Moduł 6:
fragment książki:
SÅ‚awomir Partycki
SPOA
ECZNE FUNKCJE RYNKU, Lublin: Wyd. UMCS 1998, s. 64 78
ROZDZIAA
III: Socjologiczny wymiar rynku
Za sprawą przemian gospodarczych, które miały miejsce w XIX i XX wieku, rynek stał się jednym z
najważniejszych zagadnień we współczesnym świecie. Jego funkcjonowanie nie tylko kształtuje życie
gospodarcze, lecz rzutuje również na życie społeczne i polityczne. Problem rynku jest istotny i interesujący sam w
sobie, ale charakteryzuje się także szczególnie rozbudowanymi, i to w różnym wymiarze, uwarunkowaniami.
Ukazując fenomen współczesnego rynku, niektórzy badacze odwołują się do jego genezy i historycznych form.
Literatura ekonomiczna i socjologiczna powołuje się na wyniki badań antropologii gospodarczej, która w
mechanizmach podziału występujących w społecznościach pierwotnych dopatruje się genezy rynku (K. Polanyi, G.
Dalton). Przedstawiciel szkoły historycznej, B. Hildebrand, upatruje w dystrybucji zasadniczy czynnik rozwoju
społecznego. W pierwotnych społeczeństwach rozdział środków oparty był na wymianie barterowej. Zastosowanie
pieniądza umożliwiło zastąpienie gospodarki naturalnej rynkiem. Zmiana ta spowodowała, że proces wymiany
zatracał charakter indywidualno-subiektywny, przyjmując formę wartości powszechno-obiektywnej, narzucanej
wszystkim jednostkom niezależnie od ich upodobań i sposobu oceny osobistej. W warunkach działania
mechanizmów rynku rzeczy zyskały wartość pozaosobistaj, ich ocena w kategoriach pożądanie-zadowolenie została
zastÄ…piona bilansem koszt zysk.
Na gruncie socjologii K. Heinemann określa rynek, jako  urzeczywistnienie specyficznej formy racjonalności, której
wyznacznikiem jest zestaw obowiązujących reguł gry".1 Pierwotnych form racjonalności zachowań rynkowych
należy upatrywać w obowiązującej zasadzie ekwiwalentności wymiany. Rozdział środków oparty był na systemie
świadczeń i ich odwzajemnienia. Regulację zachowań wzajemnych określały tradycja i normy kulturowe (B.
Malinowski) oraz wartości moralne (K. Heinemann). Zaznaczając jednocześnie, że normy regulujące stosunki
wzajemne nie miały charakteru absolutnego i uniwersalnego, były bowiem w dużym stopniu uwarunkowane sytuacją
i relatywne".2 Nie wszystkie świadczenia miały charakter wzajemnej wymiany. Niektóre z nich były jednostronnym
darem, np. na rzecz władzy. Dobrowolne świadczenia stawały się  podarunkiem, podatkiem", który obok procesu
wymiany był ważnym czynnikiem regulującym zachowanie społeczne w społecznościach pierwotnych. Świadczenie,
jakim było zobowiązanie podatkowe, przekształcało się z dobrowolnego daru w obligatoryjną powinność wobec
władzy. Dar  podatek staje się czynnikiem integracji wewnątrzgrupowej. Integrująco oddziałuje na pierwotne grupy
również jednostronna danina zewnętrzna, przyjmująca formę haraczu.
System wymiany i pierwotne formy rynku stosowały różnorodne rozwiązania, było ich tak wiele, jak wiele jest
różnych form życia społecznego. Niecelowe wydaje się ukazywanie w tej pracy ich kształtu czy też szczegółowej
prezentacji wyników badań antropologii gospodarczej. Omawiając związki pomiędzy systemem wymiany, rynkiem
w jego pierwotnych formach, ograniczę się do ukazania niektórych konkluzji formowanych przez antropologów. Ich
dobór jest determinowany przesłankami metodologicznymi, określonymi wymogami analizy socjologicznej oraz
potrzebÄ… ukazania specyfiki obecnego rynku.
Odkrycie i stosowanie przez człowieka pieniądza jako środka wymiany i przechowywania wartości spowodowało
uformowanie się rynku. Zjawisko to umożliwiło zastąpienie wymiany naturalnej nową, wyższą formą, przybierającą
charakter relacji pośredniej na bazie zastosowania pieniądza. Pierwotny rynek posługiwał się pieniądzem
naturalnym, a póz
niej monetą i walutą. Rozwój pieniądza, będący procesem stopniowej jego dematerializacji, jest
jednocześnie wyznacznikiem kolejnych faz rozwoju rynku. Pierwotne formy rynku tworzone są odpowiednio do
potrzeb społeczności lokalnych. Małe społeczności lokalne, żyjące raczej w izolacji, dążyły do zachowania jedności
grupowej. Stosunki społeczne budowane były na zasadzie solidarności grupowej. Wysoki stopień wewnętrznej
integracji oraz homogeniczny charakter grupy sprawiają, że wszelkie formy myślenia, zachowania i działania jej
członków podporządkowane są wymogom współżycia. Celem porządku społecznego, budowanego na więzi
pokrewieństwa i wspólnotowości, jest tworzenie systemu zamkniętego i stabilnego, w ramach którego działania
gospodarcze oraz uwarunkowania polityczne, militarne i religijne podporządkowane są wymogom lojalności
grupowej. W multifunkcjonalnym systemie rynek i proces wymiany zależne są w dużym stopniu od innych form
życia społecznego. K. Heinemann podkreśla, że  kalkulacja gospodarcza odwołuje się do wartości i normy o
charakterze nieekonomicznym"3. System wymiany w ramach pokrewieństwa i wspólnoty jest podporządkowany
samowystarczalności gospodarczej grupy. Działalność produkcyjna oparta jest na prostych technologiach mechaniki
przednewtonowskiej i prostym podziale pracy. Gospodarkę niskotowarową, której podstawą jest rolnictwo,
charakteryzuje działanie rutynowe. Gospodarka podąża utartymi ścieżkami. J. Schumpeter zjawisko to określił
1
pojęciem  ruchu okrężnego". Tradycja i dotychczasowe doświadczenia kształtują powiązania gospodarcze. Cechą
istniejącego rynku jest równowaga podaży i popytu. Działalność gospodarcza nie przynosi zysku. Możliwości
pieniądza w kierowaniu przepływem dóbr i usług są ograniczone. Pieniądz jest bierny, pełni funkcję pośrednika
wymiany. Na rynku nie ma kapitału i kredytu finansującego produkcję. Statyczne formy życia gospodarczego
przyjmujące postać stagnacji, są wyznacznikiem społeczeństwa tradycyjnego (M. Weber). Dominacja norm życia
społecznego nad wymogami funkcjonowania rynku zapewnia z jednej strony pełne zabezpieczenie działalności
gospodarczej, a z drugiej umożliwia wybiegający daleko w przyszłość horyzont działań gospodarczych. W tych
warunkach motywacje działań gospodarczych nie są inspirowane egoizmem, a decyzje gospodarcze są
podejmowane w warunkach braku ryzyka.
Nakreślony obraz rynku pierwotnego, funkcjonującego w warunkach społeczeństwa tradycyjnego, daleki jest od
obecnego jego kształtu. W procesie ewolucji przeszedł on drogę od nadrzędności wymogów życia społecznego nad
działalnością gospodarczą do etapu wolnego rynku. Obowiązująca przez wieki integralność różnych form życia
doprowadziła na przestrzeni ostatnich dwustu lat do  emancypacji" życia gospodarczego. Postulowane przez
fizjokratów podstawy systemu gospodarczego  odwołujące się do zasad wolności i własności  przyjęły
realny kształt w XIX i XX wieku. Pełna swoboda działania gospodarczego, obowiązująca w warunkach laisser
faire, zapewnić miała jednostkom maksymalne korzyści, a w wymiarze społecznym  optymalizację zaspokajania
potrzeb. Światopoglądowy postulat fizjokratów pełnej wolności stał się kręgosłupem realizowanego programu
gospodarczego, przyjmując formę wolnej konkurencji. Według klasyków myśli liberalnej wolny rynek jest
postrzegany, jako mechanizm porządkujący działania ekonomiczne i życie społeczne. Zachowanie podmiotów
gospodarczych jest regulowane przez siły konkurencji. F. von Hayek zaznacza, że akceptacja wolnej konkurencji to
jednocześnie  rezygnacja ze świadomej kontroli społecznej".4 Według liberałów konkurencja jest najlepszą formą
koordynacji ludzkich działań. Wolna konkurencja to koordynacja ludzkich działań bez przymusu. M. Friedman
zaznacza, że  sprawny model społeczeństwa zorganizowanego w myśl zasady dobrowolnej wymiany jest
gospodarką wymienną wolnej i prywatnej przedsiębiorczości".5 Dla tego amerykańskiego uczonego wolność i
konkurencja są ze sobą silnie związane. Wolny rynek jest utożsamiany z gospodarką konkurencyjną.
L. Balcerowicz definiuje rynek jako  pewien szczególny mechanizm koordynacji zamierzeń dostawców i odbiorców
danego dobra".6 Zaznaczając jednocześnie, że  jest to wyłącznie poziomy mechanizm koordynacji".7 Istnieje
jedynie wówczas, gdy  ludzie mają w gospodarce szerokizakres wolności".8 Dla przedstawiciela nurtu liberalnego
w Polsce, jakim jest L. Balcerowicz, wolność oznacza  brak ingerencji państwa i innych sił w proces interakcji
pomiędzy popytem, ceną i podażą".9 Zaznacza jednocześnie, że analiza dotyczyła rynku cząstkowego, rynku
konkretnego dobra. Trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie makrostruktur gospodarczych, koordynowanych
mechanizmami oddziaływania poziomego. Równie istotne są bowiem mechanizmy koordynacji pionowej, w ramach
której państwo jest podmiotem aktywnym. Regulacyjne funkcje państwa realizowane są przez system prawa, jak
również wolność polityczną. W okresie laisser faire uważano, że wolność polityczna zapewni osiągnięcie wolności
gospodarczej (J. Bentham). Obecnie liberałowie skłonni są sądzić, że system gospodarczy oparty na wolności
zapewnia również wolność polityczną. Funkcjonowanie rynku ogranicza zakres problemów rozstrzyganych
środkami politycznymi. Rynek osłabia, ogranicza oddziaływanie instytucji politycznych państwa, ale ich nie eliminuje.
Liberalizm ukazuje wolność nie tylko jako warunek efektywności gospodarczej, lecz również wolności politycznej
jednostki. Wolność jednostki oznacza rozstrzyganie przez nią spraw etycznych.
Nurt ordoliberalny, rozwijany na gruncie myśli niemieckiej, nie utożsamia gospodarki rynkowej z gospodarką
wolnokonkurencyjną. Konkurencja dalej pozostaje ustrojową zasadą gospodarki i samoczynnie działającym
elementem procesu rynkowego (W. Eucken, L. Erhard). Natomiast państwo powinno przyjąć rolę organizatora i
strażnika bądz
arbitra konkurencji (F. Böhm, W. Röpke). Ordoliberalizm umożliwia oddziaÅ‚ywanie paÅ„stwa na
rynek. Realizowany w praktyce przyjmuje postać społecznej gospodarki rynkowej. Model niemiecki łączy wolność
gospodarczą z postulatami społecznego zabezpieczenia i społecznej sprawiedliwości.
Ekonomiczna interpretacja rynku ukazuje różne jego wizje. Są one reperkusją nie tylko przyjętych różnych przesłanek
ideowych, ale wynikają także z dynamicznego charakteru procesów rynkowych, ich uwarunkowań kulturowych i
społecznych. Socjolog, podejmując problem związków rynku z życiem społecznym, napotyka na wiele trudności. Jedną
z nich są różnorodne koncepcje rynku, które rzutują także na jego formy opisu socjologicznego. Rynek jako instytucja
społeczno-gospodarcza jest w literaturze w różny sposób analizowany.
K. Türk wymienia pięć podstawowych jego form:
w aspekcie historycznym, ukazujÄ…cym z
ródła fenomenu współczesnego rynku i jego związków
z życiem społecznym
międzykulturowego obowiązywania różnych form procesów społecznej wymiany
logiczno systematycznej analizy rozwoju instytucji wymiany występujących w obrębie rynku
na bazie ogólnych teorii socjologicznych takich, jak: teoria ról społecznych, teoria systemów, teoria
wymiany, teoria ekonomii politycznej itd.
dychotomicznych podziałów rynku i form przeciwstawnych: rynek i plan, rynek i organizacje,
rynek i hierarchia.10
2
K. Türk zaznacza, że w perspektywie socjologicznej  rynek rozumiany jest jako instytucja".11 G. Reinhold dodaje, że
 struktura i funkcje rynku jako instytucji społecznej sterują i kontrolują zachowaniami gospodarczymi".12
Instytucjonalny wymiar rynku narzuca pewne formy racjonalności działań gospodarczych. Socjologia, badając rynek,
poszukuje odpowiedzi na pytania  jakie zasady umożliwiają funkcjonowanie samoregulujących się mechanizmów
wymiany na rynku, jakie instytucje rynku są rozwijane oraz jakie są skutki społeczne procesów rynkowych".13 Aspekt
społeczny jest z jednej strony punktem wyjścia, jest bowiem wyznacznikiem racjonalności, a z drugiej obejmuje
mechanizmy funkcjonowania rynku oraz ich reperkusje społeczne. Socjologia rynku koncentruje się na badaniach
zarówno integralności rynku, jak również skupia się na indywidualnych zachowaniach i ich konsekwencjach. Wiedza
socjologiczna jest przydatna politykom gospodarczym. Umożliwia bowiem poprzez zmiany instytucjonalne
wyzwolenie pożądanych zachowań jednostkowych. Socjologia rynku musi umożliwiać przechodzenie od skali
makro do mikro i odpowiednio od mikro do makro. Analiza socjologiczna rynku obejmuje z jednej strony studia nad
całością systemu społecznego i konsekwencji społecznych pewnych zmian rynku, a z drugiej strony podejmuje
również problematykę indywidualnych zachowań. Pierwsza perspektywa badawcza ma przede wszystkim wymiar
teoretyczny, natomiast druga bazuje na analizie empirycznej. Problematyka badawcza socjologii rynku umiejscawia
jÄ… jako samodzielnÄ… subdyscyplinÄ™ socjologicznÄ… w ramach szeroko rozumianej socjologii gospodarki.
Współczesna socjologia rynku budowana jest na uprzednich socjologicznych analizach rynku, prowadzonych przez
wiele dziesiątków lat. Zapoczątkowały ją prace badawcze F. Le Playa, E. Durkheima, M. Webera, G. Simmla.
Zauważali oni związki pomiędzy rynkiem a życiem społecznym. Stosunkowo pełna analiza tych relacji została
przeprowadzona przez przedstawicieli socjologii niemieckiej. G. Simmel związki te przeniósł na płaszczyznę kultury.
Poszukiwał form oddziaływania pieniądza na  uspołecznienie jednostek, styl życia oraz kulturę".14 Etapy rozwoju
pieniądza to także odmienne treści i formy w życiu społecznym. Pieniądz w studium Filozofia pieniądza jest
symbolem i nośnikiem przemian społecznych. M. Weber był pierwszym socjologiem, który podjął kompleksowe
badanie związków pomiędzy rynkiem, gospodarką a życiem społecznym. Odwołując się do szczególnie bogatego
dorobku naukowego M. Webera, należy uwzględnić dwie jego prace Die protestantische Ethik und der Geist des
Kapitalismus i Wirtschaft und Gesellschaft, w których podejmuje i rozwija zagadnienie relacji pomiędzy religią,
życiem społecznym a funkcjonowaniem gospodarki . W swoich pracach wskazuje na związki pomiędzy etyką a
życiem gospodarczym. M. Weber upatrywał w rynku czynnik racjonalnego uspołecznienia. Tworzenie się coraz
doskonalszych form rynku rozwijało jednocześnie procesy nieosobowych związków pomiędzy ludz
mi. Od
pierwszych swoich form rynek, koncentruje się przede wszystkim na towarach i ich wymianie, która rzutuje na
stosunki wzajemne. Wymiana jest pewnym rodzajem wzajemności uczestniczących w niej osób, jej forma kształtuje
jednocześnie procesy uspołecznienia. Socjalizacja na współczesnym rynku nie jest oparta na potrzebie osobistego
targowania się, rynek bowiem, będąc instytucją, umożliwia bezimienną komunikację społeczną. T. Parsons
interpretował rynek w kategoriach jednego z wielu  powszechników ewolucyjnych". Ten amerykański socjolog
określał rynek jako swoistą kombinację różnych instytucji. Interpretacja ich form i wzajemne dopasowanie sprawiają,
że tworzone są ramy społeczno-ekonomiczne systemu. Kształtują się swoiste normy regulujące zachowania
partnerów gospodarczych na rynku.
T. Parsons twórca woluntarystycznej teorii działania, porównywał rynek do organizacji społecznej. Subiektywny
proces podejmowania decyzji uzależniony jest od czynników normatywnych i uwarunkowań sytuacyjnych. T.
Parsons odrzucał dziedzictwo skrajnie utylitarnych koncepcji zarówno w wizji rynku jako organizacji społecznej, jak i
rozwijanej w póz
niejszym okresie analizie systemowej.
Organizacyjny wymiar rynku jest obecny w pracach następnego pokolenia socjologów, wśród których należy
wymienić N. J. Smelsera. Natomiast analiza rynku w kategoriach systemowych jest podejmowana przez N.
Luhmanna. N. J. Smelser podkreśla związki pomiędzy stosowanymi formami wymiany na rynku a życiem
społecznym. Każde społeczeństwo tworzy sobie właściwe formy wymiany. Obowiązujące formy wymiany nie zawsze
mają charakter merkantylny. W każdym społeczeństwie istnieją bowiem zjawiska wymiany, które nie odwołują się
do kalkulacji społecznej. Przypadki te określają zwyczaje i obyczaje obowiązujące w społeczeństwie. Na przykład
próba zapłaty za dobro dar może być oceniona w kategoriach negatywnych lub wręcz jako obraza. Inną formą
wymiany środków w społeczeństwie jest powszechność stosowania skali progresywnej. Genezy podatku
progresywnego, powszechnie stosowanego we współczesnym świecie, należy poszukiwać w przesłankach
społecznych. Zadania polityki społecznej zmuszają państwo do konieczności usprawnienia podziału budowanego
na mechanizmach rynku. Działające na rynku mechanizmy popytu i podaży przekazują środki nie tym, co ich
najbardziej potrzebują, ale tym, którzy są w stanie płacić. Współczesne państwo rozumie interwencjonizm jako
uzupełnienie mechanizmu konkurencji. Podział dóbr w sytuacjach wyjątkowych w państwie odbywa się także z
pominięciem mechanizmów rynkowych. Państwo może stosować wywłaszczenie, konfiskatę, dodatkowe
opodatkowanie itp. N. J. Smelser, ukazując rozwój systemu wymiany, wyróżnia trzy jego stadia.15 Pierwotne formy
systemu wymiany odwoływały się do zasady wzajemności (reciprocative). Wartość wymienianych podatków
podporządkowana była zasadzie równości. Działanie mechanizmów rynku ograniczane było wymogami tradycji.
Drugi typ wymiany miał charakter redystrybutywny (redistribution). Działania rynku ograniczane są realizowaną w
imię sprawiedliwości społecznej polityką socjalną państwa. Realizacja przez państwo idei sprawiedliwości oznacza
uzupełnienie sprawiedliwości zamiennej, budowanej na bazie konkurencji przez inne formy oparte na
interwencyjnych działaniach państwa. Trzecią formę określa N. J. Smelser jako  wymianę". Rynek, a nie tradycja
czy państwo, dzieli dobra i usługi w społeczeństwie. Podział stymuluje mechanizm cen obowiązujących na rynku.
Przytoczony przez N. J. Smelsera model wymiany ma charakter teoretyczny, jest przedmiotem analiz ekonomii. Z
drugiej strony interwencjonizm państwa jest powszechny w dzisiejszym świecie. Przyjmuje on charakter pośredni,
3
ustalając ramy prawne dla systemu gospodarczego, i bezpośredni  ingerując instytucjami państwa w różne sfery
działalności gospodarczej. Rynek ogranicza wprawdzie zakres problemów rozstrzyganych środkami politycznymi,
ale nie jest w stanie zupełnie wyeliminować działania państwa.
Głównym przedmiotem analiz N. Luhmanna jest system społeczny. Rynek interpretowany jest również w
kategoriach systemowych. Obojętne, czy jest to pierwotna jego forma utożsamiana z placem targowym, czy
współczesna, której symbolem jest supermarket. N. Luhmanna interesuje rynek jako system społeczny w skali
makro i mikro. Z jednej strony rynek to  całościowa organizacja podziału, a z drugiej to pojedyncze role
pośredniczące pomiędzy producentem a konsumentem".16 Rynek, stając się organizacją rozdzielającą, stymuluje
wysiłek konkurentów, którzy dążą do zwiększania szans zbytu. Według N. Luhmanna rynek to  zwierciadło",
w którym podmioty konkurencji modelują swoje postępowanie. Podmioty konstytuują się dzięki owemu  zwierciadłu".
Poprzez rynek poznają potrzeby konsumentów oraz możliwości swoje i konkurentów w ich zaspokajaniu. Opisując
rynek w kategoriach systemu, należy analizować związki pomiędzy rynkiem a środowiskiem. Umożliwiają bowiem
one zdefiniowanie systemu oraz ukazanie występujących różnic pomiędzy poszczególnymi formami rynku. Analiza
może przyjmować formę określającą rynek jako system bądz
opisywać go jako integralną część środowiska
(subsystem). W pierwszym przypadku kluczowÄ… rolÄ™ odgrywajÄ… procesy integratywne, a w drugim partycypacyjne.
Interpretacja rynku w kategoriach całości (systemu) odwołuje się przede wszystkim do jego mechanizmów:
konkurencji, wymiany, kooperacji itd. Należy zaznaczyć, że procesy ekonomiczne są trudne do zinterpretowania w
płaszczyz
nie socjologicznej. Z jednej strony opis rynku w kategoriach systemu napotyka na bariery metodologiczne,
a z drugiej  według N. Luhmanna  nie oddaje istoty zjawiska. We współczesnym świecie bowiem procesy wymiany i
kooperacji regulowane są nie tylko przez podmioty konkurencji. Również w warunkach wolnej konkurencji procesy
interakcji i komunikacji pomiędzy konsumentami są zdeterminowane aspektami społecznymi. Rynek jako system
regulowany przez konkurencję ze względu na jego obszar działania i bezwładność, nie może być skutecznie
kontrolowany bÄ…dz
tworzyć swoistych wewnętrznych mechanizmów zabezpieczających. Natomiast aspekt
społeczny jest istotnym elementem komunikacji na rynku. Dopasowanie podmiotów systemu przyjmuje formę
contagion sociale, w ramach którego następuje proces wieloaspektowego formowania się własnych oczekiwań ze
względu na przeistoczenie się oczekiwań innych podmiotów. Decyzje podejmowane są w warunkach
niepewności, ich wynik bowiem uzależniony jest od niezależnych decyzji innych podmiotów. Według Luhmanna
mechanizm podwójnej zależności nie jest w stanie zintegrować systemu. W gospodarce nowoczesnego
społeczeństwa komunikacja pomiędzy poszczególnymi jego częściami jest realizowana przez pieniądz.17 Pieniądz
stał się medium komunikacji międzyludzkiej, nieodłącznym atrybutem natury współczesnego życia społecznego. N.
Luhmann podkreśla znaczenie funkcji pieniądza jako powszechnego środka zapłaty. Pieniądz jest nośnikiem
informacji dotyczących zjawisk i procesów zachodzących w środowisku. Jedna zapłata umożliwia drugą,
uruchamiając tor komunikacji społecznej. Przez zapłatę można komunikować się z innymi podmiotami, a tych
samych wchodzić z nimi w stosunki społeczne. Jedność współczesnego systemu gospodarczego tworzy pieniądz,
zwłaszcza jego funkcją zapłaty.
Socjologiczna analiza nie może koncentrować się jedynie na rynku, musi bowiem uwzględniać również
otoczenie, które obejmuje politykę państwa, stan rozwoju technologicznego, potencjał ludzki, środowisko
przyrodnicze, wartości kultury, religię itd. Związki ze światem zewnętrznym stymulują funkcjonowanie rynku. Z
punktu widzenia całości otoczenia rynek system gospodarczy, jest jego częścią. Rynek przestaje być czymś
samodzielnym, staje się bowiem elementem różnicującego się środowiska, w którym  pełniąc funkcje
gospodarcze  partycypuje. Przynależy do całości nie jedną strukturą, którą stanowić może jakiś organ nadrzędny.
Rynek jest bowiem policentrycznym systemem, na który składają się: wielość podmiotów gospodarczych oraz
różne formy gałęziowe rynku. N. Luhmann, analizując rynek w kategoriach systemowych, uwzględnia w szerokim
zakresie jego otoczenie, o czym świadczy już tytuł jego pracy: Die Wirtschaft der Gesellschaft, brzmiący
alternatywnie do dzieła M. Webera pt. Wirtschaft und Gesellschaft.
K. Heinemann w swojej propozycji badawczej rynku odwołuje się do analiz komparatywnych różnych systemów
kulturowych. Nie jest to czysto nowatorskie rozwiązanie, było ono bowiem przedmiotem badań G. Simmla. Jego praca
Filozofia pieniądza, wbrew temu co mógłby sugerować tytuł, nie zawiera badań jedynie z zakresu ekonomii.
Podejmuje natomiast problematykę psychospołeczną, związaną z istnieniem i funkcjonowaniem pieniądza. Filozofia
pieniądza to bardziej wykład z teorii lub filozofii kultury niż ekonomii. Rozwój pieniądza jest dla G. Simmla tylko
środkiem, przykładem użytym dla przedstawienia związków pomiędzy najgłębszymi prądami życia jednostki a
kulturą. Model badawczy zaproponowany przez G. Simmla został uwspółcześniony i rozwinięty w pracach K.
Heinemanna. Zrozumienie fenomenu współczesnego rynku jest możliwe poprzez porównanie różnych systemów
wymiany i odpowiadających im form życia społecznego. Poszukując genezy mechanizmów współczesnego rynku,
K. Heinemann odwołuje się do różnych systemów kulturowych, w tym również do najodleglejszych, opisywanych
przez antropologię kulturową. Analizując związki pomiędzy systemami wymiany a życiem społecznym, uwzględnia
reguły gry rynkowej i uregulowania normatywne wewnątrz społeczeństwa. Płaszczyznę analizy zakreślaj ą również
kryteria: racjonalności, wolności i pewności działania.
Każde społeczeństwo kształtuje sobie właściwą formę rynku i system wymiany, co oznacza, że formy rynku są
wielorakie, tak jak wiele jest typów społeczeństwa. Poszukując różnic pomiędzy różnorodnymi systemami rynku, K.
Heinemann odwołuje się do form przeciwstawnych, jakimi są:  formalna i subiektywna racjonalność gospodarcza, reguły
gry rynkowej i wewnętrzne normy regulujące życie społeczne, formalna i subiektywna wolność, pewność i
niepewność".18 Socjologiczny opis rynku uwzględniać winien również oczekiwania i zachowania jego uczestników,
4
istniejącą specyfikę społeczno-strukturalną i jej formy legitymizacji, rozumianych z jednej strony jako punkt
wyjścia, a z drugiej jako rezultat obowiązującego systemu wymiany. Socjologia, opisując rynek, winna powoływać
się nie tylko na logikę ekonomii, ale również uwzględniać uwarunkowania i zależności społeczne analizowane
przez socjologię. Socjologia rynku uwzględnia także wpływ warunków zewnętrznych takich, jak nauka, polityka
czy międzynarodowe stosunki. Jej celem jest opisywanie wpływu tych czynników na funkcjonowanie rynku oraz
ich reperkusji społecznych. Według K. Heinemanna socjologia rynku winna także poszukiwać alternatywnych
rozwiązań dla istniejących form rynkowych i systemu wymiany, ukazując jednocześnie zalety i mankamenty ich
póz
niejszego zastosowania. K. Heinemann zakreśla szerokie pole badawcze dla socjologii rynku; opisuje ona
bowiem nie tylko status quo rynku, ale także status quo ante, i to najdalszy analizowany przez antropologię
kulturową, obejmując ostatecznie aspekt prognostycznych przekształceń rynku.
Podstawy socjologii rynku K. Heinemann buduje na bazie porównania społeczeństwa współczesnego i pierwotnego.
W obydwu społeczeństwach analizuje strukturę systemu rynkowego ze względu na rodzaj społecznych związków
pomiędzy podmiotami wymiany. Uwzględnia z jednej strony sferę zorientowania na interes (korzyści), a z drugiej
na strukturę oczekiwań. Druga płaszczyzna badań komparatywnych zawiera organizacyjne formy systemu
rynkowego. Obszar analizy obejmuje: zakres wymiany na rynku, ustalenie stanu równowagi bądz
braku równowagi
oraz stosowane zabezpieczenia ekwiwalentności wymiany. Przedmiotem analizy jest również funkcjonowanie rynku
w wymiarze podmiotów wymiany oraz całego społeczeństwa, jego integralności i stabilności.
Forma i treść socjologii rynku zaproponowana przez K. Heinemanna spotkała się z dużym zainteresowaniem wśród
socjologów. Jego rozważania stały się istotnym impulsem dla rozwoju tej subdyscypliny socjologicznej, chociaż jej
twórca posługuje się mało ostrymi pojęciami, np.  społeczeństwo prymitywne" czy  społeczeństwo współczesne".
Porównanie proponowanego przez K. Heinemanna zakresu badawczego socjologii rynku i obecnego stanu
badań wskazuje na wiele, może nazbyt wiele, białych plam.
InnÄ… koncepcjÄ™ socjologii rynku proponuje E. Bu². PoszukujÄ…c zwiÄ…zków pomiÄ™dzy rynkiem a życiem spoÅ‚ecznym
kluczowÄ… rolÄ™ przypisuje komunikacji spoÅ‚ecznej. WedÅ‚ug E. Bu²a relacje pomiÄ™dzy rynkiem a spoÅ‚eczeÅ„stwem sÄ…
regulowane nie tylko mechanizmami rynku, ale także są kształtowane poprzez świadome oddziaływanie wielkich
przedsięwzięć na życie społeczne. Współczesne przedsiębiorstwa przestały być jedynie zakładami gospodarczymi,
stały się bowiem również instytucjami społecznymi. y
ródeł politycznych zaistniałych przewartościowań należy
poszukiwać w hasłach  humanizacji kapitalizmu" czy też budowy  kapitalizmu z ludzką twarzą". Realizacja tych
haseł w praktyce powodowała z jednej strony przyjmowanie przez przedsiębiorstwa, w imię odpowiedzialności
społecznej, pewnych funkcji pozaekonomicznych, a z drugiej budowanie kanałów informacyjnych z klientami i
kontrahentami. We współczesnym świecie marketing społeczny stał się jednym z najważniejszych elementów
strategii gospodarczej. Jego zadaniem jest  badanie technik marketingowych ze względu na cele i funkcje społeczne
oraz analizowanie efektów spoÅ‚ecznych planowania i polityki marketingowej".19 E. Bu² dodaje jednoczeÅ›nie, że obszar
zainteresowania marketingu społecznego  nieogranicza się tylko do rynku, ale obejmuje cały społeczny system".20
Narzędziem jego działania są środki masowej komunikacji. Stosowane techniki są różne, zawierają się pomiędzy
koncepcjami kooperatystycznymi a pernatywnymi. Pierwsze rozwiązanie akcentuje wzajemne zrozumienie pomiędzy
przedsiębiorstwem a środowiskiem społecznym. Natomiast druga forma dąży przede wszystkim do narzucenia
otoczeniu społecznemu opinii i poglądów formowanych przez przedsiębiorstwa.
Budowany przez wielkie przedsiębiorstwa model komunikacji może dążyć do ograniczenia wpływu zasady
konkurencji na rynek. Natomiast w innym przypadku jest formÄ… uzasadnienia dla pozaekonomicznych funkcji
przedsiębiorstwa, jego społecznej odpowiedzialności. Rozbudowany system komunikacji społecznej na rynku
oznacza, że procesy gospodarcze nie są jedynie wyznacznikiem racjonalności kreowanej na bazie konkurencji;
równie istotny wpÅ‚yw na ich przebieg majÄ… normy spoÅ‚eczne. WedÅ‚ug E. Bu²a współczesny rynek jest poddany
wielu pozaekonomicznym ograniczeniom. Można odróżnić  regulujące i kontrolne działanie komunikacji społecznej
od wpływu zasady konkurencji, systemu wymiany bądz
oddziaływania władz na rynek".21 Dodaje jednocześnie, że  w
wysoko rozwiniętym społeczeństwie przemysłowym postępowanie podmiotów gospodarczych jest regulowane przez
procesy komunikacji i nie jest inspirowane stanem psychicznym jednostki budowanej na groz
bie, sankcjach czy
interesie w wymianie".22 Obecny model rynku koncentruje się przede wszystkim na relacjach pomiędzy
przedsiębiorstwem a klientami. Poprzez systemy promocji, reklamy, public relations kształtuje związki pomiędzy
przedsiębiorstwem a środowiskiem społecznym. Podstawowym celem tych działań jest budowanie zaufania do
przedsiębiorstwa i jego produktów. Stan ten ma bowiem wymiar merkantylny.
Rozwinięty system mechanizmów kierowania i kontroli społeczeństwa sprawia, że przedsiębiorstwa w swoich
działaniach muszą uwzględniać interes społeczny. Podejmowane decyzje gospodarcze uwzględniają ich
konsekwencje społeczne. W wymiarze praktycznym obejmują one sferę ochrony środowiska, tworzenia nowych miejsc
pracy, humanizacji pracy, tworzenia stanu równych szans itd. E. Bu² zauważa, że we współczesnym Å›wiecie
postępują procesy z jednej strony  ekonomizacji życia społecznego", a z drugiej  odekonomizowanie gospodarki",
co oznacza, że gospodarka, w tym rynek, poddawana jest coraz większej presji celów społecznych. Natomiast życie
społeczne, jego formę i treść uzależnia się w stopniu rosnącym od wymogów rynku i systemu gospodarczego.
Współcześnie formy komunikacji społecznej na rynku kształtują system sprzężeń zwrotnych pomiędzy gospodarką
a życiem społecznym.
Kolejne koncepcje związków pomiędzy rynkiem a życiem odwołują się do teorii wzrostu. Ekonomia ostatnich
dziesiątków lat ukazuje wzrost gospodarczy w kontekście kapitału ludzkiego. W wielu krajach wysoko rozwiniętych
5
wzrost dobrobytu nie daje się wytłumaczyć jedynie wzrostem kapitału rzeczowego i siły roboczej. Z drugiej strony
przedmiotem analiz jest zjawisko powszechnych trudności z absorpcją nowych technologii, efektywnego
spożytkowania kredytów przez kraje słabo rozwinięte. Poszukiwanie rozwiązań tych problemów skierowało uwagę
badaczy na kwestie human capital. Kapitał ludzki jest swoistym zasobem umiejętności intelektualnych człowieka.
Obejmuje on witalność zdrowotną człowieka, jego wykształcenie. Natomiast w wymiarze społecznym istotnym jego
elementem są badania naukowe. Z ekonomicznego punktu widzenia traktowano człowieka jako kapitał przynoszący
rentÄ™ (A. Smith, H. von Thünen, J. F. Fisher). W póz
niejszym okresie kapitał ludzki zaczęto utożsamiać z
umiejętnościami człowieka, jego zdolnościami, wiedzą, energią i zdrowiem (G. Backer, T. Schulz). Ukształtowanie
tych cech w człowieku wiąże się z inwestycją podejmowaną przez jednostki czy też społeczeństwo, co w
znaczeniu ekonomicznym oznacza gromadzenie kapitału w człowieku. Human capital decyduje obecnie o tempie
rozwoju gospodarczego. Jego dynamiczne i jednocześnie stabilne tempo uzależnione jest od tempa inwestowania
w kapitał ludzki. Inwestycja w człowieka stała się czynnikiem sprawczym rozwoju współczesnych systemów
gospodarczych. Ukazując związki pomiędzy gospodarką a społeczeństwem, można zauważyć istotne
przewartościowanie, jakie nastąpiło we współczesnej ekonomii. Sfera społeczna stała się nośnikiem postępu i
rozwoju w życiu gospodarczym. Tempo wzrostu human capital należy do podstawowych priorytetów rozwoju we
współczesnym świecie.
Prezentowane socjologiczne formy związków pomiędzy rynkiem a życiem społecznym uległy istotnym
przekształceniom w czasie. Związki te były wypadkową racjonalności rynku i celów życia społecznego, przy
czym w ostatnich dziesiątkach lat dominuje tendencja odwoływania się rynku do wartości i norm o charakterze
pozaekonomicznym. Proces ten ukazują szkoły socjologiczne, reprezentujące różne podejście metodologiczne i
odwołujące się do różnorodnych podstaw ideowych.
1
K. Heinemann: Elemente einer Soziologie des Marktes,  Kölner Zeitschrift für Soziologie und Soziolpsychologie", Nr. 28., 1976, s. 48.
2
K. Heinemann: Elemente, op. cit., s. 55.
3
K. Heinemann: Elemente, op. cit., s. 53.
4
F. von Hayek: Droga do niewolnictwa, Wrocław 1989, s. 23.
5
M. Friedman: Kapitalizm i wolność, Warszawa 1993, s. 26.
6
L. Balcerowicz: Wolność i rozwój, Kraków 1995, s. 186.
7
L. Balcerowicz: Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Warszawa 1993, s. 193.
8
L. Balcerowicz: Wolność, op. cit., s. 186.
9
L. Balcerowicz: Systemy, op. cit., s. 193.
10
K. Türk: Einführung in die Soziologie der Wirtschaft, Stuttgart 1987, s. 228.
11
K. Türk: Einführung, op. cit. s. 228.
12
G. Reinhold: Wirtschaftssoziologie, München 1988, s. 46.
13
E. Bu²: Lehrbuch der Wirtschaftssoziologie, Berlin 1985, s. 10.
14
G. Reinhold: Wirtschaftssoziologie, op. cit. s. 12.
15
N. J. Smelser: Soziologie der Wirtschaft, München 1968.
16
N. Luhmann: Die Wirtschaft der Gesellschaft, Frankfurt am Main 1988, s. 73.
17
N. Luhmann: Soziale Systeme, Frankfurt am Main 1991, s. 625.
18
K. Heinemann: Elemente, op. cit., s. 49.
19
E. Bu²: Marki undGesellschaft, Berlin 1983, s. 29.
20
E. Bu²: Marki , op. cit., s. 29.
21
E. Bu²: Lehrbuch der Wirtschaftssoziologie, Berlin 1985, s. 135.
22
E. Bu²: Lehrbuch, op. cit., s. 136.
6