Polityka gospodarcza
Wykład 3: Polityka fiskalna 
wprowadzenie
Cele i funkcje polityki fiskalnej
" Cel: Dostarczanie dóbr publicznych (public
goods)  funkcja alokacyjna;
" Cel: Redystrybucja dochodów  zapewnienie
sprawiedliwego podziału  funkcja
dystrybucyjna;
dystrybucyjna;
" Cel: Stabilizacja makroekonomiczna produkcji i
zatrudnienia poprzez regulowanie
zagregowanego popytu   funkcja
stabilizacyjna;
" Zmiany strukturalne w gospodarce  funkcja
alokacyjna.
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 2
Instrumenty polityki fiskalnej
" Budżet państwa:
 Wydatki: skala, udział w PKB, struktura:
rozwojowe vs. transferowe, sztywne vs.
elastyczne;
 Dochody: podatkowe i niepodatkowe,
 Dochody: podatkowe i niepodatkowe,
podatki pośrednie i bezpośrednie;
 Deficyt budżetowy: instrument stabilizacyjny;
" Zmiany po stronie podaży (supply-side):
 Regulacje dot. biznesu;
 Reformy strukturalne;
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 3
Dobra publiczne
" Dobra publiczne to takie dobra, które z różnych powodów nie
byłyby wytworzone przez sektor prywatny, ale które powodują
pozytywne efekty zewnętrzne:
 dobra, które nie byłyby wytworzone przez sektor prywatny ze
względu na nieopłacalność rynkową, wynikającą ze zbyt dużego
ryzyka, zbyt długiego okresu zwrotu (edukacja podstawowa, drogi i
autostrady, ochrona zdrowia, badania podstawowe) lub z
niemożności ograniczenia dostępu do tego dobra tylko tym, którzy
za to zapłacą (ochrona środowiska, latarnia morska);
 dobra, których konsumpcja nie ogranicza konsumpcji przez innych
konsumentów tego dobra (np. prawo i porządek publiczny, wymiar
sprawiedliwości, obrona narodowa, straż pożarna, latarnie miejskie,
sprawiedliwości, obrona narodowa, straż pożarna, latarnie miejskie,
sygnał telewizyjny);
sygnał telewizyjny);
 niektóre dobra publiczne spełniają oba warunki (latarnia morska czy
uliczna, obrona narodowa)  są to tzw. czyste dobra publiczne
(pure public goods);
 inne dobra spełniają tylko jeden z warunków (np. bezpłatna droga,
edukacja, ochrona zdrowia mogą być konsumowane tylko przez
określona liczbę konsumentów, a sygnał telewizyjny może być z
kolei płatny)  są to dobra publiczno-prywatne (public-private
goods, impure public goods);
" Dobra publiczne i efekty zewnętrzne to przejawy
niedoskonałości rynku;
" Przypadki publicznego dostarczania dóbr prywatnych
(monopol naturalny lub rynkowy);
" Alokacja zasobów i wpływ na strukturę PKB.
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 4
Redystrybucja dochodów: cele i zasady
" Potrzeba korygowania (redystrybucji) pierwotnego
podziału dochodów  korekty oficjalne i nieoficjalne.
" Redystrybucja istniała zawsze: historycznie przyjmowała
różne formy
 redystrybucja indywidualna (żebractwo, jałmużna, fundacje),
 systemy opieki prywatnej (Kościół, zakony),
 publiczne systemy opieki społecznej w ramach państwa
dobrobytu (państwo opiekuńcze - welfare state);
" Przyczyny redystrybucji (etyczno-moralne i polityczne):
 zasada solidarności społecznej nakazuje otaczać opieką
niezdolnych do samodzielnego życia (starych, młodych i
niesprawnych);
 zasada spójności społecznej nakazuje unikać nadmiernych
różnic w poziomie dochodów i majątku, a zwłaszcza zwalczać
biedę i ubóstwo;
 nadmierne różnice mogą naruszać poczucie  sprawiedliwości
społecznej i mogą być z
ródłem niestabilności politycznej i
konfliktów społecznych (rewolucje);
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 5
Instrumenty redystrybucji
" Podatki i daniny;
" Transfery pieniężne zastępujące dochód
(emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych,
pomoc socjalna),
" Transfery pieniężne uzupełniające dochód
(zasiłki rodzinne,  becikowe , zapomogi),
(zasiłki rodzinne,  becikowe , zapomogi),
" Bezpłatne lub częściowo odpłatne dostarczanie
dóbr i usług (badania lekarskie, noclegownie,
komunikacja miejska, czynsze w mieszkaniach
komunalnych);
" Udział transferów w PKB (kraje OECD): 1960 
4-16%, 2005  18-35%.
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 6
Równość a efektywność
" Ponieważ efektywność = max, gdy wynagrodzenie
czynników produkcji równa się ich krańcowej
produktywności (tzw. optimum Pareto), każda
redystrybucja poprzez podatki obniża efektywność;
" Wymienność (trade-off) i komplementarność między
równością a efektywnością (wymienność w sytuacjach
skrajnych, komplementarność w sytuacjach równowagi);
" Optimum zależy od kształtu społecznej funkcji dobrobytu
" Optimum zależy od kształtu społecznej funkcji dobrobytu
(social welfare function), czyli od wag przypisanych
równości i efektywności; to z kolei zależy od
dominującego w społeczeństwie systemu wartości;
" Istnieje też wymienność międzyokresowa; wpływ
podatków i transferów na tempo wzrostu;
" Wniosek; polityka musi poszukiwać optymalnej
kombinacji równości i efektywności (porównanie
europejskiego modelu społecznego i modelu
anglosaskiego).
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 7
Wymienność (trade-off) między równością a efektywnością
Równość
Społeczna gospodarka
Socjalizm rynkowa
Liberalna gospodarka rynkowa
T
T
U
Lesseferyzm
U
Efektywność
0
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 8
Stabilizacja makroekonomiczna
" Unikanie cyklicznych i jednorazowych załamań produkcji
w celu stabilizacji poziomu produkcji, zatrudnienia i
dochodów;
" Rola popytu rządowego i spór między keynesistami,
monetarystami (klasykami) i zwolennikami supply-side;
" Główne instrumenty: dyskrecjonalne i antycykliczne
zmiany w poziomie opodatkowania, w poziomie
wydatków, i w poziomie deficytu;
wydatków, i w poziomie deficytu;
" Czynniki skuteczności: wielkość mnożnika wydatków
( wąskie gardła ), wrażliwość popytu na stopy
procentowe, wrażliwość stóp procentowych na zmiany
popytu na pieniądz, opóz
nienia w reakcji, ograniczenia
wynikające z procesu politycznego;
" Asymetria polityki fiskalnej (łatwiej zwiększać deficyt niż
nadwyżkę  deficit bias);
" Rola automatycznych stabilizatorów koniunktury
(podatki, zasiłki dla bezrobotnych, interwencja na rynku
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 9
rolnym).
Ocena stopnia restrykcyjności polityki fiskalnej w warunkach działania
automatycznych stabilizatorów koniunktury (linia a  polityka
ekspansywna, linia b  polityka restrykcyjna, linia c  polityka
neutralna)
Nadwyżka
b
c
a
A
A
Recesja C D Wzrost PKB
0
B
Potencjalne
tempo wzrostu
Deficyt PKB
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 10
Rola deficytu budżetowego
" Przyczyny występowania deficytu: asymetria polityki
fiskalnej (skłonność do deficytu), czysta preferencja
czasowa (pure time preference) skłania do pożyczania
na rzecz dzisiejszej konsumpcji, niedobór
zagregowanego popytu;
" Rola cyklu koniunkturalnego: zrównoważony budżet i
brak deficytu nie musi oznaczać zrównoważonej
gospodarki (może występować niedobór/nadmiar
gospodarki (może występować niedobór/nadmiar
popytu);
" Na czym polega polityka fiskalna procykliczna i
antycykliczna?
" Pojęcie deficytu strukturalnego, czyli deficytu
skorygowanego o wpływ cyklu koniunkturalnego
(cyclically-adjusted deficit);
" Ograniczone możliwości wykorzystania deficytu dla
stabilizacji - deficyt powiększa dług publiczny (otwarty
lub ukryty).
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 11
Asymetria polityki fiskalnej
" We współczesnych demokracjach występuje większa
skłonność do deficytu niż nadwyżki (deficit bias);
" Przyczyny tej  asymetrii :
 Partie polityczne zawsze obiecują wzrost wydatków (i spadek
podatków), działając na korzyść reprezentowanych przez siebie
grup społecznych;
grup społecznych;
 Występuje równolegle politycznie motywowana niechęć do
podnoszenia podatków;
 Cykl polityczny ( kiełbasy wyborcze ), czyli okresowe
rozluz
nianie polityki fiskalnej w okresach przedwyborczych;
 Zjawisko  pasażera na gapę (free riding) w UGW;
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 12
Finansowanie deficytu
" Rząd zaciąga pożyczki w banku centralnym
(monetyzacja);
" Rząd zaciąga pożyczki w bankach
komercyjnych;
" Rząd zaciąga pożyczki na rynku od
" Rząd zaciąga pożyczki na rynku od
przedsiębiorstw i osób prywatnych (emituje
papiery wartościowe);
" Rząd zaciąga pożyczki za granicą;
" Prywatyzacja i inne jednorazowe dochody.
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 13
Dług publiczny
" Jeśli deficyt finansowany jest zaciąganiem pożyczek
(emisja obligacji), powoduje wzrost długu publicznego;
" Powtarzające się deficyty kumulują się i powiększają
dług;
" Gdy zadłużenie nie jest obsługiwane na bieżąco
(odsetki), wzrost długu ma charakter  wykładniczy , co
rodzi ryzyko  pułapki zadłużenia ; narzuca to
konieczność stabilizacji długu w długim okresie;
konieczność stabilizacji długu w długim okresie;
" Metody stabilizacji długu publicznego:
 obniżenie deficytu: obniżenie wydatków, wzrost dochodów,
 monetyzacja: seniorat (seignorage) i podatek inflacyjny,
 restrukturyzacja długu,
 zawieszenie spłat (default);
" Rozkład kosztów stabilizacji długu (podatnicy,
posiadacze aktywów nominalnych, posiadacze
obligacji);
"  Równoważność rikardiańska (ricardian equivalence).
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 14
Sektor finansów publicznych
" Skonsolidowany sektor finansów publicznych
obejmuje:
 budżet państwa (budżet władzy centralnej),
 budżety samorządów (władzy regionalnej i lokalnej),
 budżety funduszy ubezpieczeń społecznych,
 budżety innych funduszy i agencji (wszystkie
nierynkowe instytucje państwowe i publiczne, nie
nastawione na zysk i kontrolowane i finansowane
przez państwo);
" Skonsolidowany sektor finansów publicznych nie
obejmuje budżetów przedsiębiorstw
państwowych i publicznych.
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 15
Wydatki publiczne w relacji do PKB w wybranych krajach (dane OECD).
1960 1970 1980 1990 2005 Zmiana od 1960* Maksimum (rok)
Kraj
Austria 35,7 39,2 48,9 49,3 50,6 14,9 56,7 (1995)
Belgia 34,5 36,5 50,7 54,6 49,3 14,8 61,0 (1983)
Dania 24,8 40,2 56,2 58,6 56,3 31,5 58,0 (1996)
Finlandia 26,6 31,3 36,6 46,8 50,7 24,1 59,1 (1993)
Francja 34,6 38,9 46,1 49,9 53,4 18,8 55,4 (1996)
Niemcy 32,4 38,6 48,3 45,7 46,8 14,4 50,2 (1996)
Grecja 17,4 22,4 30,5 49,6 52,0 34,6 52,0 (2000)
Grecja 17,4 22,4 30,5 49,6 52,0 34,6 52,0 (2000)
Irlandia 28,0 39,6 49,8 40,9 34,2 6,2 49,8 (1982)
Włochy 30,1 34,2 41,9 53,8 48,5 18,4 57,1 (1993)
Luksemburg 30,5 33,1 54,8 45,5 45,9 15,4 51,7 (1981)
Holandia 33,7 46,0 57,5 57,5 48,6 14,9 57,1 (1983)
Polska 47,5 41,2
Portugalia 17,0 21,6 25,9 41,9 48,4 31,4 48,4 (2005)
Hiszpania 13,7 22,2 32,9 43,0 38,6 24,9 47,6 (1993)
Wielka Brytania 32,2 39,2 44,9 42,3 43,9 11,7 45,4 (1984)
Szwecja 31,0 43,7 61,6 60,8 57,3 26,3 67,5 (1993)
USA 28,4 32,5 33,7 34,8 36,5 8,1 37,2 (1992)
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 16
UE-15 28,1 35,1 45,8 49,3 48,3 20,2 :
Wielkość sektora finansów publicznych (udział podatków w PKB) i
PKB/capita w USD (PPS), 29 krajów OECD, 2006
50
45
R2 = 0,1824
40
35
30
25
20
0 10000 20000 30000 40000 50000 60000
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 17
Wydatki publiczne a PKB/capita w UE-25, 2006r
(R(kwadrat) = 0,2209)
60
SE
55
FR
DK
FI
HU BE AT
50
IT
PT
SI
MT
DE
GR
NL
UK
UK
45 CZ
45 CZ
CY
PL
40
ES
SK
LV
35 IE
LT
EE
30
10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000
PKB per capita (USD PPP)
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 18
Wydatki publiczne jako % PKB
Wydatki publiczne jako % PKB
Federalizm fiskalny
" Federalizm fiskalny (fiscal federalism) określa podział środków i
wydatków pomiędzy różne szczeble władzy publicznej: samorząd
lokalny, szczeble pośrednie, jak powiat, województwa (stany, landy),
i szczebel centralny (federalny);
" W US w 1902 roku władze wydawały 58% pieniędzy publicznych, a
władze stanowe i federalne odpowiednio 8% i 34%. W 2005 roku,
proporcje te wynosiły odpowiednio 21%, 17% i 62%; głównym
proporcje te wynosiły odpowiednio 21%, 17% i 62%; głównym
powodem był rozwój państwa opiekuńczego i pojawienie się
programów zabezpieczeń społecznych finansowanych na szczeblu
federalnym;
" W Polsce budżet centralny wydaje ok. 60% środków publicznych, a
samorządy ok. 15%;
" W ramach federalizmu fiskalnego władze centralne dokonują
transferów od bogatszych regionów do uboższych (transfery 
intergovernment grants);
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 19
Model Tiebouta
" Trzy problemy z określeniem optymalnego poziomu dostarczania dóbr publicznych: ujawnienie
preferencji (skłonność do zaniżania skłonności do płacenia), wiedza o preferencjach (zdolność do
porównania i wyceny) i agregacja preferencji (sumowanie po jednostkach);
" Ekonomista amerykański Charles Tiebout zauważył (1956), że rynki zapewniają dostarczanie
dóbr prywatnych dzięki konkurencji i możliwości wyboru dostawcy (shopping);
" Ale dla wielu dóbr publicznych nie ma możliwości wyboru dostawcy (np. obrona narodowa,
autostrady, system emerytalny); te rodzaje dóbr powinien dostarczać szczebel centralny
(federalny);
" Z kolei dla innych dóbr publicznych jest możliwość konkurencji: np. szkoły, wywóz śmieci,
oświetlenie ulic, ścieżki rowerowe  w tych przypadkach obywatele, jeśli nie są zadowoleni z
dostarczanych dóbr publicznych, mogą przenosić się do innych dzielnic/miast, co oznacza że jest
dostarczanych dóbr publicznych, mogą przenosić się do innych dzielnic/miast, co oznacza że jest
konkurencja w dostarczaniu dóbr publicznych (głosowanie  nogami );
" Ci którzy chcą otrzymywać więcej dóbr publicznych (w zamian za wyższe podatki) będą osiedlać
się w takich miejscowościach, w których te oczekiwania będą spełnione;
" Groz
ba wyprowadzenia się obywateli (zwłaszcza zamożniejszych) oznacza dla władz lokalnych
groz
bę utraty dochodu z podatków lokalnych, a to powinno skłaniać władze lokalne do
dostarczania większej ilości dóbr publicznych o lepszej jakości; czyli te dobra publiczne które
mogą być konkurencyjnie dostarczane, powinny być dostarczane przez szczebel lokalny;
" Model Tiebouta przewiduje, że gdy jest wielu obywateli i wiele miejscowości z różnym poziomem
dostarczania dóbr publicznych, obywatele osiedlą się w taki sposób, że w każdej miejscowości
osiedlą się obywatele mający zbliżony popyt na dobra publiczne;
" Model Tiebouta rozwiązuje problemy z ujawnianiem preferencji (nie ma potrzeby oszukiwać) i
agregowania preferencji (w każdej miejscowości poziom popytu zbliżony);
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 20
Problemy z modelem Tiebouta
" Mobilność ludzi jest ograniczona;
" Wiedza o dobrach publicznych w każdej miejscowości niepełna;
" Niezadowolenie tylko z powodu zbyt małego (dużego) poziomu dostaw jednego czy
kilku dóbr publicznych może być niewystarczającym bodz
cem do przeprowadzki;
" Nie wszędzie dobra publiczne mogą być dostarczane (np. w bardzo małych
miejscowościach nie ma szkół, teatrów czy basenów);
" Model wymaga jednakowego podatku od wszystkich obywateli w danej miejscowości
(lump-sum tax), ale w praktyce lokalne dochody pochodzą głównie z podatków
(lump-sum tax), ale w praktyce lokalne dochody pochodzą głównie z podatków
majątkowych i dochodowych (rozwiązaniem może być tzw. zoning  czyli strefowe
ograniczenia na wykorzystanie nieruchomości);
" Dobra publiczne w danej miejscowości mają efekty zewnętrzne lub ciągnione
(spillovers) dla innych (parki, stadiony, baseny), co może uzasadniać zaangażowanie
wyższych szczebli władzy w interesie publicznym;
" Ale model Tiebouta potwierdza się w praktyce: ceny domów wahają się w zależności
od miejscowości i lokalizacji, co oznacza że lokalne warunki dostarczania dóbr
publicznych  kapitalizują się w cenach domów;
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 21
Wnioski z modelu Tiebouta
" Pozwala określić optymalny stopień federalizmu fiskalnego;
" Skala dostarczania dóbr publicznych przez szczebel lokalny władzy
zależy od trzech czynników:
 Związek podatków i wynikających z nich korzyści (tax-benefit linkage):
np. związek między lokalnymi podatkami a lokalną drogą jest bliski, bo
wszyscy z niej korzystają, ale związek między lokalnymi podatkami a
pomocą socjalną jest słaby, bo korzyści odnoszą tylko niektórzy;
pomocą socjalną jest słaby, bo korzyści odnoszą tylko niektórzy;
 Skala korzyści zewnętrznych (externalities): im większa, tym wyższy
szczebel dostarczania dóbr publicznych;
 Skala produkcji: im wyższe korzyści z rosnącej skali produkcji, tym
wyższy szczebel dostarczania dóbr publicznych (np. obrona narodowa,
w przeciwieństwie do policji);
" Czy redystrybucja od bogatych obszarów (gmin) do biednych jest
uzasadniona? Tak, bo wynika z niedoskonałości mechanizmu
Tiebouta (niska mobilność, niski poziom dochodów, tzw. zoning) i
efekty zewnętrzne;
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 22
Wpływ wydatków budżetowych na koniunkturę:
finansowanie deficytem
Y = C + I + G
C = c(Y  T)
Następuje wzrost wydatków rządowych finansowany z deficytu:
"Y = c("Y- "T) + "G
Ponieważ "G > 0, ale "T = 0.
"Y = [1/(1-c)] ("G)
"Y/"G = 1/(1-c)
Mamy klasyczny mechanizm mnożnika
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 23
Wpływ wydatków budżetowych na koniunkturę:
finansowanie podatkiem ryczałtowym (stałym)
Y = C + I + G
C = c(Y  T) = cY - cT
Y = cY + I + G  cT
Y = [1/(1-c)] (I + G  cT)
Efekt wydatków G pomniejszony jest o efekt podatku ryczałtowego T, ale
mnożnik wydatków, [1/(1-c)] > 1, jest większy niż mnożnik podatku [-
c/(1-c)], czyli całkowity przyrost dochodu Y w wyniku wzrostu G o
c/(1-c)], czyli całkowity przyrost dochodu Y w wyniku wzrostu G o
jednostkę jest większy niż spadek dochodu Y w wyniku wzrostu podatku
T o jednostkę.
Gdy przyrost G jest finansowany w całości z przyrostu T, czyli "G="T, to:
"Y = [1/(1-c)] ("G  c"T)
"Y = [(1-c)/(1-c)] ("G)
"Y/"G = 1
Czyli wzrost wydatków o jednostkę powoduje wzrost dochodu o jednostkę,
czyli mnożnik wydatków wynosi 1.
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 24
Wpływ wydatków budżetowych na koniunkturę:
finansowanie podatkiem proporcjonalnym
Y = C + I + G
C = c(Y  tY) = c(1 - t)Y
Y = cY  ctY + I + G
Y = [1/(1-c(1-t))] (I + G)
Mnożnik wydatków G, 1/[1-c(1-t)], jest w tym wypadku
Mnożnik wydatków G, 1/[1-c(1-t)], jest w tym wypadku
mniejszy niż poprzednio, bo mianownik jest większy
Dariusz K. Rosati, 2010/2011 25