Polszczyzna w

Polszczyzna w

kontaktach z

kontaktach z

językami

językami

słowiańskimi

słowiańskimi

.

.

Małgorzata Gieracka

Małgorzata Gieracka

Kontakty polskiego z językami

Kontakty polskiego z językami

słowiańskimi, polegają na dwustronnej

słowiańskimi, polegają na dwustronnej

wymianie w zakresie

wymianie w zakresie

fonetyki i leksyki.

fonetyki i leksyki.

Wzajemne oddziaływanie widać zwłaszcza

Wzajemne oddziaływanie widać zwłaszcza

pomiędzy językami:

pomiędzy językami:



Polskim i czeskim

Polskim i czeskim



Polskim i ukraińskim

Polskim i ukraińskim



Polskim i rosyjskim

Polskim i rosyjskim

Oraz zdecydowanie w mniejszym stopniu

Oraz zdecydowanie w mniejszym stopniu

między polskim i białoruskim.

między polskim i białoruskim.

I. Kontakty polsko -

I. Kontakty polsko -

czeskie

czeskie



X-XI w. - przyjęcie przez Polskę

X-XI w. - przyjęcie przez Polskę

chrześcijaństwa

chrześcijaństwa



XIII-XIV w. – hołdowanie przez

XIII-XIV w. – hołdowanie przez

Czechów wielu księstw śląskich

Czechów wielu księstw śląskich



XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich

XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich

królów Wacława I i Wacława II

królów Wacława I i Wacława II

Wpływy czeskie

Wpływy czeskie

obserwujemy w zakresie:

obserwujemy w zakresie:



fonetyki wyrazów

fonetyki wyrazów



form fleksyjnych

form fleksyjnych



leksyki

leksyki

1. Wpływy fonetyczne:

1. Wpływy fonetyczne:



pożyczki leksykalne charakteryzują się

pożyczki leksykalne charakteryzują się

czeskimi cechami fonetycznymi,

czeskimi cechami fonetycznymi,

-

-

błogosławić

błogosławić

ze stczes. blagoslaviti

ze stczes. blagoslaviti

-

-

krotochwila

krotochwila

z czes. Krotochvile

z czes. Krotochvile



sczechizowane fonetycznie wyrazy

sczechizowane fonetycznie wyrazy

rodzime, które występowały w

rodzime, które występowały w

staropolskiej postaci:

staropolskiej postaci:

brona, włodać,

brona, włodać,

gańba, sierce

gańba, sierce

*

*

Rozróżnienie tych 2 typów jest trudne ponieważ czeskie

Rozróżnienie tych 2 typów jest trudne ponieważ czeskie

pożyczki leksykalne ulegały przystosowaniu do polskiego

pożyczki leksykalne ulegały przystosowaniu do polskiego

systemu fonetycznego.

systemu fonetycznego.

Przyjęte cechy fonetyczne odnoszą się

Przyjęte cechy fonetyczne odnoszą się

raczej do dystrybucji fonetycznej,

raczej do dystrybucji fonetycznej,

zmiany ich frekwencji niż do

zmiany ich frekwencji niż do

inwentarza. Są to:

inwentarza. Są to:



Formy beznosówkowe

Formy beznosówkowe

:

:

poruczyć, poruczać

poruczyć, poruczać



Formy bez przegłosu

Formy bez przegłosu

:

:

tesan

tesan

(cieśla),

(cieśla),

wymienka

wymienka

(warunek, wyjątek)

(warunek, wyjątek)



Formy z twardymi spółgłoskami: w przyimku ”bez”,

Formy z twardymi spółgłoskami: w przyimku ”bez”,

i

i

przedrostku ”bez-

przedrostku ”bez-

”, oraz w wyrazach

”, oraz w wyrazach

obecny

obecny

(dawn. powszechny),

(dawn. powszechny),

rzetelny (

rzetelny (

dawn. przejrzysty)

dawn. przejrzysty)



Przejęcie fonetycznego

Przejęcie fonetycznego

h

h

w niektórych wyrazach:

w niektórych wyrazach:

czyhać,

czyhać,

hańba, ohydny, hojny

hańba, ohydny, hojny

Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było

Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było

w języku polskim niewiele, można jednak

w języku polskim niewiele, można jednak

mówić o szerzeniu się w polskim języku

mówić o szerzeniu się w polskim języku

literackim form fleksyjnych mających

literackim form fleksyjnych mających

oparcie w języku czeskim czyli o wpływie

oparcie w języku czeskim czyli o wpływie

języka jako arbitra. Dotyczy to:

języka jako arbitra. Dotyczy to:



ściągniętych form zaimków typu

ściągniętych form zaimków typu

ma

ma

(obok moja, mojemu)

(obok moja, mojemu)



sufiksów –tel

sufiksów –tel

, obywatel,

, obywatel,

-

-

telny

telny

, rzetelny,

, rzetelny,

czytelny

czytelny



przymiotników z przedrostkiem prze-

przymiotników z przedrostkiem prze-

,

,

przepiękny, przeczysty

przepiękny, przeczysty

2. Wpływy leksykalne

2. Wpływy leksykalne

Wpływ języka czeskiego na słownictwo polskie

Wpływ języka czeskiego na słownictwo polskie

zaczął się w momencie przyjęcia przez Polskę

zaczął się w momencie przyjęcia przez Polskę

chrześcijaństwa. Oprócz wyrazów rodzimie czeskich,

chrześcijaństwa. Oprócz wyrazów rodzimie czeskich,

weszła do polszczyzny terminologia pochodzenia

weszła do polszczyzny terminologia pochodzenia

łacińskiego i niemieckiego:

łacińskiego i niemieckiego:



Terminologia religijna:

Terminologia religijna:

poganin, ołtarz, biskup,

poganin, ołtarz, biskup,

papież

papież



Imiona osobowe

Imiona osobowe

:

:

Wirzbięta

Wirzbięta

(z czes. Vrbata)

(z czes. Vrbata)



Nazwy dni tygodnia

Nazwy dni tygodnia

:

:



Inne wyrazy

Inne wyrazy

:

:

stodoła, komnata, komin

stodoła, komnata, komin

Wiek XVI

Wiek XVI

jest czasem

jest czasem

upowszechniania się

upowszechniania się

bohemizmów, nowych wyrazów i

bohemizmów, nowych wyrazów i

form wyrazowych pojawia się w

form wyrazowych pojawia się w

tym okresie o połowę mniej w

tym okresie o połowę mniej w

stosunku do wieku poprzedniego.

stosunku do wieku poprzedniego.

Sytuacja zmienia się w

Sytuacja zmienia się w

wieku XIX

wieku XIX

gdy do polskiego wkraczają

gdy do polskiego wkraczają

zupełnie wyjątkowe bohemizmy:

zupełnie wyjątkowe bohemizmy:



kneź, lump, masan, pawlacz, styki

kneź, lump, masan, pawlacz, styki

(kontakty),

(kontakty),

spolegliwy

spolegliwy

.

.

Język czeski

Język czeski

wywierał znaczny

wywierał znaczny

wpływ na kształtującą się

wpływ na kształtującą się

polszczyznę ogólną w różnych jej

polszczyznę ogólną w różnych jej

warstwach. Często odgrywał rolę

warstwach. Często odgrywał rolę

arbitra, decydując o zwycięstwie w

arbitra, decydując o zwycięstwie w

polskim języku tych form, które były

polskim języku tych form, które były

zgodne z czeskim.

zgodne z czeskim.

Język czeski a język

Język czeski a język

polski

polski

Język polski a język

Język polski a język

czeski

czeski

Z kolei

Z kolei

język polski

język polski

wywarł znaczny

wywarł znaczny

wpływ na słownictwo czeskie. Polonizmy

wpływ na słownictwo czeskie. Polonizmy

pojawiają się w XVI wieku w zielniku

pojawiają się w XVI wieku w zielniku

Mathiolego, w słowniku Veleslavina, oraz w

Mathiolego, w słowniku Veleslavina, oraz w

pismach B. Paprockiego.

pismach B. Paprockiego.

Większość pożyczek polskich weszła do j.

Większość pożyczek polskich weszła do j.

czeskiego w okresie odrodzenia

czeskiego w okresie odrodzenia

narodowego. Dotyczy takich dziedzin jak

narodowego. Dotyczy takich dziedzin jak

botanika, zoologia, matematyka, fizyka

botanika, zoologia, matematyka, fizyka

Istnieje ok.

Istnieje ok.

2.200 polonizmów

2.200 polonizmów

w języku

w języku

czeskim ( 550 terminów naukowych, i 1650

czeskim ( 550 terminów naukowych, i 1650

wyrazów specjalistycznych).

wyrazów specjalistycznych).

Większość z nich to pożyczki sporadyczne.

Większość z nich to pożyczki sporadyczne.

Obecnie

Obecnie

zachowało się

zachowało się

220 terminów

220 terminów

naukowych

naukowych

i ponad

i ponad

400

400

wyrazów

wyrazów

specjalistycznych

specjalistycznych

. Polonizmy te uległy

. Polonizmy te uległy

adaptacji fonetycznej i morfologicznej:

adaptacji fonetycznej i morfologicznej:



veda

veda

(pol. wiedza),

(pol. wiedza),

puvab

puvab

(pol. powab),

(pol. powab),

rumeny

rumeny

(pol. rumiany)

(pol. rumiany)

II. Kontakty polsko-

II. Kontakty polsko-

ukraińskie i polsko-

ukraińskie i polsko-

białoruskie

białoruskie

Kontakty polsko-białoruskie i polsko-

Kontakty polsko-białoruskie i polsko-

ukraińskie kształtowały się na płaszczyźnie:

ukraińskie kształtowały się na płaszczyźnie:



literackiej

literackiej



gwarowej

gwarowej



w dziedzinie zapożyczeń

w dziedzinie zapożyczeń

Początkowo kontakty miały charakter

Początkowo kontakty miały charakter

wyłącznie lokalny, intensyfikacja nastąpiła w

wyłącznie lokalny, intensyfikacja nastąpiła w

XIV-XVI w miarę zajmowania przez Koronę

XIV-XVI w miarę zajmowania przez Koronę

coraz to nowych ziem ukraińskich i

coraz to nowych ziem ukraińskich i

następującej w efekcie polonizacji życia

następującej w efekcie polonizacji życia

publicznego.

publicznego.

Zapożyczenia przed XVI

Zapożyczenia przed XVI

w.

w.

Liczba zapożyczeń przed XVI w.

Liczba zapożyczeń przed XVI w.

jest stosukowo niewielka i obejmuje

jest stosukowo niewielka i obejmuje

ona z reguły słownictwo lokalne.

ona z reguły słownictwo lokalne.



kamcha

kamcha

„jedwab”,

„jedwab”,

kitajka, kiwior

kitajka, kiwior

”czapka”,

”czapka”,

jarmułka, basałyk

jarmułka, basałyk

”bicz”,

”bicz”,

kaftan, orkisz

kaftan, orkisz

,

,

bisior

bisior

”perła,

”perła,

bojarzyń

bojarzyń

„rycerz”,

„rycerz”,

kord, torłop

kord, torłop

„futro”,

„futro”,

roztruchan, proskura

roztruchan, proskura

„chleb przaśny”,

„chleb przaśny”,

kołtki

kołtki

”nausznice”,

”nausznice”,

pawłoka

pawłoka

„purpura” .

„purpura” .

Wiek XVI-XIX

Wiek XVI-XIX

Wpływy ukraińskie:

Wpływy ukraińskie:



wyrazy dotyczące realiów ukraińskich

wyrazy dotyczące realiów ukraińskich

:

:

czaban

czaban

(pasterz),

(pasterz),

czerniec

czerniec

(mnich),

(mnich),

czeret

czeret

(trzcina),

(trzcina),

kozak

kozak

,

,

metropolit, hultaj, portki, wiedźma,

metropolit, hultaj, portki, wiedźma,



wyrazy orientalne

wyrazy orientalne

(tureckie) przyswojone

(tureckie) przyswojone

przez

przez

pośrednictwo ukraińskie

pośrednictwo ukraińskie

:

:

bachmat,

bachmat,

bazar, juki, wojłok,

bazar, juki, wojłok,



wyrazy zaznaczające się w języku pisarzy

wyrazy zaznaczające się w języku pisarzy

polskich pochodzących z Kresów, bądź z

polskich pochodzących z Kresów, bądź z

Kresami

Kresami

związanych

związanych

, jak Mikołaj Rej, Sebastian

, jak Mikołaj Rej, Sebastian

Klonowic, Samuel Twardowski.

Klonowic, Samuel Twardowski.

Wiek XX

Wiek XX

W dwudziestoleciu międzywojennym wpływ na

W dwudziestoleciu międzywojennym wpływ na

język ogólnopolski wywierało Lwów, i Wilno, ze

język ogólnopolski wywierało Lwów, i Wilno, ze

swoimi odmianami polszczyzny kresowej, co

swoimi odmianami polszczyzny kresowej, co

widać m. in. w:

widać m. in. w:



powojennych audycjach radiowych w dialekcie

powojennych audycjach radiowych w dialekcie

wileńskim w Olsztynie i dialekcie lwowskim we

wileńskim w Olsztynie i dialekcie lwowskim we

Wrocławiu.

Wrocławiu.



powieściach o tematyce kresowej.

powieściach o tematyce kresowej.

Z kolei Ukraina sowiecka to czas w którym

Z kolei Ukraina sowiecka to czas w którym

następowała unifikacja języka ukraińskiego, co

następowała unifikacja języka ukraińskiego, co

prowadziło do usuwania z języka zapożyczeń,

prowadziło do usuwania z języka zapożyczeń,

także polskich.

także polskich.

Współcześnie najbardziej znane

Współcześnie najbardziej znane

zapożyczenia języka ukraińskiego

zapożyczenia języka ukraińskiego

odnajdziemy w:

odnajdziemy w:



literaturze

literaturze

:

:

czeremcha, rubaszny, wertep

czeremcha, rubaszny, wertep



gwarach polskich przy wschodniej granicy

gwarach polskich przy wschodniej granicy

:

:

sołoducha

sołoducha

(zupa z mąki),

(zupa z mąki),

hładyszka

hładyszka

(gliniany garnek)

(gliniany garnek)



nazwach miejscowości

nazwach miejscowości

:

:

Kotelnica w Gorcach

Kotelnica w Gorcach

Polonizmy obecne współcześnie w języku

Polonizmy obecne współcześnie w języku

białoruskim:

białoruskim:



wybitny, wydatek, plon, termin

wybitny, wydatek, plon, termin

Polonizmy obecne współcześnie w języku

Polonizmy obecne współcześnie w języku

ukraińskim:

ukraińskim:



pan, rola, bułka

pan, rola, bułka

III. Kontakty polsko-

III. Kontakty polsko-

rosyjskie

rosyjskie

W przypadku kontaktów polsko-rosyjskich,

W przypadku kontaktów polsko-rosyjskich,

język polski odegrał wielką rolę w tworzeniu

język polski odegrał wielką rolę w tworzeniu

słownictwa rosyjskiego. Kontakty polsko-

słownictwa rosyjskiego. Kontakty polsko-

ruskie stały się szczególnie intensywne, po

ruskie stały się szczególnie intensywne, po

powstaniu państwa polsko-litewskiego. Język

powstaniu państwa polsko-litewskiego. Język

polski był dla Rusi Moskiewskiej językiem

polski był dla Rusi Moskiewskiej językiem

kraju o wysokiej kulturze i cywilizacji.

kraju o wysokiej kulturze i cywilizacji.

Oprócz wyrazów rodzimie polskich rosyjski

Oprócz wyrazów rodzimie polskich rosyjski

zapożyczył za pośrednictwem polszczyzny

zapożyczył za pośrednictwem polszczyzny

również wyrazy obce m. in. galicyzmy.

również wyrazy obce m. in. galicyzmy.

Zapożyczenia polskie widoczne są

Zapożyczenia polskie widoczne są

szczególnie w dziedzinach:

szczególnie w dziedzinach:



terminologii prawniczej:

terminologii prawniczej:

dowód

dowód

,

,

istina,

istina,

doprawiti

doprawiti

,

,



administracji

administracji

, korona, kancler, komissija,

, korona, kancler, komissija,

apiellacyja, instrukcuja, riejestr, monopolija,

apiellacyja, instrukcuja, riejestr, monopolija,

mieszczanin, obywatiel,

mieszczanin, obywatiel,



gastronomii

gastronomii

, kuchnia, kucharka, kuchmistr,

, kuchnia, kucharka, kuchmistr,

piekarnia, bułka, smalec, wodka,

piekarnia, bułka, smalec, wodka,



budownictwa, sprzętów domowych

budownictwa, sprzętów domowych

,

,

zamok, komnata, wanna, garniec

zamok, komnata, wanna, garniec



terminologii wojskowej

terminologii wojskowej

,

,

oborona

oborona

(obrona),

(obrona),

połkownik

połkownik

(półkownik),

(półkownik),



materiałów i przedmiotów

materiałów i przedmiotów

codziennego użytku

codziennego użytku

, wodka, sztuka,

, wodka, sztuka,

stal, taniec, malewat,

stal, taniec, malewat,



określania osób

określania osób

,

,

osoba, agient, opiekun,

osoba, agient, opiekun,

kawalier

kawalier



techniki

techniki

, slesar, wierstak (stół do

, slesar, wierstak (stół do

heblowania), wint, stal

heblowania), wint, stal

Wpływy rosyjskie na język

Wpływy rosyjskie na język

polski

polski

Wpływy rosyjskie były szczególnie silne w

Wpływy rosyjskie były szczególnie silne w

zaborze rosyjskim i po II wojnie światowej, i

zaborze rosyjskim i po II wojnie światowej, i

zaznaczyły swą obecność szczególnie w zakresie:

zaznaczyły swą obecność szczególnie w zakresie:



terminologii wojskowej:

terminologii wojskowej:

transeja

transeja

(rów strzelecki)

(rów strzelecki)



publicystyki

publicystyki

:

:

kułak

kułak

(bogacz wiejski),

(bogacz wiejski),

wiodący,

wiodący,

przodujący

przodujący



frazeologii produkcyjno-militarnej

frazeologii produkcyjno-militarnej

:

:

batalia, walka o

batalia, walka o

plan,

plan,



mowy potocznej

mowy potocznej

:

:

gieroj

gieroj

(iron. bohater),

(iron. bohater),

ciut-ciut

ciut-ciut

Bibliografia:

Bibliografia:



T. Z. Orłoś,

T. Z. Orłoś,

Polsko-czeskie związki językowe

Polsko-czeskie związki językowe

,

,



B. Walczak,

B. Walczak,

Zarys dziejów języka polskiego

Zarys dziejów języka polskiego

,

,



M. Karpulak,

M. Karpulak,

Słownik staropolskiej terminologii

Słownik staropolskiej terminologii

chrześcijańskiej,

chrześcijańskiej,



S. Urbańczyk ”

S. Urbańczyk ”

Charakterystyka staropolskich

Charakterystyka staropolskich

zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego

zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego

[w:] Szkice z dziejów języka polskiego

[w:] Szkice z dziejów języka polskiego



G. Ryttner,

G. Ryttner,

Wschodniosłowiańskie

Wschodniosłowiańskie

zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII w

zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII w



J. Rieger,

J. Rieger,

Kontakty polszczyzny z innymi

Kontakty polszczyzny z innymi

językami słowiańskimi [w:] Encyklopedia

językami słowiańskimi [w:] Encyklopedia

kultury

kultury

polskiej XX wieku t.2, Współczesny

polskiej XX wieku t.2, Współczesny

język polski

język polski