Socjologia prawa
1
Socjologia prawa
Socjologia prawa nauka społeczna sytuująca się
między socjologią a naukami prawnymi. Zajmuje się
genezą, funkcjami, i społecznym działaniem zjawisk
prawnych. Naukami pokrewnymi sÄ… kryminologia,
socjotechnika i antropologia prawa. Niekiedy odróżnia
siÄ™ od niej socjologicznÄ… jurysprudencjÄ™, czyli naukÄ™
prawną sięgającą pomocniczo po wiedzę socjologiczną.
Historia dyscypliny
Nazwy "socjologia prawa" po raz pierwszy użył
Dionisio Anzilotti w 1892 r.[1] Dyscyplina ta jednak
zaczęła się wyodrębniać z głównego nurtu socjologii
dopiero na początku XX wieku. Jej powstanie wiązać
można z takimi nazwiskami jak Max Weber, Emile
Durkheim, Eugen Ehrlich czy Leon Petrażycki.
Przyczyniły się do tego także rozwój antropologii (np.
prace Bronisława Malinowskiego) oraz amerykański
realizm prawniczy.
Po II wojnie światowej powstaje wiele empirycznych
studiów z socjologii prawa. Staje się też ona istotną częścią wielkich teorii socjologicznych, przede wszystkim
Talcotta Parsonsa i Niklasa Luhmanna.
Pod koniec XX wieku dziedzina socjologii prawa ulega rozszerzeniu dzięki kontaktom z teorią i filozofią społeczną.
Szczególnie ważne sÄ… tu prace Jürgena Habermasa czy Michela Foucault, oraz szeroko pojÄ™ta teoria krytyczna,
feminizm i instytucjonalizm.
We wrześniu 1962, z inicjatywy Adama Podgóreckiego i Williama M. Evana na V Kongresie Socjologicznym w
Waszyngtonie we wrześniu 1962 r., zostaje przeprowadzona sesja "Zakres i metody socjologii prawa". Moment ten
jest uznawany za symboliczny moment wyodrębniania się socjologii prawa jako niezależnej nauki.[2] Powstaje
wtedy również Komitet Badawczy ds Socjologii Prawa (RCSL) w Mediolanie.
W 1989 r. w Ońati w Hiszpanii powstaje Międzynarodowy Instytut Socjologii Prawa (International Institute for the
Sociology of Law). Oprócz badań i działalności wydawniczej, prowadzi on również studia magisterskie
(uzupełniające) z zakresu socjologii prawa.
Socjologia prawa w Polsce
Dzięki pracom Leona Petrażyckiego polska socjologia prawa od razu znalazła się w światowej czołówce tej
dyscypliny. Już w okresie międzywojennym znalazły one szeroki oddz
więk wśród polskich badaczy, choć jest
sprawą dyskusyjną, czy można tu mówić o istnieniu szkoły Petrażyckiego.[3]
W okresie powojennym następuje zastój w rozwoju polskiej socjologii, który można wiązać z polityką akademicką
władz komunistycznych. Idee Petrażyckiego są rozwijane i przekazywane przez jego ucznia Jerzego Landego, by w
latach sześćdziesiątych dać początek nowemu pokoleniu socjologów. Odrodzenie dyscypliny zapoczątkowują
Socjologia prawa Adama Podgóreckiego[4]. oraz Współczesna teoria i socjologia prawa w Stanach Zjednoczonych
Kazimierza Opałka i Jerzego Wróblewskiego[5]. Zaczynają pojawiać się liczne prace z zakresu socjologii
empirycznej, jak również opracowania teoretyczne.
Socjologia prawa
2
W 1963 roku powstaje Sekcja Socjologii Prawa Polskiego Towarzystwa socjologicznego. W 1965 r. Adam
Podgórecki tworzy Zakład Socjologii Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Zakłady i katedry związane z tą
dyscypliną powstają również na innych uniwersytetach - Uniwersytecie Jagiellońskim (1969), Uniwersytecie Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1980), Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, oraz Uniwersytecie Rzeszowskim. Na
polskich uniwersytetach socjologia prawa związana jest silniej z naukami prawnymi, niż społecznymi.
Ważnymi przedstawicielami tej dyscypliny okresu PRL są Maria Borucka-Arctowa, Jacek Kurczewski, Andrzej
Kojder oraz Jan Górecki. Socjologia zostaje włączona również w obszar zainteresowania teoretyków prawa, takich
jak Zygmunt Ziembiński.
W okresie po 1989 następuje dalszy rozwój dyscypliny. Powstają też podręczniki tego przedmiotu. [6]
Problematyka socjologii prawa
Istota prawa
Problem "czym jest prawo" nie stanowi głównego przedmiotu dociekań socjologów prawa. Jest to jednak problem
istotny, leżący u podstaw wielu teorii i badań empirycznych.
Socjologia prawa od początku swego istnienia sprzeciwiała się formalizmowi prawniczemu, cechującemu np.
pozytywizm prawniczy. Zgodnie z nim prawo jest systemem językowych norm pochodzących od państwa i
zawartych w publikowanych aktach prawnych. Razem z realistami prawnymi, socjolodzy prawa starali się badać
raczej "prawo w działaniu", aniżeli "prawo w książkach". Prawo sprowadzać się ma do różnego rodzaju zachowań
(np. decyzji sędziowskich), czy w niektórych przypadkach stanów psychicznych (Petrażycki). Socjolodzy prawa są
zgodni, że prawo tworzone przez państwo i zawarte w oficjalnych aktach (takich jak ustawy), nie jest jedynym
prawem.
Prawo traktowane jest jako integralna część społeczeństwa i nie można go badać w oderwaniu od społecznego
kontekstu. Normy prawne są tylko jednym z rodzajów norm społecznych. Takie ujęcie sprawia, że dość trudno jest
odróżnić prawo od innych systemów normatywnych (np. obyczaju).
Z tych powodów definicje prawa na gruncie socjologii prawa są dość ogólne i stosuje się je jedynie pomocniczo.
Adam Podgórecki definiuje prawo jako "sformalizowane wzajemne obowiązki i uprawnienia, które stosownie do
istniejącego, nagromadzonego doświadczenia społecznego podtrzymują dany system społeczny", przy czym
"formalizacja" jest to  takie oznaczenie zachowania, które zostaje ujęte w wyraz
nie społecznie rozpoznawalny wzór,
zazwyczaj zawarty w przepisach. [7].
Socjolodzy prawa inspirujący się pracami antropologów ujmują prawo w jeszcze bardziej ogólny sposób, np. Brian
Tamanaha wskazuje, że: "Prawem jest to, co w danej społeczności uznawane jest za prawo." [8]
Społeczne korzenie prawa
Refleksja nad społecznymi korzeniami prawa jest starsza niż socjologia prawa. Bardzo istotne były tu prace
Monteskiusza, Hegla, historycznej szkoły prawa (np. Savignego), Karola Marksa, czy antropologów społecznych. W
tych ujęciach prawo jest integralną częścią kultury danego społeczeństwa i rozwija się wraz z nią, a ustawodawca nie
kształtuje go wedle swej własnej woli (jak jest to u pozytywistów prawnych).
Rozwiniętą koncepcje społecznych korzeni prawa znajdujemy u Maxa Webera, który pokazuje w jaki sposób rozwój
rozwój zachodnich społeczeństw powiązany był z rosnącą racjonalizacją prawa. [9] Własne koncepcje rozwoju prawa
tworzą również Parsons i Luhmann.
Dla wielu socjologów prawo jest fenomenem powstającym spontanicznie we wszystkich ludzkich społecznościach.
Dla Leona Petrażyckiego prawo pojawia się tam, gdzie istnieją dwustronne zobowiązująco-uprawniające przeżycia
prawne.[10] Zgodnie z tym w społeczeństwie może istnieć wiele różnych systemów prawnych, obok systemu prawa
oficjalnego. Pojawia się więc problem realnego znaczenia tych systemów prawnych i ich wzajemnych relacji między
Socjologia prawa
3
sobą. Kwestia ta, znana jako problem pluralizmu prawa jest jedną z najgoręcej dyskutowanych we współczesnej
socjologii prawa.
Społeczne działanie prawa
Prace dotyczące społecznego działania prawa podejmują zwykle problem faktycznego wpływu prawa na zachowania
jednostek. Obok licznych studiów nad działaniem konkretnych aktów prawnych, podejmowane są też pewne
specyficzne problemy, takie jak problem polityki prawa, świadomości prawnej czy kultury prawnej.
Socjologia prawa według niektórych autorów (np. Adama Podgóreckiego[11]) miała stanowić podstawę dla
projektowania zmian społecznych. Miała wykrywać zależności występujące w społeczeństwie i przewidywać skutki
jakie wywoła dany akt prawny. Dzięki temu ustawodawca tworzyłby lepsze prawo, które osiągałoby zamierzone
cele, nie wywołując niezamierzonych skutków ubocznych. Tak rozumiana socjologia prawa miała być wstępem do
polityki prawa. Obecnie takie poglÄ…dy na socjologiÄ™ prawa sÄ… coraz rzadsze.
Świadomość prawna jest jednym z głównych tematów polskiej socjologii prawa, rozwijanym intensywnie przez
zespół związany z Marią Borucką-Arctową.[12] W ramach tej tematyki badano wiedzę jednostek na temat prawa,
różne wzory postaw wobec prawa ich wpływ na zachowania związane z prawem.
Badanie kultury prawnej polega zwykle na badaniu różnić w działaniu prawa między różnymi społecznościami,
szczególnie jeśli idzie o postawy wobec prawa, czy sposoby wykorzystywania prawa w życiu społecznym.
Pokrewnym tematem jest też kwestia socjalizacji prawnej, czyli sposobów w jaki jednostki wdrażane są do danej
kultury prawnej.
Funkcje prawa
Działanie prawa odnosi się do perspektywy aktorów społecznych (ustawodawcy czy członków społeczeństwa). Gdy
natomiast mowa jest o funkcjach prawa, spogląda się na prawo jako na integralną cześć systemu społecznego i bada
się jego wpływ na społeczeństwo jako pewną całość.
Zgodnie z tym problematyka funkcji prawa podejmowana jest przede wszystkim w opracowaniach teoretycznych.
Najczęściej prace te opierają się na jednej z odmian funkcjonalizmu, jednak nie jest to regułą. Opis funkcji prawa
zależy od konkretnej koncepcji teoretycznej.[13] Najczęściej wspomina się o takich funkcjach prawa jak funkcja
stabilizujÄ…ca, dynamizujÄ…ca, organizujÄ…ca czy integrujÄ…ca.
Prace empiryczne socjologów prawa na temat społecznych funkcji prawa, polegają zwykle na badaniu społecznych
poglądów na ten temat.[14] Interesującego materiału dostarczają tu też badania antropologów (np. Zwyczaj i zbrodnia
w społeczności dzikich Bronisława Malinowskiego).
Socjologia zawodów prawniczych
Kolejnym istotnym obszarem zainteresowań socjologii prawa jest funkcjonowanie zawodów prawniczych, takich jak
sędziowie, prokuratorzy czy adwokaci. Problem podstaw decyzji sędziowskich jest szczególnie wyraz
ny w krajach
kultury common law, a tradycja badań na ten temat sięga realizmu prawnego z początku wieku. Również jednak i w
innych krajach bada się podejmowanie decyzji przez sędziów czy specyfikę zawodów prawniczych i ich wpływ na
obrót prawny. Istotnym czynnikiem są tutaj organizacja systemu sądownictwa oraz specyficzne dla każdego kraju
procedury i instytucje.
W Polsce badania tego typu mają jeszcze przedwojenną tradycję. Do najważniejszych należą tutaj badania dotyczące
sędziowskiego wymiaru kary[15], ławników [16] czy funkcjonowania sądów robotniczych[17].
Socjologia prawa
4
Prawo i nierówności
Szczegółowy opis stratyfikacyjnej funkcji prawa można znalez
ć już u Karola Marksa.[18]. Do tradycji
marksistowskiej sięgają też współczesne nurty teoretyczne badające wpływ prawa na tworzenie i utrzymywanie
nierówności społecznych. Jest to główny przedmiot feministycznej socjologii prawa i ruchu krytycznych badań nad
prawem.
Problematyka ta jak dotąd nie znalazła w Polsce szerokiego oddz
więku.
Linki zewnętrzne
" Strona Międzynarodowego Instytutu Socjologii Prawa [19]
Przypisy
[1] Zdzisław Brodecki; Socjologia prawa, w: Jerzy Zajadło (red.); Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa; Warszawa 2007.
[2] Antoni Pieniążek, Małgorzata Stefaniuk; Socjologia prawa - zarys wykładu; Zakamycze 2003, s. 114.
[3] Krzysztof Motyka; Wpływ Leona Petrażyckiego na polską teorię i socjologię prawa; Lublin 1993, s. 195-203.
[4] Adam Podgórecki; Socjologia prawa; Warszawa 1962
[5] Kazimierz Opałek; Jerzy Wróblewski; Współczesna teoria i socjologia prawa w Stanach Zjednoczonych; Warszawa 1963
[6] np. Antoni Pieniążek, Małgorzata Stefaniuk; Socjologia prawa - zarys wykładu; Zakamycze 2003; Kazimierz Frieske; Socjologia prawa;
Warszawa - Poznań 2001.
[7] Adam Podgórecki; Zarys socjologii prawa; Warszawa 1971; s. 375.
[8] Brian Z. Tamanaha; A Non-Essentialist Version of Legal Pluralism; Journal of Law and Society, vol. 27, no. 2, June 2000.
[9] Max Weber; Gospodarka i społeczeństwo; Warszawa 2002, księga II, rozdz. VII
[10] Leon Petrażycki, Teoria prawa i państwa w związku z nauką moralności, Warszawa 1959-1960, t. 1, s. 205 i d.
[11] Adam Podgórecki; Zarys socjologii prawa; Warszawa 1971
[12] Maria Borucka-Arctowa; Świadomość prawna a planowe zmiany społeczne, Wrocław 1981.
[13] por. Antoni Pieniążek, Małgorzata Stefaniuk; Socjologia prawa - zarys wykładu; Zakamycze 2003, rozdział 10.
[14] np. Maria Borucka-Arctowa (red.); Społeczne poglądy na funkcje prawa; Wrocław 1982.
[15] np. Bronisław Wróblewski; Witold Świda; Sędziowski wymiar kary Rzeczypospolitej Polskiej; Wilno 1939.
[16] np. Leszek Kubicki; Sylwester Zawadzki (red.); Udział ławników w postępowaniu karnym; Warszawa 1970.
[17] Program badawczy prowadzony przez zespół Adama Podgóreckiego na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Por. np. Adam
Podgórecki; Socjologia prawa; Warszawa 1962, s. 87-105.
[18] Karol Marks; W kwestii żydowskiej; w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła Wszystkie, tom I, Warszawa 1962, s. 420-458.
[19] http:/ / www. iisj. net
y
ródła i autorzy artykułu
5
y
ródła i autorzy artykułu
Socjologia prawa y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24175466 Autorzy: Brox, Buldożer, Eteru, Grzegorz Wierczynski, Julian Skelnik, Maire, Przykuta, Tomasz Raburski, 7
anonimowych edycji
y
ródła, licencje i autorzy grafik
grafika:Historic Courtroom.JPG y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Historic_Courtroom.JPG Licencja: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Autorzy:
user:P199
Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/