66 Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1997

W

epoce Nowego Paƒstwa (lata
1539–1075 p.n.e.) Teby, po∏u-
dniowa stolica Egiptu, rozwi-

n´∏y si´ w jeden z najwi´kszych oÊrod-
ków staro˝ytnego Êwiata. Wówczas
zbudowane zosta∏y olbrzymie komplek-
sy Êwiàtynne Karnaku i Luksoru, które
wcià˝ górujà nad wschodnim brzegiem

Nilu, w mieÊcie zwanym dziÊ Luksorem.
W pobliskiej Dolinie Królów na zachod-
nim brzegu Nilu znajduje si´ oko∏o 60
komór grobowych, w tym grobowiec fa-
raona Tutanchamona. Setki prywatnych
grobów, niektóre ozdobione wspania∏y-

mi malowid∏ami, urozmaicajà krajobraz
wzd∏u˝ podnó˝a klifów.

Mimo i˝ na wielu malowid∏ach

w grobach przetrwa∏y z∏udne obrazy

˚ycie codzienne

w staro˝ytnym Egipcie

Oko∏o 3000 lat temu w wiosce znanej dziÊ jako Deir el-Medina ˝yli rzemieÊlnicy

i ich rodziny. Kroniki tej niezwykle dobrze wykszta∏conej spo∏ecznoÊci

sà fascynujàcymi opisami ˝ycia codziennego

Andrea G. McDowell

DEIR EL-MEDINA (zdj´cie powy˝ej) znajduje si´ w pobli˝u ruin sta-
ro˝ytnych Teb. Wiosk´ t´ zamieszkiwali kamieniarze i skrybowie za-
trudnieni przy budowie grobowców w Dolinie Królów. ArtyÊci u˝y-
wali kawa∏ków wapienia, zwanych ostrakonami, jako taniego materia∏u
pisarskiego do sporzàdzania oficjalnych i prywatnych notatek, listów,
wierszy oraz do szkicowania. W szczególnie dobrze zachowanej miej-
scowoÊci Deir el-Medina odkryto tysiàce ostrakonów. Po prawej stro-
nie pokazano wiosk´ tak, jak mog∏a ona wyglàdaç 3000 lat temu.

O. LOUIS MAZZATENTA

National Geographic Image Collection

Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1997 67

luksusowego ˝ycia szlachetnie urodzo-
nych, to na ogó∏ zachowane do naszych
czasów Êwiàtynie i groby mówià nam
wi´cej o doznaniach religijnych i wie-
rze w zaÊwiaty ni˝ o doÊwiadczeniach
˝ywych ludzi. ˚ycie codzienne zosta∏o
udokumentowane gorzej, poniewa˝
w przeciwieƒstwie do dobrze zachowa-
nych zabytków kamiennych wi´kszoÊç
domów, które budowano z surowej ce-
g∏y mu∏owej, zosta∏a zniszczona przez
wilgoç wraz z ca∏ym wyposa˝eniem
i archiwami rodzinnymi Êwiadczàcymi
o ˝yciu piÊmiennej mniejszoÊci. Na
szcz´Êcie unikn´∏o zag∏ady jedno miej-
sce, gdzie na zachodnim kraƒcu rozle-
g∏ego staro˝ytnego miasta ˝y∏a ma∏a
spo∏ecznoÊç. Jest to wioska zwana dziÊ
Deir el-Medina, siedziba rzemieÊlników,
którzy wykuwali i dekorowali groby
w∏adców w Dolinie Królów.

Dzi´ki po∏o˝eniu w suchym i stosun-

kowo izolowanym rejonie pozosta∏oÊci

stanowiska zachowa∏y si´ szczególnie
dobrze: w niektórych miejscach domy
i kaplice wcià˝ wznoszà si´ na wyso-
koÊç ponad 2 m. W pierwszej po∏owie
naszego stulecia archeolodzy odkryli
wÊród znalezisk zarówno mnóstwo
przedmiotów zwiàzanych z religià i na-
le˝àcych do domowników, jak te˝ nie-
naruszone groby z trumnami, wyposa-
˝eniem grobowym i odzie˝à. Na ca∏ym
stanowisku, a szczególnie na wysypis-
kach Êmieci, badacze odkryli dziesiàtki
tysi´cy dokumentów pisanych, z któ-
rych wi´kszoÊç datowana jest na okres
mi´dzy 1275 a 1075 rokiem p.n.e. Nie-
które z tekstów utrwalono na arkuszach
papirusu, wi´kszoÊç jednak na skoru-
pach naczyƒ lub na wyg∏adzonych bia-
∏ych kawa∏kach wapienia zwanych
ostrakonami (z greckiego ostrakon –
skorupka), które tamtejsza spo∏ecznoÊç
traktowa∏a jako coÊ w rodzaju Êwistków
papieru.

Zapiski te jakby tchn´∏y ˝ycie w

mieszkaƒców wioski. Znajdujemy w
nich notatki administracyjne, wiersze
mi∏osne i prywatne listy opisujàce ro-

dzinne konflikty, problemy zdrowotne
i spory prawne. Dokumenty te dajà rów-
nie˝ poglàd na system edukacji w sta-
ro˝ytnym Egipcie – jest to kwestia, któ-
rej badaniem zajmuj´ si´ od pewnego
czasu. Bogactwo tekstów znalezionych
na tym stanowisku Êwiadczy, ˝e w pew-
nych okresach historii wi´kszoÊç tutej-
szych m´˝czyzn umia∏a czytaç i pisaç.
(Naukowcy nie wiedzà, czy równie wie-
le kobiet z Deir el-Medina by∏o piÊmien-
nych. Korespondowa∏y ze sobà, lecz mo-
g∏y dyktowaç listy m´˝czyznom.) Ten
wysoki odsetek piÊmiennoÊci kontra-
stuje silnie z sytuacjà pozosta∏ej cz´Êci
spo∏eczeƒstwa staro˝ytnego Egiptu, spo-
Êród której tylko oko∏o 1–2% umia∏o czy-
taç i pisaç. Ostrakony wyjaÊniajà, w ja-
ki sposób mieszkaƒcy wioski osiàgn´li
tak imponujàcy poziom edukacji.

Miód dla mych oczu

Jednak zanim dok∏adniej przyjrzymy

si´ systemowi edukacji w Deir el-Medi-
na, szybki przeglàd niektórych odkry-
tych ostrakonów pomo˝e w rekon-
strukcji ˝ycia w wiosce oraz pozwoli
zrozumieç, dlaczego umiej´tnoÊç pisania
i czytania rozwin´∏a si´ tam w tak nie-
zwyk∏ym stopniu. „Stosy” dokumen-

TOMO NARASHIMA

tów administracyjnych Êwiadczà, ˝e
Egipcjanie tej epoki byli obsesyjnymi
biurokratami, skrupulatnie notujàcymi
narz´dzia i racje ˝ywnoÊciowe wydane
brygadom zatrudnionym przy budowie
grobów, post´p prac i prawie wszyst-
ko, co da∏o si´ policzyç.

Prywatne zapiski mieszkaƒców sà

jeszcze bardziej zró˝nicowane. Wiele

dotyczy spraw czysto praktycznych: po-
kwitowania lub sprawozdania z roz-
praw sàdowych (mieszkaƒcy wioski
nami´tnie si´ procesowali). Chyba naj-
ciekawszymi tekstami sà listy prywat-
ne, które wprowadzajà czytelnika bez-
poÊrednio w Êwiat Egiptu Nowego
Paƒstwa. W jednym z takich pism Pai,
ojciec, pisze do syna o swej chorobie

oczu – najwyraêniej by∏a ona nast´p-
stwem pracy przy budowie grobów,
spowodowana zapyleniem, z∏ym oÊwie-
tleniem i odpryskami kamienia:

Rysownik Pai mówi do swego

syna, rysownika Pre[emhaba?]: Nie
odwracaj si´ do mnie plecami. Nie
jestem zdrowy. Nie ustawaj w lito-
Êci nade mnà, poniewa˝ jestem
w [ciemnoÊci (?) od kiedy] mój pan
Amon [odwróci∏ si´] do mnie
plecami.

Czy móg∏byÊ przynieÊç troch´

miodu dla mych oczu, jak równie˝
troch´ ochry, którà uformowano
w bry∏ki, i prawdziwego czarnego
barwnika do oczu. [Âpiesz si´!] Do-
pilnuj tego! Czy˝ nie jestem twoim
ojcem? Popad∏em teraz w nieszcz´-
Êcie; szukam mego wzroku i go nie
znajduj´.

Lamenty Pai nie dziwià: Êlepota dla

rysownika, który malowa∏ postacie i hie-
roglify wewnàtrz grobów, oznacza∏a
ca∏kowità niezdolnoÊç do pracy. Opisy
mikstury, sk∏adajàcej si´ z miodu,
ochry i czarnego barwnika do oczu, o
którà prosi∏ Pai, pojawiajà si´ na papiru-

68 Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1997

PRZEDSTAWIENIA kamieniarza (z lewej) i skryby (z prawej) pre-
zentujà dwa ró˝ne style w rysowaniu, które odkryto na ostrako-
nach w Deir el-Medina. Szkicowo uj´ta postaç robotnika z d∏utem
i m∏otkiem kamieniarskim (pobijakiem) uwidacznia bulwiasty nos,
szczeciniasty podbródek i otwarte usta – z pewnoÊcià efekt prze-
rysowania dla uzyskania komizmu. Autoportret skryby Amenho-
tepa adorujàcego boga Tota jest wierny kanonom sztuki egipskiej.

NARZ¢DZIA robotników to ró˝nych wiel-
koÊci p´dzle oraz naczynie na czerwony barw-
nik i surowe minera∏y. Rysownicy u˝ywali
tych przyrzàdów do malowania postaci i hie-
roglifów, które ozdabia∏y groby królewskie.

FITZWILLIAM MUSEUM, UNIVERSITY OF CAMBRIDGE

MUZEUM EGIPSKIE W KAIRZE

MUZEUM EGIPSKIE W TURYNIE

sach medycznych, co Êwiadczy, i˝ by∏o
to powszechnie stosowane lekarstwo.
Istotnie, miód ma w∏aÊciwoÊci antysep-
tyczne, ochra zaÊ, wymieniana w wielu
innych receptach w tamtych czasach, da-
je powiekom uczucie ch∏odu; uwa˝ano
te˝, ˝e zmniejsza opuchlizn´. Poniewa˝
tak wielu robotników cierpia∏o na tego
rodzaju chorob´ oczu, zapewne by∏ to
Êrodek leczniczy dobrze znany i Pai móg∏
sam go sobie zaaplikowaç. W przeciw-
nym razie Pai poprosi∏by swego syna
o zrealizowanie receptury lekarza.

W przybli˝eniu po∏owa zapisków od-

krytych w Deir el-Medina to teksty reli-
gijne lub literackie. Przetrwa∏y tam ko-
pie wi´kszoÊci „klasyki” staro˝ytnej
literatury egipskiej; w niektórych przy-
padkach ostrakony pochodzàce z wio-
ski stanowià jedyny zachowany egzem-
plarz dzie∏a. W∏aÊnie klasyka stanowi∏a
rudymenty edukacji uczniów: tysiàce tek-
stów szkolnych to wypisy z arcydzie∏
literatury Âredniego Paƒstwa (oko∏o 2000
do 1640 roku p.n.e.) w j´zyku, który
mia∏ tyle wspólnego z ówczesnà mowà
uczniów, co Êredniowieczny angielski
Chaucera z dzisiejszà angielszczyznà.
Ponadto wielu mieszkaƒców wioski two-
rzy∏o na w∏asnà r´k´ teksty nauk, hym-
ny i listy. Na przyk∏ad pisarz Amennacht
napisa∏ apologi´ kosmopolitycznych Teb,
usytuowanych po drugiej stronie Nilu:

Co mówià do siebie
w swych sercach ka˝dego dnia
ci, którzy sà z dala od Teb?
Trawià dzieƒ,
Êniàc [?] ich imi´ [mówiàc]:
„Oby tylko ich Êwiat∏o by∏o
nasze!...”
Chleb, który tam jest, o wiele
lepiej smakuje
ni˝ placki zrobione z g´siego
smalcu.
[Woda] Teb jest s∏odsza ni˝ miód;
jeden jej ∏yk upaja.
Zobaczcie, jak ˝yje si´ w Tebach!
Niebiosa dajà im podwójnie
[orzeêwiajàcy] wiatr.

Jak wynika z papirusu odkrytego

w archiwach skryby z Deir el-Medina,
mieszkaƒcy wioski wysoko cenili wie-
dz´ oraz zdolnoÊci literackie. W ni˝ej
cytowanym fragmencie pisarz sk∏ada
niezwyk∏y ho∏d nauce, podczas gdy
w innych dokumentach wychwala
si´ przede wszystkim wpraw´ w pisa-
niu i znajomoÊç literatury klasycznej.
Przytoczony opis zaj´cia skryby pod-
kreÊla twórczy wysi∏ek i s∏aw´, któ-
ra mo˝e przyjÊç po Êmierci. Krótko
mówiàc, autor odwo∏uje si´ do nie-
zwykle silnego dà˝enia Egipcjan do
nieÊmiertelnoÊci:

Co do uczonych skrybów z cza-

sów, które nastàpi∏y po bogach –
tych, którzy przepowiedzieli rze-
czy, aby si´ zdarzy∏y – ich imiona
przetrwajà na zawsze, mimo i˝
odeszli, czas ich ˝ycia si´ dope∏ni∏,
a ich krewni zostali zapomniani.

Nie zbudowali sobie miedzia-

nych piramid ze stelami z ˝elaza.
Nie pozostawili potomstwa jako
spadkobierców, [którzy mogliby]
wypowiadaç ich imi´, ale uczynili
swoimi nast´pcami dzie∏a i nauki,
które stworzyli.

Znaczenie wykszta∏cenia

Powszechna umiej´tnoÊç czytania

i pisania wÊród robotników z Deir el-
Medina bez wàtpienia wzi´∏a si´ stàd,
i˝ wielu wykwalifikowanych artystów
pracujàcych przy budowie grobów kró-

lewskich chcia∏o rozumieç znaczenie
hieroglifów. Na poczàtku istnienia wio-
ski groby faraonów zawiera∏y tylko pro-
ste, zapisane pismem kursywnym ko-
pie przewodników po zaÊwiatach, któ-
rym towarzyszy∏y winiety z narysowa-
nymi na nich postaciami. Lecz pod ko-
niec XIV wieku p.n.e. zacz´∏y pojawiaç
si´ w grobach starannie wykute i nama-
lowane sceny. W tym samym czasie
umiej´tnoÊç czytania i pisania w Deir
el-Medina znacznie si´ upowszechni∏a,
o czym Êwiadczy wzrost liczby tekstów
wówczas powsta∏ych.

Malowane reliefy wprowadzi∏ do Do-

liny Królów w∏adca Horemheb, który
panowa∏ w latach 1319–1292 p.n.e. Naj-
staranniej wypracowane projekty gro-
bów Horemheba i póêniejszych królów
wymaga∏y zespo∏u rysowników, któ-
rzy by wykonali wst´pne rysunki oraz
stworzyli ostatecznà dekoracj´ malar-

Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1997 69

Lekcja literatury egipskiej

W

idoczny obok
ostrakon zawie-

ra fragment wiersza
Satyra na zawody,
klasyczny poemat
epoki Âredniego Paƒ-
stwa. Zawody takie,
jak tkacz, wytwórca
strza∏ i pos∏aniec, je-
go autor uwa˝a∏ za
gorsze od chwaleb-
nej profesji skryby.
Uczeƒ, który wykona∏
kopi´, najwyraêniej
nie zna∏ archaicz-
nego j´zyka wiersza
– napisanego ponad
700 lat wczeÊniej – i
przekr´ci∏ oryginalny
tekst. Na koƒcu zano-
towa∏ dat´ czerwonym
tuszem.

Orygina∏

Pustynià biegnie pos∏aniec,
Pozostawi∏ majàtek swoim dzieciom;
Pe∏en l´ku przed lwami i Azjatami,
Jest pewny siebie, [tylko]
gdy jest w Egipcie.
Kiedy dociera do domu w nocy,
Podró˝ zabra∏a mu wszystkie si∏y;
Jego dom jest z tkaniny lub ceg∏y,
Powrót nie sprawia mu radoÊci.

Ancient Egyptian Literature, I

(przek∏ad na angielski Miriam Lichtheim;

University of California Press, 1973)

Kopia ucznia

Pustynià biegnie pos∏aniec,
Pozostawi∏ majàtek swym dzieciom;
Pe∏en l´ku [przed] lwami i Azjatami,
Nie jest pewny, co si´ dzieje,
gdy jest w Egipcie.
Kiedy dociera do domu w niemocy,
Podró˝ go podzieli∏a.
Jego dom jest z tkaniny [lub] ceg∏y,
Wychodzi z niego bez radoÊci.

W trzecim miesiàcu zimy

dzieƒ pierwszy

MEDIA SERVICES; HUNTERIAN MUSEUM, UNIVERSITY OF GLASGOW

skà; poniewa˝ malowid∏a grobowe opa-
trzone by∏y tekstami sepulkralnymi, rze-
mieÊlnicy ci musieli byç piÊmienni.

Bardziej jednak zaskakuje to, ˝e co

najmniej kilku spoÊród ludzi odpowie-
dzialnych za wyczerpujàce zadanie wy-
kucia grobowca w zboczu góry równie˝
by∏o piÊmiennych, chocia˝ ich praca nie
wymaga∏a takich umiej´tnoÊci. Byç mo-

˝e powodowa∏a nimi ambicja; wykszta∏-
cenie, bieg∏oÊç w czytaniu i pisaniu, któ-
re ró˝ni∏y klas´ artystów od klasy ch∏o-
pów, by∏y kluczem do prawdziwej
kariery w Egipcie. Umiej´tnoÊci te mo-
g∏y okazaç si´ bardzo po˝yteczne, gdy
ktoÊ nie znajdowa∏ pracy wÊród budow-
niczych grobu. Dodatkowo w wiosce
uczenie si´ otaczano estymà, co dla m∏o-

dych ludzi by∏o silnym bodêcem do
zdobywania wiedzy, by dotrzymaç kro-
ku rówieÊnikom.

Egiptolodzy mogà odtworzyç z od-

krytych w Deir el-Medina ostrakonów
wiele faktów z ˝ycia mieszkaƒców, lecz
niestety wcià˝ ma∏o wiemy o tym, w ja-
ki sposób nauczyli si´ oni czytaç i pisaç.
W egipskich tekstach z czasów Nowego
Paƒstwa znajdujemy wzmianki o szko-
∏ach jedynie sporadycznie; dowiadu-
jemy si´ tylko, ˝e takowe istnia∏y i ˝e
ucz´szcza∏y do nich stosunkowo ma∏e
dzieci. Na przyk∏ad krótkie opowiadanie
pochodzàce z Deir el-Medina opisuje
szkolne doÊwiadczenia m∏odego ch∏op-
ca, którego matka nie by∏a zam´˝na:

Zosta∏ pos∏any do szko∏y i bar-

dzo dobrze nauczy∏ si´ pisaç. åwi-
czy∏ si´ we wszystkich sztukach
wojennych i przewy˝szy∏ swych
starszych kolegów, którzy byli
z nim w szkole. Wówczas jego to-
warzysze zapytali go: „Czyim je-
steÊ synem? Nie masz ojca!” Urà-
gali mu i drwili z niego: „Ej, nie
masz ojca!”.

Lecz badacze nie dysponujà do-

wodami na istnienie szko∏y w Deir el-

70 Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1997

PIECE znajdowa∏y si´ w Deir el-Medina
w miejscach wydzielonych pod kuchni´, na
ty∏ach domów. Na przedstawionym szkicu
(z lewej) widoczny jest tekst, mo˝na odczy-
taç s∏owa „rozpalanie w piecu”.

KARTUSZE króla Amenhotepa I (z lewej) jako çwiczenie zadane przez nauczyciela zosta∏y narysowane pewnà r´kà po jednej stronie ostra-
konu. Uczeƒ obróci∏ skorupk´ i wykona∏ kopi´ (z prawej), odwróciwszy niektóre ze znaków.

MUZEUM STARO˚YTNOÂCI ÂRÓDZIEMNOMORSKIEJ I BLISKIEGO WSCHODU, SZTOKHOLM

MUZEUM EGIPSKIE, UNIWERSYTET W LIPSKU

Medina – w tekstach nie ma ˝adnych
informacji o budynku szkolnym, a w
wiosce – ˝adnej budowli, która wyglà-
da∏aby jak szkolna sala, ani ˝adnych
zbiorów çwiczeƒ uczniowskich, które
wskazywa∏yby miejsce, gdzie mog∏oby
si´ odbywaç nauczanie. Nie natrafili-
Êmy na nic, co by Êwiadczy∏o, w jaki
sposób dzieci robotników zdobywa∏y
podstawowe umiej´tnoÊci czytania
i pisania.

Niektóre z zachowanych ostrakonów

dajà pe∏niejszy obraz tego, co mo˝na
by nazwaç wykszta∏ceniem Êrednim –
szlifowania umiej´tnoÊci czytania i pi-
sania oraz wiedzy ogólnej. Wiele spo-
Êród dokumentów odnalezionych w
wiosce to z pewnoÊcià çwiczenia dla
zaawansowanych uczniów, czasami
podpisane imionami ich i nauczyciela.
Prace pisemne noszà niekiedy dat´
wyznaczajàcà koniec lekcji danego
dnia; niektóre teksty zawierajà kilka ta-
kich dat, co wskazuje na to, ˝e jeden
ostrakon s∏u˝y∏ uczniowi przez kilka
lekcji.

Z ró˝nych podpisów na ostrakonach

wynika, ˝e cz´sto ojcowie lub dziadko-
wie kierowali edukacjà swych synów
i wnuków, aczkolwiek czasami ojcowie
– nawet piÊmienni – posy∏ali swych sy-
nów do kogoÊ o wy˝szej randze w celu
dalszego, bardziej zaawansowanego
szkolenia. (Jeden z podpisów, niestety
êle zachowany, móg∏ nale˝eç do uczen-
nicy, tak wi´c co najmniej jedna kobie-
ta otrzyma∏a wykszta∏cenie wed∏ug
tego wzorca.) Uczniowie rekrutowali
si´ z ró˝nych grup spo∏ecznych; byli to
nie tylko przyszli przywódcy spo∏ecz-
noÊci, lecz równie˝ kilku ch∏opców,
którzy nigdy nie przekroczyliby swego
statusu kamieniarza. Nauczyciele jed-
nak z zasady pochodzili z wy˝szych
klas; wspomniani na ostrakonach in-
struktorzy byli przede wszystkim skry-
bami, rysownikami lub nadzorcami
robotników.

Wydaje si´ (wskazujà na to daty dzien-

ne na ostrakonach), ˝e uczniowie dopa-
sowywali czas lekcji do pracy przy gro-
bach – w jednym tekÊcie wiele dat bywa
oddzielonych przerwà kilku dni, z czego
wynika prawdopodobnie, ˝e zazwyczaj
pomi´dzy lekcjami zarówno nauczyciel,

jak i uczeƒ byli w pracy. Niemniej na na-
uk´ pozostawa∏o mnóstwo czasu. Robot-
nicy mieli wiele dni wolnych, szczegól-
nie gdy koƒczono prace nad grobem.
W ostatnich stadiach budowy przypusz-
czalnie sp´dzali w Dolinie Królów nie
wi´cej ni˝ jeden na cztery dni.

System edukacyjny w Deir el-Medi-

na ró˝ni∏ si´ od systemów w innych
miastach i miasteczkach w ca∏ym Egip-
cie. Przede wszystkim pochodzeniem
spo∏ecznym uczniów, ponadto zarów-
no u˝ywanym materia∏em pisarskim,
jak i czasem poÊwi´conym nauce. åwi-
czenia uczniowskie odkryte na innych
stanowiskach uk∏adane by∏y na papiru-
sie ju˝ u˝ywanym – ∏atwo dost´pnym
osobom na stanowiskach urz´dniczych
– i wydajà si´ dzie∏em m∏odych ch∏op-
ców, którzy byli przygotowywani do
s∏u˝by w administracji. Uczyli si´ oni
ka˝dego dnia i potrafili zapisaç kilka
stron papirusu dziennie.

Mimo i˝ pewne aspekty systemu

szkolnictwa w Deir el-Medina ró˝nià go
od typowego podejÊcia do edukacji,
mieszkaƒcy wioski najwyraêniej podzie-
lali powszechne wyobra˝enie o tym, co
powinno stanowiç przedmiot nauki
i dlaczego. Nauczyciele w wiosce robot-
ników w Deir el-Medina w przerwach
pomi´dzy pracà mogli szkoliç kamie-
niarzy, piszàc na kawa∏kach wapienia
(naj∏atwiej dost´pnym im materiale);
a zapoznawali swoich podopiecznych
z wielkimi dzie∏ami klasycznej literatu-
ry egipskiej, aby mogli oni posiàÊç mà-
droÊç i zagwarantowaç sobie pe∏nà suk-
cesów karier´. Jeden z wioskowych
skrybów napisa∏ do m∏odego ucznia:
„PoÊwi´ç si´ ca∏ym sercem pisaniu, za-
j´ciu po˝ytecznemu dla tego, kto je wy-
konuje. Twój ojciec zna∏ hieroglify i by∏
szanowany w mieÊcie.”

T∏umaczy∏a

Beata Piàtek

Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1997 71

SZKIC portretu króla wykonany przez ucznia na ostrakonie zosta∏ poprawiony przez na-
uczyciela bia∏à linià. W Deir el-Medina m∏odzi ludzie mieli swoich wychowawców, dzi´ki
którym poznawali sztuk´ czytania i pisania, a tak˝e kultur´.

Literatura uzupe∏niajàca

A COMMUNITY OF WORKMEN AT THEBES IN THE RAMESSIDE PERIOD.

Jaroslav C˘erny’;

Institute Fran•ais d’Archeologie Orientale, Kair 1973.

COMMODITY PRICES FROM THE RAMESSID PERIOD: AN ECONOMIC STUDY OF THE VILLA-

GE OF NECROPOLIS WORKMEN AT THEBES.

Jac. J. Janssen; E. J. Brill, Lejda 1975.

THE TOMB-BUILDERS OF THE PHARAOHS.

Morris Bierbrier; British Museum Pu-

blications, Londyn 1982.

LETTERS FROM ANCIENT EGYPT.

T∏um. Edward F. Wente. Red. Edmund S. Mel-

tzer; Scholars Press 1990.

Informacje o autorze

ANDREA G. McDOWELL rozpocz´∏a badania Deir el-Medina

w University of Pennsylvania podczas pracy nad rozprawà

doktorskà z historii staro˝ytnej. Zanim przenios∏a si´ do Yale

University, gdzie obecnie studiuje prawo, wyk∏ada∏a na Uni-

wersytecie w Lejdzie, by∏a asystentkà w Somerville College

University of Oxford oraz docentem egiptologii w Johns Hop-

kins University. McDowell pracuje równie˝ nad ksià˝kà o De-

ir el-Medina, która ma si´ ukazaç jesienià tego roku.

FRANCUSKI INSTYTUT ARCHEOLOGII BLISKIEGO WSCHODU W KAIRZE