PrzeglĄd menoPauzalny 2/2011
Zespół przedwczesnego wygasania czynnoS
ci jajników
Premature ovarian failure
Joanna Tkaczuk-Włach1, Małgorzata Sobstyl1, Grzegorz Jakiel2
1
Katedra i Klinika Ginekologii i Endokrynologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie;
kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. n. med. Lechosław Putowski
2
I Klinika Położnictwa i Ginekologii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie;
kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Grzegorz Jakiel
Przegląd Menopauzalny 2011; 2: 163 168
Streszczenie
Zespół przedwczesnego wygasania czynności jajników (ZPWCJ) jest schorzeniem charakteryzującym się
brakiem miesiączki, dużym stężeniem gonadotropin [hormonu folikulotropowego (follicle-stimulating hormone
 FSH) i hormonu luteinizującego (luteinizing hormone  LH)] i hipoestrogenizmem przed 40. r.ż. kobiety. Dotyka
ok. 1% kobiet. Do znanych przyczyn choroby zalicza się czynniki genetyczne  zaburzenia chromosomu X oraz
autosomalne, czynniki autoimmunologiczne, jatrogenne oraz środowiskowe. Terapia obejmuje hormonalną
terapię zastępczą oraz leczenie niepłodności.
Słowa kluczowe: jajnik, brak miesiączki, niepłodność, zespół przedwczesnego wygasania czynności jajników.
Summary
Premature ovarian failure (POF) is a syndrome characterized by amenorrhoea, high levels of gonadotropins
(FSH and LH) and hypoestrogenism before the age of 40. It is a disorder affecting approximately 1% of women. The
known causes include: genetic  X chromosome abnormalities and autosomal genetic conditions, autoimmune
conditions, and iatrogenic and environmental factors. Management involves hormone replacement therapy and
infertility treatment.
Key words: ovary, amenorrhea, hypoestrogenism, infertility, premature ovarian failure (POF).
Wstęp
Około 20 30% kobiet dotkniętych tym schorzeniem
będzie w wywiadzie rodzinnym mieć krewne po stronie
Zespół przedwczesnego wygasania czynności jajni-
żeńskiej wykazujące cechy tego zespołu [3, 6].
ków (ZPWCJ) można scharakteryzować najogólniej jako
Występują etniczne różnice w częstości występo-
wyczerpanie funkcji jajników przed ukończeniem 40. r.ż.
wania schorzenia  od 1,4% u Afroamerykanek i Hisz-
kobiety [1].
panek, przez 1% u rasy kaukaskiej, do 0,1% u Japonek
Do charakterystycznych cech zaburzenia należą:
[6 8]. Związana z zespołem wygasania czynności jajni-
" pierwotny lub wtórny brak miesiączki;
ków utrata płodności powodowana jest w większości
" małe stężenie hormonów gonadalnych, tzn. estroge-
przypadków brakiem pęcherzyków jajnikowych, w in-
nów i inhibin (hipoestrogenizm);
nych sytuacjach  brakiem odpowiedzi na stymulację
" zwiększone stężenie gonadotropin [hormonu foli-
przez istniejące pęcherzyki [9].
kulotropowego (follicle-stimulating hormone  FSH)
i hormonu luteinizującego (luteinizing hormone  LH)]
w zakresie odpowiadającym okresowi pomenopauzal-
Patofizjologia
nemu (hipergonadotropowy brak miesiączki);
" wiek pacjentki nieprzekraczający 40 lat [2 4].
Bezpośrednie przyczyny ZPWCJ są słabo poznane,
Zespół przedwczesnego wygasania czynności jaj- a te zidentyfikowane do tej pory dotyczą niewielkiej
ników dotyka 1 2% kobiet przed 40. r.ż., a dokład- liczby przypadków [10]. Uważa się, że jest to schorzenie
niej jedną na 10 000 kobiet w wieku 20 lat, jedną na o podłożu wysoko heterogennym.
1000 kobiet do 30. r.ż. oraz jedną na 100 kobiet do Wśród najczęstszych przyczyn tego zespołu wymie-
40. r.ż. [1, 5]. nia się:
163
PrzeglĄd menoPauzalny 2/2011
" jatrogenne (chirurgia, chemioterapia, radioterapia); chorób autoimmunologicznych, z których najczęściej
" autoimmunologiczne (zespół autoimmunologicznego wymienia się choroby tarczycy, cukrzycę oraz choroby
wielogruczołowego uszkodzenia); nadnerczy [11, 14, 15].
" czynniki środowiskowe, w tym infekcje (np. Herpes zo- Około 2 10% przypadków przedwczesnego wyga-
ster, cytomegalowirus); sania jajników jest związanych z procesem autoim-
" defekty chromosomu X (zespół Turnera, zespół łamli- munologicznym dotyczącym nadnerczy [16]. Może być
wego chromosomu X); to proces jawny klinicznie lub subkliniczny (obecność
" zaburzenia jednogenowe (np. galaktozemia, mutacje przeciwciał przeciwnadnerczowych bez objawów nie-
receptora FSH i LH); wydolności nadnerczy) i może poprzedzać wystąpienie
" idiopatyczne [2]. objawów choroby Addisona o ok. 8 14 lat. Niektórzy au-
Od 10 do 28% przypadków pierwotnego braku mie- torzy sugerują więc, aby u młodych kobiet z objawami
siączki i 4 18% wtórnego braku miesiączki ma zwią- przedwczesnego wygasania jajników oznaczać przeciw-
zek z przedwczesnym wygasaniem czynności jajników ciała przeciwnadnerczowe jako screeninig pozwalający
[8, 11]. Wystąpienie tego schorzenia u kobiet przed 20. przewidywać możliwość rozwoju autoimmunologicznej
r.ż. jest często nazywane wczesnym ZPWCJ. Do naj- niewydolności nadnerczy [16].
częstszych przyczyn choroby w grupie bardzo młodych Niewydolność jajników może być częścią tzw. zespo-
kobiet należą: zespół Turnera i dysgenezja gonad. Ze- łu autoimmunologicznego wielogruczołowego uszko-
spół Turnera jest najczęściej spotykanym zaburzeniem
dzenia (autoimmune polyglandular syndrome  APS).
chromosomowym powodującym upośledzenie funkcji
Przedwczesne wygasanie czynności jajników jest czę-
gonad i pierwotny brak miesiączki. Oprócz zaburzeń
ściej związane z typem I i III niż typem II zespołu [17].
kariotypu charakterystyczne dla niego są zaburzenia
Typ I jest rzadkim autosomalnym recesywnym zaburze-
fenotypu w postaci: niskiego wzrostu, płetwiastej szyi,
niem, dotyczy głównie dzieci w wieku 3 5 lat oraz we
koślawości łokci, puklerzowatej klatki piersiowej, licz- wczesnym okresie dojrzewania. Charakteryzuje się nie-
nych znamion barwnikowych na skórze czy gotyckiego
doczynnością przytarczyc, niewydolnością nadnerczy,
podniebienia [8].
przewlekłą grzybicą śluzówkowo-skórną, niedoczynno-
Opisywane są również przypadki wczesnego zespo- ścią tarczycy i wreszcie przedwczesnym wygasaniem
łu wygasania czynności jajników u kobiet z prawidło- czynności jajników, co dotyczy ok. 17 60% przypadków
wym kariotypem i wtedy etiologia najczęściej pozostaje
w typie I [11, 15, 18].
nieznana [6, 12].
Typ II zespołu jest chorobą autosomalną dominują-
Zidentyfikowano na chromosomie X dwa główne re- cą i obejmuje niewydolność nadnerczy, autoimmuno-
giony odpowiedzialne za rozwój jajników i ich funkcję,
logiczną niedoczynność tarczycy, cukrzycę typu 1 oraz
tzw. POF1 i POF2, oraz inne, np. FMR1, FMR2. Podobne
przedwczesne wygasanie czynności jajnika w 3,6 10%
w funkcji regiony odnaleziono również na autosomach.
przypadków [8]. Typ II dotyka dorosłych w trzeciej
Ich mutacje mogą przyczyniać się do rozwoju przed- i czwartej dekadzie życia [15, 19]. Typ III zespołu roz-
wczesnego wygasania czynności jajników, co szczegól- wija się u dorosłych i charakteryzuje go niewydolność
nie widoczne jest w przypadkach z rodzinnym obciąże- tarczycy oraz inne schorzenia immunologiczne, z wyklu-
niem [3, 8, 9].
czeniem choroby Addisona.
Galaktozemia jest następstwem braku enzymu ga- Stwierdzono również związek między przedwczesnym
laktozo-1-fosforanourydylotransferazy GALT. Jest cho- wygasaniem jajników a miastenią, zespołem Sj�grena,
robą autosomalną recesywną powodującą opóz
nie- chorobą Leśniowskiego-Crohna, bielactwem, niedokrwi-
nie umysłowe, kataraktę czy zaburzenia funkcji nerek
stością złośliwą, reumatoidalnym zapaleniem stawów
i wątroby. Zespół przedwczesnego wygasania czynności
oraz toczniem rumieniowatym układowym [11, 20].
jajników rozwija się u większości pacjentek z galakto-
Wśród czynników środowiskowych mogących mieć
zemią pomimo dobrej kontroli diety. Częstość występo-
wpływ na rozwój ZPWCJ wymienia się: palenie papie-
wania zespołu wśród pacjentek z galaktozemią ocenia
rosów, metale ciężkie, rozpuszczalniki, pestycydy oraz
się nawet na 70 80% [2]. Dokładny patomechanizm
zanieczyszczenia przemysłowe [3].
rozwoju ZPWCJ u tych pacjentek nie jest poznany, ale
Fryzjerki, w porównaniu z innymi zawodami, stano-
przypuszcza się, że wynika on z toksycznego efektu,
wią grupę kobiet szczególnie narażonych na uszkodze-
jaki wywiera galaktoza i jej metabolity na pęcherzyki
nie zdolności reprodukcyjnych w wyniku kontaktu z che-
jajnikowe w okresie życia płodowego, redukcji począt-
mikaliami, co potwierdzono na modelu zwierzęcym [21].
kowej liczby oogonii czy dezaktywacji gonadotropin
Palenie papierosów ma związek z przedwczesnym
przez glikozylację ich podjednostek [8, 13].
występowaniem menopauzy o 1 2 lata [22, 23]. Sugero-
Udowodniono związek przedwczesnego wygasa- wany związek między paleniem tytoniu, który zawiera
nia czynności jajników z wieloma chorobami o pod- wiele szkodliwych związków, w tym policykliczne wę-
łożu autoimmunologicznym. Szacuje się, że ok. 20% glowodory, a szybszym wyczerpywaniem zasobów jaj-
pacjentek z ZPWCJ cierpi z powodu towarzyszących nika został jednoznacznie potwierdzony [24]. Palenie
164
PrzeglĄd menoPauzalny 2/2011
papierosów oddziałuje na jajniki i ich funkcje wielokie- że dawka już 12 g cyklofosfamidu będzie powodować
runkowo. Dimetylobenzoantracen  policykliczny aro- u większości pacjentek (90%) ZPWCJ [3].
matyczny węglowodór obecny w dymie nikotynowym
 ma zdolność wiązania z receptorem obecnym na ko-
Objawy i diagnoza
mórkach ziarnistych oraz oocytach, co udowodniono na
modelu mysim. W następstwie tego aktywowany jest
U większości kobiet z przedwczesnym wygasaniem
proapoptyczny gen Bax. Dodatkowo policykliczne wę-
czynności jajników schorzenie manifestuje się zaburze-
glowodory wywierają bezpośredni toksyczny wpływ na
niami miesiączkowania. Okazuje się, że czas od poja-
komórki macierzyste [25]. Nikotyna ma również zdol-
wienia się symptomów do rozpoznania był dość długi
ność hamowania działania aromatazy, a tym samym
i wynosił od 2 do 5 lat [29].
obniżania produkcji estradiolu [3].
Niedobór estrogenów jest przyczyną występowa-
Wśród infekcji wirusowych wykazano związek mię-
nia u większości pacjentek symptomów podobnych jak
dzy przebytym zapaleniem ślinianek przyusznych, po-
u kobiet w okresie okołomenopauzalnym, tzn. objawów
pularnie zwanym świnką, infekcją cytomegalowirusem
wazomotorycznych, uczucia suchości pochwy, dyspa-
oraz wirusem opryszczki a przedwczesnym wygasa-
reunii, częstego zapalenia pochwy, zaburzeń oddawania
niem czynności jajników [3, 8, 26]. Ponadto opisywano
moczu [10].
rozwinięcie ZPWCJ po przebyciu gruz
licy, malarii, ospy
Należy również pamiętać, że pacjentki te są narażo-
wietrznej i czerwonki, ale dokładny patomechanizm po-
ne na zwiększone ryzyko wczesnego rozwoju osteopo-
zostaje zagadkowy [3].
rozy i chorób układu krążenia. Wynika to z krótkiego
Wielokrotne zabiegi chirurgiczne wykonywane z po-
czasu ekspozycji na estrogeny  co najmniej o 10 lat
wodu łagodnych zmian jajnikowych są czynnikiem ryzy-
krótszego niż u zdrowych kobiet w okresie pomenopau-
ka rozwoju ZPWCJ. Ryzyko takie, u kobiet operowanych
zalnym. Szczególnej uwagi wymagają pacjentki, u któ-
laparoskopowo z powodu obustronnych torbieli endo-
rych symptomy choroby rozwijają się przed osiągnię-
metrialnych, ocenia się na 0,6 6,8% [27]. Histerektomia
ciem szczytowej masy kostnej [30].
czy embolizacja tętnic macicznych może uszkadzać do-
Diagnozowanie jest oparte na wykluczeniu innych
pływ krwi do jajników, doprowadzając w konsekwencji
przyczyn pierwotnego lub wtórnego braku miesiączki.
do zaburzeń funkcji jajników. W zasadzie każdy zabieg
W pierwszej kolejności będzie to więc wykluczenie ciąży
chirurgiczny w obrębie miednicy mniejszej obarczo-
przez pomiar stężenia beta-hCG. Należy przeprowadzić
ny jest ryzykiem uszkodzenia jajników ze względu na
dokładny wywiad w kierunku ewentualnych zabiegów
ewentualne zmiany w unaczynieniu oraz potencjalnym
chirurgicznych w obrębie miednicy mniejszej, leczenia
rozwoju zapalenia w ich obszarze.
onkologicznego, radio- i chemioterapii, przyjmowanych
Radioterapia może być również powodem rozwoju
leków  w tym o działaniu antydopaminergicznym. Wy-
ZPWCJ. Jej efekty zależą od przyjętej dawki, wielkości
wiad rodzinny powinien obejmować pytania o wystę-
napromienianej powierzchni ciała oraz wieku pacjentki.
powanie u chorej i w jej rodzinie chorób o podłożu au-
Dawka 20 Gy powoduje u większości młodych kobiet,
toimmunologicznym, w tym zaburzeń funkcji tarczycy,
tzn. poniżej 40. r.ż., zablokowanie czynności jajników,
cukrzycy czy niewydolności nadnerczy, wreszcie ewen-
natomiast u kobiet starszych już dawka 6 Gy wywołu-
tualnego występowania przedwczesnego wygasania jaj-
je podobne skutki [3]. Uważa się, że jajniki w okresie
ników i wieku menopauzy u kobiet z najbliższej rodziny.
przedpokwitaniowym pozostają w dużej mierze oporne
Należy również wykluczyć: zaburzenia związane
na działanie radioterapii.
z podwzgórzowym brakiem miesiączki spowodowane
Szacuje się, że każdy miesiąc chemioterapii pociąga
za sobą stratę obliczaną na ok. 1,5 roku funkcji czy zdol- stresem, anoreksją, intensywnym odchudzaniem czy
ćwiczeniami fizycznymi (małe stężenie gonadotropin,
ności reprodukcyjnych [28]. Chemioterapia stosowana
szczególnie LH); hiperprolaktynemię organiczną czy
u młodych dziewcząt w zależności od zastosowanego
leku, dawki oraz wieku pacjentki powoduje zmniejsze- czynnościową [małe/prawidłowe stężenie gonadotro-
nie liczby oocytów oraz wpływa na ich jakość i funkcję pin, zwiększone stężenie prolaktyny, nieprawidłowości
oraz na funkcję komórek ziarnistych. Chemioterapia w MRI (Magnetic Resonance Imaging) przysadki]; zespół
z udziałem leków alkilujących wydaje się szczególnie policystycznych jajników (prawidłowe stężenie gonado-
obciążona ryzykiem rozwoju ZPWCJ [28]. tropin, duże androgenów, nieprawidłowości w obrazie
Obniżenie funkcjonalności jajników w wyniku che- ultrasonograficznym). Wreszcie należy wykluczyć za-
mioterapii jest istotnie częstsze u kobiet starszych niż burzenia steroidogenezy, np. niedobór 21-hydroksylazy
35-letnie, a ryzyko wzrasta dodatkowo przy użyciu le- [nieprawidłowy obraz nadnerczy, zwiększone stężenie
ków alkilujących, taksanów oraz zastosowanej wyso- androgenów i kortykotropiny (adrenocorticoid hormo-
kiej dawce kumulacyjnej. Jakkolwiek dziewczęta w wie- ne  ACTH), prawidłowe stężenia gonadotropin] czy
ku przedpokwitaniowym uważa się za dość oporne zaburzenia endokrynologiczne, tj. nadczynność i niedo-
na gonadotoksyczność cyklofosfamidu, to obserwacje czynność tarczycy, zespół Cushinga (prawidłowe stęże-
w grupie kobiet 32-letnich i starszych potwierdzają, nie gonadotropin). U pacjentek z pierwotnym brakiem
165
PrzeglĄd menoPauzalny 2/2011
miesiączki należy poszukiwać wad anatomicznych zwią- jajnikowe. Okazuje się jednak, że obecność i stężenie
zanych z zespołem Rokitańskiego lub Ashermana (nie- przeciwciał przeciwjajnikowych nie koreluje z jakością
prawidłowości w badaniu fizykalnym i ultrasonograficz- obrazu klinicznego niewydolności jajników oraz nie jest
nym, prawidłowe stężenie gonadotropin) czy zaburzeń czynnikiem predykcyjnym wystąpienia przedwczesnego
różnicowania płci, np. zespołu braku wrażliwości na an- wygasania czynności jajników [8, 15].
drogeny (nieprawidłowości w badaniu fizykalnym i ob- Leczenie ZPWCJ powinno być wielokierunkowe, tzn.
razowym, badanie kariotypu, stężenie androgenów) [2]. powinno zapobiegać następstwom hipoestrogenizmu,
Podstawą diagnostyki są badania biochemiczne. czyli obejmować redukcję objawów wypadowych, ry-
Po uprzednim wykluczeniu ciąży, podstawowe ozna- zyka osteoporozy, chorób układu krążenia i choroby Al-
czenia obejmują badanie stężenia FSH, LH, prolaktyny zheimera oraz poprawę funkcji seksualnych, co ma zna-
oraz estradiolu. Zaleca się, aby badanie stężenia FSH czenie zwłaszcza u bardzo młodych kobiet. Natomiast
przeprowadzać co najmniej dwukrotnie w odstępstwie w grupie kobiet pragnących mieć dzieci zaleca się jak
miesiąca. Hormon folikulotropowy na poziomie prze- najwcześniejsze podjęcie próby leczenia niepłodności
kraczającym 40 mIU/ml u kobiety przed 40. r.ż. pozwala [3, 36].
potwierdzić diagnozę [8]. Niestety, nie są dostępne badania oceniające ryzyko
Innym markerem endokrynologicznym wskazującym związane z długoterminowym podawaniem hormonal-
na wyczerpywanie się zasobów jajników jest stężenie nej terapii zastępczej (HTZ) u młodych kobiet z ZPWCJ.
inhibiny B. Zmiany jej stężenia znacząco wyprzedzają Dostępne badania dotyczą raczej kobiet w okresie
zwiększenie stężenia FSH u kobiet w okresie perimeno- okołomenopauzalnym [37]. Zalecanym czasem HTZ
pauzalnym. jest wiek osiąganej fizjologicznie menopauzy, tzn. do
Nowym, uważanym obecnie za najbardziej czuły, ok. 50. r.ż. [38].
markerem starzenia się jajnika jest AMH (anti-M�llerian W przypadkach braku objawów dojrzewania HTZ
hormone). Produkowany jest on przez komórki ziarniste rozpoczyna się między 12. a 13. r.ż. Zaczyna się od mini-
w czasie wczesnych faz rozwoju pęcherzyków astral- malnych dawek estrogenów przez 6 miesięcy, następnie
nych. Jego produkcja znacząco spada wraz ze zmniej- po wystąpieniu krwawienia dołączany jest progesteron
szeniem się liczby pęcherzyków [31, 32]. Wykazano, że [3, 37].
stężenie AMH zmniejsza się znacząco  wyprzedzając Pacjentki cierpiące z powodu przedwczesnego wyga-
zmiany stężeń inhibiny B oraz FSH  mimo obecności sania czynności jajników mają w porównaniu ze zdrowy-
regularnych krwawień miesięcznych u młodych mie- mi owulującymi i miesiączkującymi kobietami znacząco
siączkujących kobiet w okresie przedmenopauzalnym mniejsze stężenie wolnego i całkowitego testosteronu,
[33]. Dodatkowo stężenie AMH pozwala różnicować co w perspektywie długoterminowych deficytów może
ZPWCJ z zespołem policystycznych jajników, gdzie jego mieć znaczenie kliniczne. Dlatego jeżeli pojawiają się
stężenia są wyraz
nie zwiększone. problemy kliniczne wynikające z niedoboru androgenów,
Badanie ultrasonograficzne pozwala na zidentyfiko- np. obniżenie libido czy uczucie przewlekłego zmęczenia,
wanie i pomiar jajników (jajniki hipoplastyczne rozpo- niektórzy autorzy polecają dodatkowo suplementację te-
znaje się przy objętości 0,2 0,3 ml). Poszukuje się rów- stosteronu [39].
nież obecności pęcherzyków jajnikowych. Uważa się Ponieważ spontaniczna owulacja i w następstwie cią-
jednak, że ultrasonografia jajników nie jest metodą po- ża może zdarzyć się u 5 10% pacjentek, tym kobietom,
zwalającą na jednoznaczne stwierdzenie braku w nich które pragną uniknąć ryzyka zajścia w ciążę, należy po-
struktur pęcherzykowych. Jako dalsze postępowanie lecić pigułkę antykoncepcyjną lub stosowanie środków
weryfikujące niektórzy z autorów polecają biopsję jajni- barierowych [25, 35].
ków, zwłaszcza w przypadku jajników hipoplastycznych Redukując ryzyko osteoporozy u kobiet niegodzących
[3]. Inne badania potwierdzają, że brak pęcherzyków się suplementację estrogenów, należy rozważyć podawa-
w bioptatach jajników nie jest w żadnej mierze czynni- nie bisfosfonianów lub innych preparatów wspomagają-
kiem predykcyjnym w prognozowaniu funkcji genera- cych metabolizm kostny oraz zalecić regularną kontrolę
tywnych jajników [34, 35]. gęstości kości  przynajmniej raz na 2 lata [10].
Badania genetyczne są szczególnie uzasadnione Terapia immunosupresyjna za pomocą glikokortyko-
w przypadkach wczesnego ujawnienia się ZPWCJ [3, 8]. steroidów może być rozważana u wyselekcjonowanych
W przypadku stwierdzenia w kariotypie obecności chro- pacjentek o udowodnionym tle autoimmunologicznym
mosomu Y obowiązuje gonadektomia jako profilaktyka oraz w przypadkach idiopatycznego ZPWCJ [40].
onkologiczna [8]. Indukcja owulacji u tych pacjentek jest szczególnie
Badanie autoprzeciwciał jest zalecane w przypad- trudna, a wśród stosowanych w tym celu leków wymienia
kach towarzyszącej ZPWCJ niedoczynności tarczycy się: cytrynian klomifenu, gonadotropiny, estrogeny, ana-
i cukrzycy. Określa się m.in. przeciwciała przeciwtar- logi GnRH, kortykosteroidy oraz dehydroepiandrosteron
czycowe, przeciwciała przeciw enzymom steroidowym (DHEA). W przypadkach braku efektu zaleca się wykorzy-
czy gonadotropinom i ich receptorom oraz przeciw- stanie donacji komórek jajowych lub embrionów [3].
166
PrzeglĄd menoPauzalny 2/2011
18. Perheentupa J. APS-I/APECED: the clinical disease and therapy. Endo-
Postawienie diagnozy przedwczesnego wygasania
crinol Metab Clin North Am 2002; 31: 295-320.
czynności jajników i przedstawienie jej skutków pacjent-
19. Betterle C, Lazzarotto F, Presotto F. Autoimmune polyglandular syndrome
ce niesie ze sobą duży bagaż psychicznego obciążenia.
Type 2: the tip of an iceberg? Clin Exp Immunol 2004; 137: 225-33.
Szczególnie traumatyzującym czynnikiem jest ona w gru- 20. Nelson LM, Covington SN, Rebar RW. An update: spontaneous premature
ovarian failure is not an early menopause. Fertil Steril 2005; 83: 1327-32.
pie kobiet pragnących mieć dziecko. Pacjentki czują bezsil-
21. Gallicchio L, Miller S, Greene T, et al. Premature ovarian failure among
ność, złość, gniew, smutek i żal. Takie uczucia mogą mieć
hairdressers. Hum Reprod 2009; 24: 2636-41.
bardzo negatywne skutki i wpływać na obniżenie poczu-
22. Di Prospero F, Luzi S, Iacopini Z. Cigarette smoking damages women's
cia swojej wartości, szczególnie w aspekcie odczuwania reproductive life. Reprod Biomed Online 2004; 8: 246-7.
23. Cramer DW, Harlow BL, Xu H, et al. Cross-sectional and case-controlled
kobiecości, jak i percepcji własnego ciała [41]. Dlatego za-
analyses of the association between smoking and early menopause.
proponowanie ewentualnej konsultacji psychologicznej
Maturitas 1995; 22: 79-87.
czy psychiatrycznej, w celu oceny ewentualnych zaburzeń
24. Mattison DR, Thorgeirsson SS. Smoking and industrial pollution, and
their effects on menopause and ovarian cancer. Lancet 1978; 1: 187-8.
depresyjnych, czy skorzystanie z grupy wsparcia, może
25. Welt CK. Primary ovarian insufficiency: a more accurate term for pre-
być istotną pomocą ze strony lekarza prowadzącego.
mature ovarian failure. Clin Endocrinol (Oxf) 2008; 68: 499-509.
26. Cramer DW. Epidemiologic aspects of early menopause and ovarian
cancer. Ann N Y Acad Sci 1990; 592: 363-75.
Piśmiennictwo
27. Busacca M, Riparini J, Somigliana E, et al. Postsurgical ovarian failure
1. Coulam CB, Adamson SC, Annegers JF. Incidence of premature ovarian after laparoscopic excision of bilateral endometriomas. Am J Obstet
failure. Obstet Gynecol 1986; 67: 604-6. Gynecol 2006; 195: 421-5.
2. Beck-Peccoz P, Persani L. Premature ovarian failure. Orphanet J Rare Dis 28. Schover LR. Premature ovarian failure and its consequences: vasomotor
2006; 1: 9. symptoms, sexuality, and fertility. J Clin Oncol 2008; 26: 753-8.
3. Kokcu A. Premature ovarian failure from current perspective. Gynecol 29. Alzubaidi NH, Chapin HL, Vanderhoof VH, et al. Meeting the needs of
Endocrinol 2010; 26: 555-62. young women with secondary amenorrhea and spontaneous premature
4. Shelling AN. Premature ovarian failure. Reproduction 2010; 140: 633-41. ovarian failure. Obstet Gynecol 2002; 99: 720-5.
5. Conway GS, Kaltsas G, Patel A, et al. Characterization of idiopathic 30. Rebar RW. Premature ovarian failure. Obstet Gynecol 2009; 113: 1355-63.
premature ovarian failure. Fertil Steril 1996; 65: 337-41. 31. Massin N, M�duri G, Bachelot A, et al. Evaluation of different markers
6. Cameron M, Grover S, Moore P, Jayasinghe Y. Non-chromosomal, non-ia- of the ovarian reserve in patients presenting with premature ovarian
trogenic premature ovarian failure in an adolescent population: a case failure. Mol Cell Endocrinol 2008; 282: 95-100.
series. J Pediatr Adolesc Gynecol 2008; 21: 3-8. 32. van Beek RD, van den Heuvel-Eibrink MM, Laven JS, et al. Anti-Mulle-
7. Luborsky JL, Meyer P, Sowers MF, et al. Premature menopause in a multi- rian hormone is a sensitive serum marker for gonadal function in
ethnic population study of the menopause transition. Hum Reprod 2003; women treated for Hodgkin's lymphoma during childhood. J Clin
18: 199-206. Endocrinol Metab 2007; 92: 3869-74.
8. Nippita TA, Baber RJ. Premature ovarian failure: a review. Climacteric 33. de Vet A, Laven JS, de Jong FH, et al. Antim�llerian hormone serum le-
2007; 10: 11-22. vels: a putative marker for ovarian aging. Fertil Steril 2002; 77: 357-62.
9. Nelson LM. Clinical practice. Primary ovarian insufficiency. N Engl J Med 34. Massin N, Gougeon A, Meduri G, et al. Significance of ovarian histology
2009; 360: 606-14. in the management of patients presenting a premature ovarian failure.
10. Woad KJ, Watkins WJ, Prendergast D, Shelling AN. The genetic basis of Hum Reprod 2004; 19: 2555-60.
premature ovarian failure. Aust N Z J Obstet Gynaecol 2006; 46: 242-4. 35. Bidet M, Bachelot A, Touraine P. Premature ovarian failure: predictability
11. Goswami D, Conway GS. Premature ovarian failure. Horm Res 2007; of intermittent ovarian function and response to ovulation induction
68: 196-202. agents. Curr Opin Obstet Gynecol 2008; 20: 416-20.
12. Massin N, Czernichow C, Thibaud E, et al. Idiopathic premature ovarian 36. Kalu E, Panay N. Spontaneous premature ovarian failure: management
failure in 63 young women. Horm Res 2006; 65: 89-95. challenges. Gynecol Endocrinol 2008; 24: 273-9.
13. Forges T, Monnier-Barbarino P, Leheup B, Jouvet P. Pathophysiology 37. Rebar RW. Premature ovarian "failure" in the adolescent. Ann N Y Acad
of impaired ovarian function in galactosaemia. Hum Reprod Update Sci 2008; 1135: 138-45.
2006; 12: 573-84. 38. Christin-Maitre S. The role of hormone replacement therapy in the
14. Santoro N. Research on the mechanisms of premature ovarian failure. management of premature ovarian failure. Nat Clin Pract Endocrinol
J Soc Gynecol Investig 2001; 8 (1 Suppl Proceedings): S10-2. Metab 2008; 4: 60-1.
15. Dragojević-Dikić S, Marisavljević D, Mitrović A, et al. An immunological 39. Kalantaridou SN, Calis KA, Vanderhoof VH, et al. Testosterone deficiency
insight into premature ovarian failure (POF). Autoimmun Rev 2010; in young women with 46,XX spontaneous premature ovarian failure.
9: 771-4. Fertil Steril 2006; 86: 1475-82.
16. Bakalov VK, Vanderhoof VH, Bondy CA, Nelson LM. Adrenal antibodies 40. Barbarino-Monnier P, Gobert B, Guillet-May F, et al. Ovarian auto-
detect asymptomatic auto-immune adrenal insufficiency in young wo- immunity and corticotherapy in an in-vitro fertilization attempt. Hum
men with spontaneous premature ovarian failure. Hum Reprod 2002; Reprod 1995; 10: 2006-7.
17: 2096-100. 41. Groff AA, Covington SN, Halverson LR, et al. Assessing the emotional ne-
17. Kauffman RP, Castracane VD. Premature ovarian failure associated with eds of women with spontaneous premature ovarian failure. Fertil Steril
autoimmune polyglandular syndrome: pathophysiological mechanisms 2005; 83: 1734-41.
and future fertility. J Womens Health (Larchmt) 2003; 12: 513-20.
Prawidłowe odpowiedzi do Testowego programu edukacyjnego
dotyczącego zespołu przedwczesnego wygasania czynności jajników,
zamieszczonego w numerze 1/2011 Przeglądu Menopauzalnego:
1. D; 2. A; 3. D; 4. D; 5. D; 6. A; 7. A; 8. D; 9. D; 10. A; 11. D; 12. D; 13. D; 14. C; 15. A.
167