AGRESJA I ZACHOWANIA

AGRESYWNE WŚRÓD

DZIECI I MŁODZIEŻY

Janczak Dominika

Strękowska Sylwia

Kierunek: Pedagogika dla kierunków

po studiach niepedagogicznych
Studia: Magisterskie

Rok: IV

Tryb: Stacjonarne

1. Agresywność, a agresja.

Wśród psychologów możemy wyróżnić dwie definicje. Jedna z nich jest agresja,

kolejną działania agresywne. „Agresja jest działaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na

zranienie lub sprawienie bólu. Może ona mieć charakter zarówno werbalny, jak i fizyczny.

Może przynieść pożądany efekt lub zakończyć się niepowodzeniem, zawsze jednak nazwana

zostanie agresją.”.

1

Drugi termin - działań agresywnych jest to „zachowanie ukierunkowane

na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody.”

2

W obrębie agresji zamierzonej wyróżnia się agresję wrogą i agresję instrumentalną.

Rozwijając te dwa pojęcia agresja stanowiąca, czyli wroga, poprzedzona gniewem, której

celem jest zadanie bólu i zranienie. Efektem agresji instrumentalnej może być również ból i

zranienie, ale w odróżnieniu od poprzedniej nie stanowi ona celu podjętego działania.

2. Czy agresja jest w rodzona, czy wyuczona?

To stary dylemat, na którego temat od wieków prowadzone są dyskursy. W swoim

słynnym eseju pod tytułem „Leviathan” Hobbes dowodził, że ludzie są z natury samolubni,

brutalni i okrutni dla innych, gdyż żywią urazy, dotkliwie odczuwają poniesioną stratę,

błędnie spostrzegają siebie i innych pracują, aby wywyższyć się, być na pierwszym miejscu,

pokonać innych, stają się zazdrośni i mściwi. Angielski filozof jest także autorem krótkiej

sentencji homo homini lupus, co oznacza „człowiek człowiekowi wilkiem”.

Zygmunt Freud uważał, że ludzkim działaniem kierują popędy i instynkty. Przyjął

istnienie dwóch przeciwstawnych instynktów: instynkt życia (Eros) i śmierci (Tanatos).

Pierwszy z nich sprawia, że jednostka się rozwija i utrzymuje przy życiu, natomiast drugi

prowadzi do destrukcji danej jednostki. Instynkt śmierci często skierowany zostaje na

zewnątrz w postaci agresji wobec innych. Energia służąca instynktowi śmierci jest

generowana w organizmie niczym bomba zegarowa. Jeżeli ta energia nie może zostać

rozładowana w sposób akceptowany społecznie w małych dawkach, to będzie się gromadziła

i w końcu rozładuje w zagrażającej dla społeczeństwa postaci.

1

E. Aronson, T. D. Wilson, R. Akert “Psychologia społeczna. Serce i umysł.”, Poznań 1997, s. 497

2

Ibidem, s. 497

Zdaniem Lorenza agresja jest instynktem, „(...) spontaniczną, wrodzoną gotowością do

walki, która jest niezbędna dla przetrwania organizmu”.

3

U zwierząt zachowania agresywne

rzadko skierowane są na osobnika tego samego gatunku i wywołane są aktualną sytuacją. U

ludzi natomiast bardzo często agresja werbalna i fizyczna jest reakcją na wspomnienia i

wyobrażenia, a nie na aktualną sytuację.

Istnieje wiele koncepcji, które próbują odnaleźć odpowiedź na pytanie dotyczące

źródeł agresji. Istnieją dowody na to, że istotnym dla regulacji zachowań agresywnych jest

neuroprzekaźnik serotonina. Niskie stężenia tego metabolitu w płynie mózgowo- rdzeniowym

sprzyja zachowaniom agresywnym. Poziom serotoniny jest statystycznie 20-30% niższy u

mężczyzn niż u kobiet, co zdaniem wielu naukowców jest jedną z przyczyn, dla których

mężczyźni niezależnie od kultury, rasy i klasy społecznej są bardziej skłonni do agresywnych

zachowań niż kobiety. Najwyższy poziom serotoniny można zaobserwować u niemowląt,

następnie okresowo spada podczas dojrzewania, by znów podnieść się wraz z upływem lat.

Na jej poziom mają wpływ również dieta, stres i status społeczny.

Podobnie jak w przypadku serotoniny, związek testosteronu z agresją jest

dwukierunkowy. Ludzki organizm jest konstruowany w taki sposób, by reagował na

testosteron agresją i rywalizacją oraz na rywalizację i agresję uwalnianiem testosteronu.

Niektóre typy agresywnego zachowania ludzi wiążą się często z zaburzeniami

funkcjonowania mózgu. Wśród nich należy wymienić zespół braku kontroli, charakteryzujący

się bezsensowną brutalnością, patologicznym podnieceniem, napaściami seksualnymi lub

wielokrotnym powodowaniem poważnych wypadków samochodowych. Kolejnymi z nich są

padaczka skroniowa, ADHD, stwardnienia płatów skroniowych oraz guzów w tym obszarze i

w innych okolicach układu limbicznego oraz podwzgórza.

3. Hipoteza frustracja-agresja

Grupa psychologów z Yale University przedstawiła alternatywną koncepcję agresji

zwaną teorią frustracji – agresji (Dollard, Doob, Miller, Mowner i Sears, 1939). Naukowcy

stwierdzili, iż agresja jest popędem nabytym, będącym reakcją na frustrację. Uczucie

frustracji wywołane jest pojawieniem się przeszkód na drodze do osiągnięcia celu. Badania

wykazały, zależność wzrostu frustracji do wynikającej z niej silniejszej agresywnej reakcji.

Pierwotny model teorii zakładał, że nie każdy akt agresji jest poprzedzony przez frustrację i

3

P. G. Zimbardo „Psychologia i życie”; Warszawa 1988, s.585

że nie każda frustracja prowadzi do agresji. Miller przeformułował tezę, z której wynika fakt,

iż frustracja zawsze prowadzi do agresji, lecz pobudzenie może być zbyt słabe by wywołać

zachowanie agresywne. Psycholodzy z Yale zgadzali się z Freudem, że popęd będzie

wzrastał, jeżeli nie zostanie rozładowany. Różnica w poglądach dotyczyła źródeł

agresywnego zachowania, ponieważ stawiali nacisk na czynniki zewnętrzne niż wewnętrzne (

tzw. „instynkt).

Leonard Berkowitz poddał teorię frustracji-agresji rewizji, uznając schemat Dollarda

za zbyt prosty. Amerykański psycholog wysnuł wniosek, iż agresja wśród ludzi zależy od

wewnętrznej gotowości do agresji oraz od sygnałów zewnętrznych, które wzbudzają agresję i

dostarczają jej obiektu. Te dwa czynniki wewnętrzne i zewnętrzne mogą się sumować i

zintensyfikować się nawzajem. Wśród nich istnieje pewna zależność - aby wywołać agresję,

jeden z nich musi być słaby, drugi natomiast silny. Osoba nawykowo agresywna wykazuje

wysoką gotowość do przejawiania agresji i potrzebuje tylko niewielkiej prowokacji

zewnętrznej. Jednakże spokojna jednostka również może stać się agresywna, jeśli oddziałuje

na nią silna frustracja oraz będzie przedmiotem drastycznych prowokacji.

4. Rozwój agresji u dziecka.

W wieku od siedmiu miesięcy do dwóch lat dziecko w sytuacji frustracyjnej reaguje

gniewem. Jest on nieukierunkowany, gdyż nie ma celu, gniew ten jest tylko emocjonalnym

wyładowaniem. Objawia się płaczem, krzykiem, kopaniem, gryzieniem. Nie ma on za cel

sprawienia bólu, odzwierciedla tylko rozpacz dziecka z powodu bezradności. Kiedy dziecko

zaobserwuje, że wybuchy gniewu pomagają mu w rozwiązywaniu problemu i są dla otoczenia

nieprzyjemne oraz sprawiają ból, od tego momentu wybuchy następują coraz bardziej

skierowane przeciwko komuś lub czemuś. Dzieje się tak około drugiego roku życia i mówimy

wtedy o gniewie. U małego dziecka trwa on dość krótko. Jeżeli z wiekiem gniew ten jest

nierozładowany, nie znajduje nigdzie ujścia, następuje przedłużenie jego czasu trwania. Coraz

trudniej będzie odwrócić uwagę dziecka od czynnika frustrującego. Przyczyną dziecięcego

gniewu jest rozgoryczenie, brak uwagi, odtrącenie, brak uznania, przymus zrobienia czegoś,

na co nie ma ochoty lub brak zgody na niektóre czynności. Obserwacje następstw agresji w

przedszkolu wskazują, że w wyniku aż 80% aktów agresji dziecko uzyskuje to, czego chce-

uwagę nauczyciela, zabawkę, terytorium (Patterson, Littman i Bricker, 1967).

4

4

B. Wojciszke „Psychologia społeczna”; Warszawa 2011, s.380

Agresywne zachowania dzieci i młodzieży bywają następstwem oddziaływania

określonych modeli zachowania. Nauka nowych postępowań i reakcji, polega na

obserwowaniu innych ludzi. Właśnie takimi modelami dla dzieci i młodzieży są ich rodzice

oraz nauczyciele. Agresywne modele są zdolne wywołać agresję u dzieci. Dzieci obserwując

agresywnie zachowujący się model w różnych warunkach czy to na żywo, w telewizji

podczas oglądania filmu, ekranizacji komiksu bądź bajki przejawiają wiele naśladowczych

agresywnych reakcji, po zadziałaniu frustracji, jako „zapalnika”. Nagradzanie zachowań

agresywnych powoduje ich natężenie i częstotliwość występowania. Chęć nagradzania agresji

werbalnej przyczynia się do wywołania agresji fizycznej. Istnieją dowody na to, że wielu

rodziców stosujących kary cielesne wobec swoich dzieci doświadczało w dzieciństwie

przemocy (Silver, Dublin, Lourie 1969; Strauss, Gelles, 1980).

5

Osoba dorosła będąca

modelem powinna być opiekuńcza i nagradzać za naśladowanie jej postaw, zachowań i

przekonań. Dzieci, których rodzice „zaprogramowali” agresywną osobę to znaczy była

wychowywana przez Wiecznie Karzącego Ojca i Wiecznie Karcącą Matkę biciem,

ograniczaniem przyjemności będzie hamować agresję w obecności rodziców, a przejawiać ją

poza domem. Dzieci takie nie omawiają swoich problemów z rodzicami, nigdy nie proszą o

radę, nie manifestują pozytywnych uczuć, najczęściej trafiają do grup aspołecznych. Rodzice

uczą swoje dzieci zachowań agresywnych nie tylko poprzez czyny, ale także nieświadomie

rozwijając przemoc słowną. Brutalnie traktując swoje dzieci wpaja się im, że przemoc jest

właściwym środkiem oddziaływania wychowawczego.

5. Wpływ mediów na zachowania agresywne.

We współczesnym społeczeństwie środki masowego przekazu stały się nieodłącznym

składnikiem życia codziennego. Na ekranach telewizorów, w grach komputerowych, szeroko

dostępnym Internecie dominują przemoc i brutalność. Co tak naprawdę kryje się pod hasłem

film przygodowy lub bajka? Weźmy na ogień pierwszy lepszy opis. „Brat króla pragnie

władzy dla siebie, więc knuje intrygę w wyniku, której brat umiera. Jego syn-dziedzic pragnie

zemsty.” Nie, to nie jest opis Szekspirowskiego dzieła, natomiast bardzo popularnej bajki

Król Lew. Wyjątek jest taki, że u angielskiego dramatopisarza wszyscy giną, a w produkcji

Disneyowskiej wszystko kończy się szczęśliwie. Filmy akcji, thriller’y i horrory przyciągają

więcej odbiorców przed ekrany kin i telewizorów. Dlaczego się tak dzieje, że bardziej

5

E. Aronson, T. D. Wilson, R. Akert “Psychologia społeczna. Serce i umysł.”, Poznań 1997, s. 511

interesuje nas fabuła przedstawiająca wojny, zabójstwa, zbrodnie, nasycona przemocą na

różne sposoby?

Według przedstawicieli teorii agresji opartych na pojęciu instynktu, jak i popędu

oglądanie przemocy spełnia dodatkową funkcję społeczną rozładowując energię agresji. W

opozycji znaleźli się zwolennicy teorii uczenia się społecznego stwierdzając, że środki

masowego przekazu dostarczają wzorców aktów przemocy oraz przyczyniają się do

upowszechniania antyspołecznego zachowania. Badaniami na temat wpływu oglądania w

dzieciństwie aktów przemocy na późniejszą agresywność zajęli się 1971 roku Eron,

Huesmann, Lefkowitz i Walder. Pod uwagę wzięli częstość oglądania przemocy (rzadko,

średnio i często) oraz czas. Stwierdzono, iż ilość przemocy, jaką chłopcy oglądają w telewizji

uaktywnia się w zachowaniu po dziesięciu latach.

6

Wyniki eksperymentu potwierdzają tylko

stanowisko reprezentowane przez zwolenników teorii uczenia się społecznego.

Częste oglądanie przemocy staje się podniecające dla dzieci, powoduje to pobudzenie

emocjonalne i sprawia, że zapamiętują więcej treści agresywnych niż wolnych od niej.

Spędzanie czasu przed telewizorem, mając wielokrotną styczność z scenami przemocy

powoduje w konsekwencji stan znieczulenia na ludzkie cierpienie, stajemy się obojętni i

przybieramy postawę nieludzkiego traktowania innych. Częste stykanie się z przemocą

powoduje zaburzenia w percepcji świata i innych ludzi. Podczas zabawy dzieci naśladują

sceny walki, często posługując się zabawkową bronią albo innymi rekwizytami naśladującymi

środki przemocy, często nie rozumiejąc, jaką krzywdę mogliby wyrządzić w realnym świecie.

Zdarza się również, że dziecko uważa, iż przemoc jest nieunikniona, powszechnie stosowana i

usprawiedliwiona. W życie wchodzi przeświadczenie, że jest ona jedyną metodą

rozwiązywania problemów i nieporozumień, zamiast szukać alternatywnych rozwiązań.

Środki masowego przekazu dostarczają nowych pomysłów i technik agresji, których

wcześniej nie znali oraz stymulują fantazję o nich.

Przemoc w mediach jest elementem wzmacniającym oraz głównym prowokatorem

agresywnych reakcji, ale nie wywołuje ich automatycznie. Nie każdy, kto gra w brutalne gry

komputerowe lub ogląda filmy akcji i grozy będzie przejawiał agresywne zachowanie.

Dopiero połączenie kilku czynników decyduje o tym, czy dziecko będzie agresywne. Wśród

czynników indywidualnych role odgrywają: wiek, płeć, poziom inteligencji, poziom rozwoju

moralnego, skala wrażliwości uczuciowej, zakres doświadczeń, indywidualny wzorzec

6

P. G. Zimbardo „Psychologia i życie”; Warszawa 1988, s.591

identyfikacji z bohaterami telewizyjnymi, stopień realizmu przypisywanego zachowaniu

bohaterów. Natomiast do czynników środowiskowych zaliczamy: poziom kultury środowiska

rodzinnego, status społeczno-ekonomiczny rodziny, poziom świadomości wychowawczej

rodziców. Analiza badań prowadzonych przez lata potwierdza, że im bardziej brutalne filmy

człowiek ogląda w dzieciństwie, tym częściej, jako nastolatek lub dorosły posługuje się

przemocą (Eron, 1982, 1987; Huesmann, 1982; Turner i in. 1986).

7

6. Agresja w środowisku szkolnym.

Najpoważniejszym problemem, jakim w dzisiejszych czasach zagraża ludziom

jest zjawisko narastającej agresji w szkołach, wśród rówieśników. Agresja, jako subkultura,

bo teraz tak można ją nazwać, coraz szybciej przenika do szkół. Agresorami stają się coraz

młodsze osoby. Spowodowane jest to przemocą, jaką jesteśmy w stanie oglądać, na co dzień

w telewizji czy w życiu codziennym. Metody i formy agresji wobec rówieśników stają się

coraz bardziej nowoczesne i wyszukane, wszystko to, aby zastraszyć młodszego kolegę lub

koleżankę zdobywając w ten sposób szacunek w stosunku do wyżej położonych w hierarchi

osób. Codziennie w mediach jesteśmy w stanie usłyszeć o agresji w szkołach. Przynajmniej

raz w miesiącu słyszymy informacje, że doszło do okaleczenia słabszej osoby w szkole. Na

naszych oczach tworzy się obraz agresywnego pokolenia nastolatków, którzy próbują

przenieść świat fikcji z gier komputerowych do prawdziwego życia.

Determinacja, jaką kierują się dorośli w walce z agresją wśród młodzieży, bardzo

często zawodzi, ponieważ młode pokolenia odbierają ją, jako jeden z elementów życia

codziennego, na który nie należy zwracać uwagi. Każdy młody człowiek ma prawo do

rozwijania się w spokojnym i bezpiecznym otoczeniu, a my dorośli ludzie jesteśmy

zobowiązani do zapewnienia tego spokoju. Należy działać w momencie, kiedy dotrze do nas

najmniejszy sygnał o przemocy w otoczeniu naszego dziecka.

Przemoc, do jakiej dochodzi w szkołach wobec rówieśników często przyjmuje formy

fizyczne, psychiczne a także i seksualne. Szeregiem negatywnych społecznie zachowań

charakteryzuje się przemoc fizyczna. Jest to bicie, kopanie, umyślne kaleczenie, a w

skrajnych przypadkach topienie, a nawet podtruwanie kolegów lub koleżanek. Przemocą

psychiczną nazwiemy w tym czasie zachowania takie jak wyzwiska, uwłaczanie godności

ludzkiej, obelgi, poniżanie, straszenie, szantażowanie czy też izolowanie.

7

E. Aronson, T. D. Wilson, R. Akert “Psychologia społeczna. Serce i umysł.”, Poznań 1997, s. 512

Od niedawna modnym słowem jest mobbing. Jest to forma szykanowania i

zastraszania dorosłych, ale także i dzieci. Prześladowanie ofiary trwa dłuższy okres czasu, a

ona sama narażona jest na szereg nieprzyjemności, jakie ją spotykają ze strony oprawcy lub

grup. Znajduje, zatem miejsce powtarzalność lub cykliczność wyrządzanej szkody na ofierze.

Od kilku lat mamy do czynienia z coraz to bardziej zakorzenioną agresją w szkołach

między rówieśnikami, jak również młodzieży wobec nauczycieli. Sygnały, jakie do nas

docierają, o pomysłowości nowych jej form często budzą w nas odrazę, jednak nasza

bezczynność i obojętność sprawia, iż pozostają oni bezkarni oraz służy, jako zachęta na coraz

to gorsze metody. Głównym celem szkolnej agresji jest przede wszystkim zdobycie przewagi

nad rówieśnikiem, lub osoba młodszą. Agresorzy wybierają na swoje ofiary najczęściej

młodsze, dużo słabsze od siebie osoby, aby mieć pewność, że nie będą potrafiły się obronić.

Kiedy więc wiadomo, że mamy do czynienia z agresją wśród rówieśników, kiedy i po czym

poznać typowego agresora? Osoba ta charakteryzuje się dużą potrzebą dominacji wobec

innych uczniów, niską tolerancją frustracji, łatwo wpadają w gniew, często nastawione są na

słowo „nie”, potrafią okazywać agresję wobec osób dorosłych, są zadowolone z własnych

zachowań, nie mają poczucia winy czy wstydu, są biegłe w udawaniu. Celem agresji może

stać się również nauczyciel. Młodzi agresorzy próbują przekroczyć granice wyznaczone przez

nauczyciela, chociażby złym zachowaniem na zajęciach. Tego typu zachowania posiadają

jeden cel – wzbudzenie szacunku wśród rówieśników w klasie. Zaatakowani nauczyciele

często nie wiedzą jak mają poradzić sobie z agresją ze strony ich uczniów. Tracą oni wszelki

wypracowany do tej pory autorytet w klasie jak i w szkole oraz przestają być oparciem dla

swoich podopiecznych. Pokonanie nauczyciela powoduje wzrost samooceny agresora i

przekonanie, że światem rządzą osoby o większej sile fizycznej jak i psychicznej.

Bibliografia:

1. Philip G. Zimbardo, Floyd L. Ruch „Psychologia i życie”; Wydawnictwo Naukowe

PWN Warszawa 1994.

2. E. Aronson, T. D. Wilson, R. Akert “Psychologia społeczna. Serce i umysł.”;

Wydawnictwo Zysk i S-ka Poznań 1997.

3. B. Wojciszke „Psychologia społeczna”; Wydawnictwo Naukowe Scholar Warszawa

2011.

4. J. Ranschburg „ Lęk. Gniew. Agresja”; Warszawa 1980.