mulle. A więc po co?

Naturalnie po to, ażeby wymienić ją na gruby i ciężki kij mułły (ten, który duchowny

oddawał Radżabowi do potrzymania na czas przysięgi). Mędrzec domyślił się bowiem od

razu, że mułła skradzione złoto ukrył w wydrążonym kiju, po czym zwracał je chłopcu,

przysięgał, iż zwrócił, a następnie odbierał je z powrotem. Tym sposobem i przysięgi nie

łamał, i złota się nie pozbywał. Ale, jak się okazało, tylko do czasu.

...I SKARB KULAWEGO ARSŁANA

Opowieść szesnasta

I tym razem zacznijmy od przypomnienia treści zadania.

Mówił garncarz: “- Gdyby udało mi się przeżyć jeszcze połowę wieku, który

osiągnąłem właśnie wczoraj, i do tego jeszcze jeden rok, to wtenczas miałbym akurat te

twoje sto lat.. Dziś do tej granicy brakuje mi co nieco. Ile? Ha, jeśli masz odrobinę oleju

pod czaszką, sam obliczysz bez trudu, które urodziny obchodziłem wczoraj pod krzakiem".

Wiek sędziwego garncarza da się łatwo odszukać przy pomocy równania z jedną

niewiadomą. Ale nie o układanie równań chodzi wszakże w przygodach mądrego Hodży.

Do prawidłowego rezultatu można - i należy - dojść drogą rozumowania. A zatem

pomyślmy.

Garncarzowi do stu lat brakowało roku oraz połowy tego, co już zdołał przeżyć

(inaczej mówiąc, zabrakło mu roku oraz 1/3 wobec 2/3, które już przeżył). Dalej sprawa

prosta: 100 - l = 99,1/3 tej liczby to 33, 2/3 zaś to 66.1 to jest właśnie wiek garncarza.

ZAGADKA NAMIESTNIKA PENDŻYKENTU

Opowieść siedemnasta

Kto z was potrafi odróżnić jajko gotowane od surowego? Naturalnie zgodnie z

warunkami podanymi przez namiestnika Pendżykentu, czyli bez rozbijania skorupki i

zaglądania do środka? I czy to w ogóle możliwe?

Możliwe. Oczywiście, że możliwe. Sposób rozwiązania tejże łamigłówki (nie logika,

nie matematyka, lecz fizyka kłania się w tym miejscu) podpowiedział nieco Hodża

Nasreddin zapytując sędziego, czy może dotknąć jajka. Po czym dwoma palcami ujął

pierwsze z brzegu jajko leżące na tacy i... rozwiązał zadanie.

W jaki sposób? Zwyczajnie. Zakręcił je palcami energicznie i popatrzył. Jajko

obracające się wolno i zatrzymujące się po chwilce jest jajkiem surowym, natomiast jajko

wirujące długo i szybko będzie jajkiem ugotowanym na twardo. Kto Hodży nie wierzy,

niechaj sam sprawdzi to w domu. Tylko czy odgadnie, dlaczego tak się dzieje?

NAD MOGIŁĄ RUDAKIEGO

Opowieść osiemnasta

I znowu wypada przypomnieć treść zadania, jakie przyśniło się Rachimowi

grubaskowi.

“Posłuchaj - szepnął mu jakiś głos we śnie - jeżeli młodzik ze swego skarbu

oddałby staruchowi dziesięć złotych monet, obydwaj mieliby tę samą ilość złota. Natomiast

jeśli Arsłan oddałby ze znalezionego skarbu dziesięć monet Radżabowi, wówczas młodzik

miałby dwa razy więcej złota niźli staruch. Jeśli obliczysz, zbójniku, ile monet liczyły obydwa

skarby, podpowiem ci, gdzie szukać skarbu trzeciego, tego wyłącznie dla ciebie".

Ponieważ w chwili, gdy Rachim miał już odpowiedź na końcu języka, zaszczekał

pies, który go obudził, nie pozostaje nic innego, jak samemu znaleźć rozwiązanie

łamigłówki.

I tym razem można ustalić prawidłowy rezultat układając równanie z jedną

niewiadomą. Ale i bez równania, a jedynie przy pomocy myślącej głowy da się odnaleźć

rozwiązanie.

Skarb młodego Radżahu składał się z siedemdziesięciu monet, natomiast skarb

siwobrodego Arsłana z pięćdziesięciu monet. Zatem skarb trzeci - ten wyśniony przez

Rachima grubaska - powinien składać się ze stu dwudziestu złotych dinarów. Czy taki

rezultat otrzymaliście?

GADAJĄCA MORWA

Opowieść dziewiętnasta

Kto odgadł, w którym miejscu potknął się nieuczciwy bogacz ujawniając

wszystkim, iż łże jak najęty?

Nic trudnego. Najpierw baj Nusrat oświadczył, że nie ma zielonego pojęcia, o

jakim skarbie mowa, zapewniał, że nie wie, gdzie leży poletko i rów, w którym lepiglina

znalazł złote monety, nieco zaś później, na pytanie Hodży Nasreddina, czy biedak mógł już

dotrzeć na osiołku do tamtego rowu i wielkiej morwy, odpowiedział dokładnie (“dawny ka-

nał, a także poletko wraz z tą gadającą morwą leży aż pod Czarcią Skałą") ujawniając, iż

doskonale wiedział, o czym mowa. I tak kłamstwo wylazło na wierzch.

POŻEGNANIE Z PENDŻYKENTEM

Opowieść dwudziesta

Ile miedziaków otrzymał Hodźa Nasreddin od Mohammada Maga i Rachima

grubaska na dalszą podróż?

Wiadomo, że zbójnicy wzięli sobie zaledwie po trzy tańgi (razem sześć), czyli

dokładnie ćwierć połowy ćwierci tego, co udało się zebrać wśród gapiów na bazarze.

Teraz chwilka zastanowienia. Jeśli sześć monet jest ćwiercią połowy ćwierci, musi

to oznaczać, iż ta połowa ćwierci jest czterokrotnie większa (6x4= 24), natomiast cała

ćwierć jest jeszcze dwa razy większa (24 x 2 = 48). Ponieważ w całości znajdują się cztery

ćwierci (48 x 4 = 192), wnioskujemy, że mędrzec bucharski dostał od rozbójników (192 -

6 = 186) sto osiemdziesiąt sześć monet.