1
Na podstawie B. Szacka  Wprowadzenie do socjologii , Oficyna Naukowa, Warszawa 2003
1. Charakter socjologii
Ojcem socjologii jest August Comte (1798-1858). Pierwsza katedra socjologii powstała w
Chicago w 1892. W Polsce 1919 na UW (L. Petra\
ycki), w 1920 w Poznaniu (F. Znaniecki).
Rewolucje w dziejach wiedzy o społeczeństwie:
" pierwsza  oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury (rozwój piśmienności, systemy
filozoficzne);
" druga  oddzielenie porządku społecznego od politycznego (z braku pojęcia społeczeństwa jako
czegoÅ› innego ni\
państwo);
" trzecia  rozró\
nienie Comte'a pomiędzy opisem naukowym a oceną, stworzenie pojęcia nauki o
społeczeństwie jako nauki wykrywającej prawa.
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna (przez stulecia część filozofii), od wiedzy spo-
łecznej ró\
niły ją:
" normatywny i finalistyczny punkt widzenia (jak być powinno, nie jak jest, idealne państwo);
" przesiąknięcie woluntaryzmem (wiara w wszechmoc władcy, ludzie są nieprzewidywalni więc i
rzeczywistość społeczna, wiara w Opatrzność);
" koncentracja uwagi na państwie i władzy.
Wiedza potoczna  posiada jÄ… ka\
dy; na świat społeczny patrzymy z perspektywy małego
wycinka rzeczywistości, z którym mamy do czynienia, korzysta z doświadczeń innych (wymiana
doświadczeń), przysłowia:
" jest związana z wartościowaniem;
" operuje podziałami dychotomicznymi (postrzeganie świata w kolorach czarno-białych);
" ma skłonność do traktowania następstwa w czasie jako związku przyczynowego i upatruje przy-
czyn w celowych działaniach ludzi;
" pochopnie uogólnia (wystarczy nawet jeden przypadek);
" jest przesiąknięta stereotypami.
Stereotypy  jest to stypologizowana, przejęta od innych wiedza, ma charakter upraszczają-
cy, nadmiernie generalizuje, jest sztywna i odporna na zmiany, rzadko ma charakter neutralny, za-
barwiona emocjonalnie. Ułatwiają orientację w świecie społecznym, pomagają w odró\
nieniu grup
własnych od obcych (przyjaznych i wrogich).
Cechy naukowego podejścia do zjawisk społecznych:
" nauka nie zadowala się samym opisem, ale zmierza do wyjaśnienia przy wykorzystaniu istnieją-
cych teorii;
" uczonych obowiązuje przestrzeganie reguł postępowania badawczego (określenie badanego pro-
blemu w świetle dotychczasowej wiedzy, staranne zbieranie danych i umo\
liwienie kontroli ich
rzetelności, odró\
nienie twierdzeń opartych na faktach od domysłów);
" nauka jest neutralna i nie wartościuje.
Socjologia scjentystyczna  fakty społeczne nale\
ą do obiektywnie istniejącej rzeczywistości
(zewnętrznej do podmiotu poznającego), są ze sobą powiązane, rządzą nimi prawa. Jest niechętna
metafizyce, przywiązuje wagę do precyzji języka, kładzie nacisk na empiryczną sprawdzalność
wszelkich twierdzeń teoretycznych. Badacz musi być bezwzględnie obiektywny.
1 Podstawowe zagadnienia socjologii
 2
Socjologia humanistyczna  świat społeczny jest tworzony nieustannie w procesie
interakcji podmiotów, podstawowymi kategoriami opisu są instytucje (utrwalone wzory działań).
Podwa\
a pojęcie obiektywnych praw rządzących \
yciem społecznym. Wią\
e sie z tym podwa\
anie
obiektywności socjologii.
Dwa wa\
ne wymiary wewnętrznych zró\
nicowań socjologii:
" rozumienie zbiorowości społecznych w sposób redukcjonistyczny (zbiory pewnej liczby jedno-
stek, skoncentrowanie na jednostkach) bÄ…dz
holistyczny (nie dają się zredukować do poziomu
jednostek, to tak\
e sieci powiązań, jednostki zachowują się inaczej poza grupą);
" poziomy analizy: makro- (du\
e zbiorowości) i mikrospołeczny (małe zbiorowości, bezpośrednie
interakcje jednostek), niekiedy wyró\
nia się poziom mezospołeczny (np. społeczności lokalne).
Funkcjonalizm strukturalny (Parsons, Merton)  perspektywa makrospołeczna, społeczeń-
stwo to zorganizowany, spójny, stabilny system. Nacisk na strukturę (sposób powiązani części) i
funkcje części.
Empiryzm logiczny (Lazarsfeld)  w centrum uwagi metodologia badań, strategia poznawa-
nia świata powinna być taka sama jak w naukach ścisłych. Precyzja języka, maksymalna ścisłość
(redukcjonizm).
Marksizm  koncentruje uwagę na zjawiskach i procesach poziomu makrospołecznego. Spo-
łeczeństwo to całość, skupia się na rozwoju społecznym, konfliktach społecznych.
Warunki uznania badania za naukowe:
" zdefiniowanie problemu badawczego;
" przeglÄ…d istniejÄ…cej literatury;
" sformułowanie pytań;
" wybór narzędzi badawczych i sposobu zbierania danych;
" zbieranie danych;
" analiza danych (ilościowa  metody statystyczne, jakościowa  skupia sie na niewielu przypad-
kach, poznaje je dogłębnie);
" interpretacja wyników analiz, sformułowanie wniosków.
Narzędzia badawcze socjologa:
" ankieta  do badań zjawisk masowych, dane z niej poddaje się analizie ilościowej, słu\
y do ba-
dania poglądów, obiektywnej rzeczywistości społecznej;
" wywiad  z kwestionariuszem, albo swobodny, mała próba, poddaje się go głównie analizie jako-
ściowej;
" obserwacja  szczególnie uczestnicząca, kiedy socjolog staje się częścią badanej zbiorowości;
" z
ródła pisane  roczniki, dane statystyczne, mass-media, pamiętniki;
" eksperyment.
2. Biologiczne podstawy \
ycia społecznego
Ekologia  nauka badajÄ…ca zale\
ności między gatunkiem a całością jego środowiska. Przed-
miotem jej badań jest populacja (zespół osobników danego gatunku na pewnym terenie).
Etologia  nauka o zachowaniu się zwierząt. Interesują się przyczynami zachowań, ich roz-
wojem oraz funkcją zachowania i jego ewolucją. Biogram to całość charakterystycznych wzorów
zachowań wytworzonych w procesie ewolucji.
Socjobiologia  nauka zajmująca się badaniem biologicznych podstaw zachowań społecz-
nych wszystkich organizmów \
ywych. Teoria łącznej wartości przystosowawcze grupie krewnych
łączne szanse sukcesu reprodukcyjnego wzrastają dzięki temu, \
e jeden z jej członków zostaje wy-
Å‚Ä…czony z procesu reprodukcji.
Orientacja biologiczna w naukach społecznych:
2 Podstawowe zagadnienia socjologii
 3
" wzory zachowania człowieka, podobnie jak cechy jego budowy anatomicznej, są wytwo-
rem procesu ewolucji i sÄ… zakodowane w jego materiale genetycznym (nie oznacza to jednak de-
terminizmu biologicznego jedynie określenie zakresu mo\
liwości);
" nie kwestionuje względnej autonomii stwarzanego przez człowieka świata, to jest kultury, wska-
zuje jednak na jej biologiczne z
ródła;
" wyjaśniać zjawiska społeczne mo\
na na wielu poziomach, orientacja ta poszukuje ostatecznych
ich przyczyn;
" charakteryzuje siÄ™ dwoma kierunkami poszukiwaniem owych przyczyn:  koszt-zysk i opartej na
psychologii poznawczej i neurobiologii;
" w socjologii ta orientacja nie jest obecna.
3. Kultura
Kultura  oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywa-
ne przez uczenie siÄ™ i przekazywane innym ludziom, a tak\
e następnym pokoleniom w drodze in-
formacji pozagenetycznej.
W świecie zwierzęcym wszystko co jest rezultatem uczenia się oraz pozagenetycznego prze-
kazu informacji określane jest mianem protokultury.
Charakterystyka kultury:
" obejmuje całość \
ycia człowieka;
" nie ma charakteru wartościującego (nie tylko to, co jest dobre i piękne, rozró\
nienie pomiędzy
 kulturowy , a  kulturalny );
" jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym;
" narasta i przekształca się w czasie.
Treść kultury  wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające
z tych wartości normy, a tak\
e sankcje skłaniające do ich przestrzegania.
" wzory:
 idealne  mówią jak postępować lub co odczuwać w określonych okolicznościach;
 realny  widoczne regularności zachować członków pewnej zbiorowości (np. póz
ne kończenie
dnia w Madrycie w przeciwieństwie do Wiednia):
' realne jawne  członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisywać;
' realne ukryte  członkowie nie mają pojęcia, \
e je realizujÄ….
Gdy wzory kulturowe zostają przyswojone bardzo głęboko, stają się  drugą naturą to mówi
siÄ™, \
e zostały zinternalizowane.
" wartości  dowolny przedmiot materialny lub idealny, wobec którego przyjmuje się postawę
szacunku, dÄ…\
y siÄ™ do niego. TworzÄ… hierarchiÄ™.
 uznawane  człowiek wie, \
e powinny być dla niego atrakcyjne i powinien je cenić, dą\
Ä…c do nich
mo\
e odczuwać pewien przymus;
 odczuwane  głęboko wchłonięte, dą\
enie do nich jest odczuwane jako własna, nagląca potrzeba
(zinternalizowane);
 realizowane  mogą być zarówno odczuwane, jak i uznawane; nie wszystkie deklarowane są re-
alizowane.
Kiedy robimy coś wbrew ochocie ( tak wypada ) dochodzi do konfliktu wartości.
" normy  prawidła i reguły, wedle których grupa \
yje. Wyrastają z wartości i wią\
Ä… siÄ™ z poczu-
ciem powinności. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana mianem
Å‚adu aksjonormatywnego.
3 Podstawowe zagadnienia socjologii
 4
" sankcje  zarówno kary jak i nagrody. Ka\
da zbiorowość ma własny system, za pomocą
którego zachęca do ponownych zachowań uwa\
anych za po\
ądane i zniechęca do niepo\
Ä…da-
nych.
Subkultura (podkultura)  pewien zespół regularności kulturowych, występujących w do-
wolnej zbiorowości, która jest mniejsza od większej zbiorowości będącej podstawą wyodrębnienia
danej kultury. Czasami jest wariantem szerszej kultury, jej selektywnym dostosowaniem do specyfiki
pracy (górnicza) bądz
warunków \
ycia (młodzie\
owa). Czasem programową negacją wartości,
norm i wzorów zachowań szerszego społeczeństwa (kontrkultura, kultura alternatywna). Kultura
większości danego społeczeństwa to kultura dominująca.
Etnocentryzm  skłonność do wynoszenia własnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury
jako przewy\
szającej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm kultury wła-
snej. JednÄ… z odmian jest europocentryzm.
Przeciwieństwem jest relatywizm kulturowy. Jego odmiany:
" zasada metodologiczna  badacz musi stosować perspektywę uczestnika danej kultury (nie z pry-
zmatu własnych norm i wartości);
" element światopoglądu  przekonanie, \
e wszystkie kultury są równe, nie wolno ich mierzyć jed-
ną miarą, trzeba tolerować wszelkie praktyki rozmaitych kultur;
" teoria i filozofia człowieka  człowiek jest bez reszty wytworem kultury, sposób postrzegania,
wartościowania i zachowania zale\
y tylko od kultury w jakiej się wychował (kulturalizm);
" relatywizm wartości  pogląd, \
e nie ma wartości uniwersalnych.
Podział kultury ze względu na ró\
ne dziedziny (A. KÅ‚osowska):
" kultura bytu  odnosi się do relacji wartości, norm i sankcji z naturą, produkcją, dystrybucją dóbr
i usług, tak\
e do czynności ochronnych i obronnych;
" kultura społeczna  treści kulturowe odnoszące się do się do stosunków między ludzkich, ich re-
gulacji i form;
" kultura symboliczna  bliska potocznemu rozumieniu kultury (literacka, muzyczna i inne). Obej-
muje wartości i wzory zachowań wykraczające poza podstawowe potrzeby człowieka (niezbędne
do prze\
ycia)  potrzeby ekspresyjno-integracyjne.
Znak to ka\
dy przedmiot czy zjawisko, które ludzie odnoszą do czegoś innego (stosunek po-
między znaczonym jak nakaz  zatrzymaj sie , a znaczącym jak czerwone światło na skrzy\
owaniu).
Najpowszechniejszym systemem znaków jest język. Znaczna część znaków pełni funkcje instrumen-
talne (nie ma własnej wartości, przekazują tylko treść znaczonego).
Znaki, które reprezentują wartości o wielkiej wadze nabierają samoistnej wartości i stają się
symbolami (krzy\
, flaga).
Wartości, których znaki mają postać symboli, mają nie tylko wagę szczególną, ale są warto-
ściami autotelicznymi, to jest są wa\
ne jako takie, a dÄ…\
enie do ich realizacji jest samoistnym ce-
lem, nie zaÅ› drogÄ… do celu znajdujÄ…cego siÄ™ poza nimi.
Kanon kultury narodowej  zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których zna-
jomość uwa\
a si za obowiązującą członków zbiorowości narodowej i która jest wpajana nowym
pokoleniom w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodowÄ… kulturÄ™ przez tradycjÄ™ ro-
dzinną, środowisko i specjalne instytucje oświatowe.
Trzy układy przekazu treści kultury symbolicznej:
" układ bezpośrednich i osobistych stosunków społecznych (rodziny, społeczności lokalne);
" przekaz bezpośredni, ale sprofesjonalizowany (podział na twórców i odbiorców, np. teatr);
" pośredni kontakt między twórcą a odbiorcą (druk, radio telewizja).
4 Podstawowe zagadnienia socjologii
 5
4. Zmiana społeczno-kulturowa
Comte wyró\
nił w socjologii dwa działy: statykę i dynamikę (skąd się wziął stan obecny i
jak zapowiada się przyszłość).
Socjologia jest nauką o zjawiskach i procesach zachodzących w zbiorowościach ludzkich.
Marksizm  krzywdy i cierpienia w kapitalizmie nie sÄ… przypadkowe ale niezbywalne. Nale-
\
y więc dą\
yć do całkowitej zmiany istniejących stosunków. Jego socjologia to materializm histo-
ryczny. Teorię charakteryzowała scjentystyczna i makrospołeczna perspektywa oraz holizm.
Wszystkie części społeczeństwa są ze sobą powiązane. Marksowska teoria zmiany (historycznej)
stała się teorią rozwoju społecznego. Teoria formacji społecznych  typy społeczeństw oraz etapy
rozwoju społecznego. Wyró\
nił formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i bur\
uazyjnÄ…. Z czasem
dodano formację wspólnoty pierwotnej (nieznana była własność) oraz formację komunistyczną
(zniesiona zostanie własność). Uwa\
ał, \
e charakter formacji określa istniejący w niej sposób pro-
dukcji uwarunkowany poziomem materialnych sił wytwórczych, to jest środków technicznych i
umiejętności posługiwania się nimi. Rodzaj sił wytwórczych i sposób produkcji określają kształt
stosunków produkcji, to jest stosunków między ludz
mi, w tym form własności. Siły wytwórcze i
uwarunkowane nimi stosunki produkcji stanowiÄ… bazÄ™ ka\
dej formacji. Decyduje ona o kształcie
nadbudowy, to jest ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury symbolicznej formacji. y
ródła
dynamiki społecznej widział w bazie. Siły wytwórcze wcią\
siÄ™ rozwijajÄ… i wciÄ…\
narasta sprzecz-
ność między nimi a dotychczasową formą stosunków produkcji. Wymusza to zmianę. Powstaje
nowa baza, z którą z kolei zaczyna być sprzecza istniejąca nadbudowa, co wywołuje zmiany w tej
ostatniej. Uwa\
ał, \
e koniec kapitalizmu jest koniecznością historyczną  zapoczątkuje to prawdzi-
wą historię ludzkości. Dotychczasowe dzieje to prehistoria. Specyfika marksowskiej teorii rozwoju
to orientacja przyszłościowa i uznanie sprzeczności oraz konfliktów za siłę napędową rozwoju.
Ewolucjonizm  Herbert Spencer. Perspektywa makrospołeczna i scjentystyczna, holizm.
Rozwojem społecznym rządzą prawa. Są one takie same jak w świecie przyrody. Podstawowe pra-
wo ewolucji to integracja materii i rozproszenie ruchu. Uwa\
ali, \
e ewolucja jest tym bardziej
skomplikowana im bardziej skomplikowana jest struktura organizmu i więcej funkcji ulega w nim
wyodrębnieniu. Dominuje orientacja przeszłościowa. Zajmują się drogą jaka przeszła ludzkość do
zwieńczenia dziejów, czyli społeczeństwa przemysłowego. Po II wojnie światowej powstał neoewo-
lucjonizm. Odró\
nił ewolucję konkretną (poszczególnych kultur, ka\
da idzie własną drogą) od
ogólnej (wyłanianie się kolejnych poziomów rozwoju powszechnego, ciąg stadiów, których ilustra-
cjÄ… sÄ… konkretne formy).
Typy społeczeństw (wg ewolucjonistów):
" zbieracko-myśliwskie (bez rolnictwa);
" rolnicze kopieniackie (bez pługa);
" rozwinięte rolnicze (pług);
" przemysłowe.
Socjologowie opisują współczesne społeczeństwa przemysłowe. W odniesieniu do wcześniej-
szych form zadowalają się ogólnym pojęciem społeczeństwa tradycyjnego (europejski krąg kultu-
rowy do czasu rewolucji przemysłowej). Ostatnio pojawiło się pojęcie społeczeństwa poprzemysło-
wego, ponowoczesnego zwanego informacyjnym.
Społeczeństwo tradycyjne  oparte jest na rolnictwie, gospodarka naturalna. Jednostkami
produkcyjnymi sÄ… gospodarstwa domowe, w znacznej mierze samowystarczalne. PieniÄ…dz ma nie-
wielki wpływ na kształt stosunków społecznych. Człowiek jest postrzegany jako cząstka zbiorowo-
ści, nie jako autonomiczna jednostka. Pismo jest znane, ale elitarne. Mało miast. Mała ruchliwość
przestrzenna. SÄ…siedzi sÄ… bardzo wa\
ni. Społeczeństwo jest zachowawcze o orientacji przeszło-
ściowej. Silna i nieformalna kontrola społeczna.
5 Podstawowe zagadnienia socjologii
 6
Społeczeństwo przemysłowe  gospodarka rynkowa, masowe wytwarzanie dóbr ma-
terialnych przy u\
yciu maszyn poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne sÄ… wyspe-
cjalizowane, pogłębia się podział pracy. Dą\
enie do zysku, pieniądz określa miejsce człowieka w
społeczeństwie. Rozwój miast, ruchliwość ludzi. Umacnia się władza centralna państwa, słabnie
nieformalna kontrola społeczna, co wzmaga potrzebę kontroli formalnej: policji, sądów, więzień.
Rośnie rola wykształcenia. Środki masowego przekazu. Kultura masowa. Jednostka zyskuje war-
tość autonomiczną. Dą\
enie do osobistych osiągnięć, racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm
to charakterystyczne cechy kulturowe.
Społeczeństwo przemysłowe, ponowoczesne i informacyjne  od schyłku lat sześćdziesią-
tych XX wieku, Daniel Bell (1974). Podstawowa cecha to przesunięcie większości aktywności go-
spodarczej ze sfery produkcji dóbr materialnych do sfery usług. Produkcja towarów i usług zale\
y
od przekazywania informacji. Zmienia się skład zawodowy, pojawia się płynność rynku pracy wy-
magająca stałej elastyczności (społeczeństwo ryzyka). Zmieniają się relację pomiędzy pracowni-
kiem a miejscem pracy i domem (nie jest niezbędne opuszczanie domu). Rozwój demokracji, ale
tak\
e władzy korporacji. Proces globalizacji.
Modernizacja  proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa
przemysłowego. Szeroki zakres zjawisk takich jak upowszechnienie umiejętności pisania i czytania,
rozwój oświaty, miast, dróg, wodociągów i kanalizacji, systemów komunikacji, opieki medycznej,
zakresu uczestnictwa obywateli w \
yciu politycznym. Zmiany w systemie wartości, kształtowanie
się osobowości człowieka nowoczesnego. Rozwój tej teorii w czasach  zimnej wojny (podział na
dwa obozy polityczne i kraje Trzeciego Åšwiata).
Teoria konwergencji (zbie\
ności)  u podstaw ewolucjonistyczne zało\
enie, \
e w miarÄ™
uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodabniać się do siebie, tak\
e w
aspekcie ustroju politycznego. Była tak\
e wytworem  zimnej wojny . Głosiła, \
e  pierwszy i
 drugi świat ró\
nią się nie jakościowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na
tej samej linii rozwojowej, wiodącej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Socjalizm był
mniej rozwiniętym społeczeństwem przemysłowym.
Koncepcja zale\
ności i systemu światowego  powstała w latach siedemdziesiątych. Globa-
lizacja prowadzi do wzajemnego uzale\
nienia się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje je-
den system światowy. Główną tezą koncepcji zale\
ności było, \
e światowy system gospodarczy jest
obszarem nierówności i wyzysku. Je biedne uzale\
niają się od rynków międzynarodowych. Pod-
stawowymi pojęciami systemu światowego są centrum (kraje bogate, uprzemysłowione, rozwinięte
technologicznie, sprawujące kontrolę nad większością zasobów produkcyjnych i finansowych świa-
ta, niezale\
ne, stabilne politycznie i demokratyczne), peryferie (kraje Trzeciego Åšwiata, ubogie, ma-
ją mało zasobów produkcyjnych, nie są konkurencyjne, dostarczają surowców, uzale\
nione od kra-
jów centrum, mało stabilne i dalekie od demokracji) oraz półperyferie (kraje sukcesu, ale pozaeuro-
pejskie, postkomunistyczne, pomiędzy centrum a peryferiami).
Zmiana społeczna zaczęła być postrzegana jako przekształcanie ram, w jakich ludzie podej-
mują działania, odpowiadając na pojawiające się przed nimi problemy i wyzwania.
Ruchy społeczne  zbiorowe dą\
enia ludzi do realizacji wspólnego celu. Najprostsza typolo-
gizacja ruchów mówi o rewolucyjnych, reformatorskich i ekspresywnych (nie dą\
Ä… do zmiany, ale
dajÄ… wyraz pewnej postawy).
" mo\
e przyczyniać się zmiany lub być przez nią wywołany, mo\
e być przyczyną lub skutkiem
zmiany;
" mo\
e zmierzać do wprowadzania zmian lub do ich zahamowania;
" dÄ…\
Ä…cy do zmiany mo\
e się orientować na przyszłości lub przeszłości (nowatorstwo lub przywró-
cenie poprzedniego stanu rzeczy);
" mo\
e koncentrować się na zmianie zewnętrznej rzeczywistości społecznej lub na zmianę czło-
wieka;
6 Podstawowe zagadnienia socjologii
 7
" mo\
e chcieć zmiany całościowej lub cząstkowej;
" mo\
e chcieć zmiany szybko lub stopniowo (rewolucyjny lub reformatorski).
 Stare ruchy społeczne miały podło\
e społeczno-ekonomiczne, skupiały ludzi o podobnym
poło\
eniu ekonomicznym i społecznym (np. związek zawodowy).
 Nowe ruchy mają podło\
e kulturowe. Zajmują się dyskryminacją, środowiskiem itp. Nie
majÄ… sztywnej organizacji. Np. feministki.
5. Interakcje społeczne
Działanie ró\
ni siÄ™ od zachowania tym, \
e składają się nań nie tylko dające się obserwować z
zewnÄ…trz jego przejawy, ale tak\
e niedostępna bezpośredniej obserwacji świadomość działającego
osobnika: to w jaki sposób interpretuje daną stację i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje
swojemu zachowaniu, a tak\
e jakie ma zamiary i jaki widzi cel, którego realizacji określone działa-
nie ma słu\
yć.
Behawioryzm  orientacja przeciwstawiajÄ…ca siÄ™ dotychczasowemu sposobowi uprawiania
psychologii. Głosił, \
e przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje się w umyśle człowieka, ale
jego obserwowalne zachowania. OperujÄ…c bodz
cami w postaci kar i nagród mo\
na dowolnie mody-
fikować zachowanie istot \
ywych  warunkowanie.
Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych lu-
dzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działania. Ludzie na siebie oddziałują. U podło\
a wszel-
kiej interakcji znajduje się chęć ka\
dego z uczestników do kierowania reakcjami innych obecnych i
kontrolowania ich.
Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych. Z dodatkiem zbiorowy jest
tak\
e ten termin stosowany jako określenie zbiorowości i organizacji.
Interakcja społeczna nie wymaga kontaktów bezpośrednich i mo\
e mieć miejsce kiedy ludzie
kontaktują się za pomocą listu, czy telefonu. Jednocześnie między podró\
ujÄ…cymi w jednym prze-
dziale takiej interakcji nie musi być. Mimo to mówiąc o interakcji ma się najczęściej na myśli od-
działywanie wzajemne w sytuacji bezpośredniego kontaktu.
Dwa podejścia w socjologii:
" interakcja postrzegana jako oddziaływanie racjonalnych podmiotów, które dą\
Ä… do realizacji
własnych celów (zyski przy niskich kosztach)  interakcja to wymiana albo gra (podejście bli\
sze
socjologii scjentystycznej);
" interakcja rozumiana jako komunikacja partnerów, którzy swoim działaniom przypisują znacze-
nia i poddajÄ… je interpretacji (bli\
sze socjologii humanistycznej).
Interakcja jako wymiana (głównie G. Homans)  ludzie w ten sposób tworzą i umacniają
organizację społeczną. Jest z
ródłem porządku społecznego. Wymiana to dobrowolne transakcje
przekazywania dóbr z czego wszyscy odnoszą korzyść. Podło\
em jest przeświadczenie, \
e dobra
cenione przez jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych. Trzeba im coś ofiaro-
wać w zamian.
Interakcja jako gra  jest to gra między podejmującymi decyzje racjonalnymi osobnikami w
sytuacji, kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zale\
y nie tylko od jego sposo-
bu postępowania, ale równie\
od sposobu postępowania innych. Człowiek to aktor podejmujący
decyzje. Jest istotą racjonalną (zdolność do porządkowania swoich wyborów ze względu na ocze-
kiwane korzyści i koszty podejmowanych działań). Są dwa typy gier: o sumie zerowej (grający mo-
\
e wygrać tylko kosztem innych) i sumie zmiennej (wszyscy mogą stracić lub zyskać). Dylemat
społeczny  sytuacją decyzyjna lub konfliktowa, w której stoją na przeciw siebie strony, które stara-
jąc się doprowadzić do optymalnego urzeczywistnienia własnych interesów, w rezultacie wychodzą
na tym, zarówno ka\
da z osobna, jak i obie razem gorzej, ni\
gdyby interesy te ze sobą uzgodniły.
Interakcja jako komunikacja  rozpatrywana w trzech wariantach.
7 Podstawowe zagadnienia socjologii
 8
" komunikacja symboliczna  człowiek potrafi tworzyć symbole i posługiwać się nimi, lu-
dzie komunikują się za pomocą zachowań mających charakter symboliczny (nie tylko słowa ale
tak\
e strój, mina, ton głosu), muszą mieć one wspólne dla rozmówców znaczenie, składają się na
nią dwa procesy: odczytywania znaczenia zachowań drugiej osoby i przekazywanie jej informa-
cji, problematyka interakcji symbolicznych została sformułowana i rozwinięta w obrębie kierun-
ku zwanego interakcjonizmem symbolicznym (Mead);
" interakcja jako manipulowanie wra\
eniami  Goffman uwa\
ał, \
e człowiek przekazuje wra\
enia,
które wywołuje świadomie lub nieświadomie, u\
ył metafory teatru, pojęcie fasady  dekoracja
(np. przesadne wyposa\
enie gabinetu dyrektora), powierzchowność jednostki, sposób bycia (te
dwa ostatnie tworzą fasadę osobistą jednostki czyli np. wiek, płeć, uroda, strój), fasady nie po-
wstają poprzez interakcję, ale są wybierane spośród tych, które ju\
istniejÄ…, dostarczajÄ… obserwa-
torom elementów definicji sytuacji (określenie przez aktorów ich orientacji wobec danej sytuacji
i dyspozycji do działania w niej np. inaczej będziemy się zachowywać w kościele, inaczej w ba-
rze), celem wszystkich występów jest definiowanie sytuacji;
" ukryte zało\
enia i milcząco przyjmowane procedury interakcji  H. Garfinkel, grupy społeczne są
wspólnotami poznawczymi organizującymi systemy znaczeń i systemy wa\
ności swoich człon-
ków, o sposobach zachowania dowiadujemy się poprzez socjalizację, ktoś kto zachowuje się za-
kłócający  normalny przebieg interakcji denerwuje otoczenie i wywołuje gniew i niepokój.
Instytucje  utrwalone wzory zachowań i reguły działań ludzkich, które porządkują interak-
cje ludzkie i określają ramy prowadzonych przez jednostkę gier. Są to pewne kompleksy ról nasta-
wione na zaspokajanie pewnej potrzeby jak reprodukcja, bezpieczeństwo, po\
ywienie, schronienie
oraz integracji i ekspresji. Proces przekształcania pojedynczych interakcji w utrwalone wzory za-
chowań to instytucjonalizacja.
6. Socjalizacja
Socjalizacja to zło\
ony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota bio-
logiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określo-
nej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. Jest
rezultatem wpływów zamierzonych ( wychowanie ) i niezamierzonych. Nigdy się nie kończy.
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
" umiejętności jak zdolność rozumienia znaków (np. języka);
" normy i wzory zachowań
" wartości;
" umiejętność posługiwania się ró\
nymi przedmiotami.
Trzy mechanizmy uczenia siÄ™:
" wzmacniane  właściwe zachowania są nagradzane, niepo\
Ä…dane karane;
" naśladowanie;
" przekaz symboliczny  pouczenia słowne, teksty pisane.
Człowiek kształtuje swoją osobowość i to\
samość.
Osobowość - właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go
otacza, jego pragnienia, a tak\
e konflikty, jakie go dręczą, jego \
ycie osobiste i wewnętrzne oraz
jego zachowania społeczne. Typ autorytarny (Adorno) aprobata konwencjonalnych wartości i przy-
jętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób wyznających odmienne normy, bezkrytycz-
ne poddanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę (własną i innych). Silna skłonność do
wrogości wobec innych grup, poczucie zagro\
enia, sztywność, oschłość, przesadne zainteresowanie
sprawami seksualnymi. Osobowość podstawowa  część powiązanych ze sobą elementów osobo-
wości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest
8 Podstawowe zagadnienia socjologii
 9
podło\
em spraw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbioro-
wości. Osobowość modalna  typ osobowości występujący najczęściej w danej zbiorowości.
Obecnie osobowości człowieka nowoczesnego przypisuje się: otwartość na nowe doświadczenia i
łatwość akceptacji zmian, innowacyjność i gotowość podejmowania ryzyka, negowanie fatalizmu,
orientacja na teraz
niejszość i przyszłość, aspiracje oświatowe i zawodowe, nastawienie liberalne i
demokratyczne.
Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. Ka\
dy człowiek nale\
y
do wielu zbiorowości, w ka\
dej zajmuje jakÄ…Å› pozycjÄ™. Dwa rodzaje:
" przypisane  człowiek nie ma \
adnego wpływu na ich zajmowanie;
" osiągane  sam zdobywa albo są narzucone ale na których zajęcie ma jakiś wpływ (więzień).
Rolą społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Po pierwsze jest to
zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie jest to schemat zachowania zwią-
zanego z pozycjÄ…, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy.
" zachowania nakazane  np. zapewnienie dziecku opieki i warunków rozwoju;
" zachowania zakazane  katowanie i głodzenie dziecka;
" margines swobody  zakres okazywania uczuć, opowiadanie bajek itd.
Konflikt ról  ró\
ne role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań np.
matka woła na obiad bawiące się z kolegami dziecko. Nie mo\
na w pełni uniknąć, ale mo\
na je mi-
nimalizować przez dobór ról (ksiądz nie będzie właścicielem sex-shopu).
Dwa podejścia do problematyki roli:
" podejście funkcjonalno-strukturalne  zainteresowanie rolami to zainteresowanie nimi jako czyn-
nikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej; role klasyfi-
kują i porządkują rzeczywistość społeczną (wiemy, czego mo\
emy się spodziewać po danej roli),
role to coś zewnętrznego wobec człowieka, to rodzaj gotowych ubrań, zbiorowość to więc układ
ról. T. Merton wprowadził pojęcie zespołu ról  z pozycją matki związane są role matki wobec
dziecka, wobec nauczycieli, wobec sąsiadów itd.;
" podejście interakcyjne  role społeczne nie są gotowe ale coś co powstaje w procesach między-
ludzkich interakcji, jak są odgrywane, jaki kształt przybiera rola w toku odgrywania jej poszcze-
gólnych aktorów, a tak\
e w ich relacjach z ró\
nymi partnerami, zespół ról jest więc jedną i tą sa-
mą rolą rozmaicie odgrywaną w ró\
nych okolicznościach, patrzą te\
na zachowania niewerbalne.
Przyjmując nowe role człowiek dostosowuje je do siebie (rolę śpiewaka wybiera ten, który
ma odpowiedni głos). Człowiek czyni je częścią swego ja (rola ma silny wpływ na osobowość).
To\
samość. Poczucie to\
samości osobistej  świadomość własnej spójności w czasie i prze-
strzeni, w ró\
nych okresach \
ycia, świadomość własnej odrębności, niepowtarzalności. Na określe-
nie naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, u\
ywa siÄ™ terminu
jaz
ni odzwierciedlonej (widzÄ…c jak inni zachowujÄ… siÄ™ wobec nas widzimy jak nas oceniajÄ… co
wpływa na sposób postrzegania siebie). To\
samość społeczna jednostki  jest pochodną jej przyna-
le\
ności do ró\
nych grup i kategorii społecznych, ma wymiar subiektywny (poczucie to\
samości) i
obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych).wśród ró\
nych ról jedna z nich bywa rolą
kluczową, wyznaczającą, jak jesteśmy postrzegani (to\
samość)  w nowoczesnych społeczeństwach
najczęściej rola zawodowa.
Rodzaje socjalizacji:
" pierwotna  przechodzimy ją w dzieciństwie, uczymy się elementarnych wzorów zachowań, pod-
stawowych ról społecznych rodzice są znaczącymi innymi (mają nad nami władze, trzeba ich słu-
chać), kształtuje się osobowość pierwotna. Jest nasycona uczuciami. Końcową fazą jest pojawie-
nie się w świadomości pojęcia uogólnionego innego  okazuje się, \
e pewne rzeczy nale\
y robić,
innych nie, ale \
e zawsze nie tylko wtedy gdy rodzice to naka\
Ä…, nie tylko oni majÄ… takie wyma-
ganie, tylko  w ogóle tak się nie robi ;
9 Podstawowe zagadnienia socjologii
 10
" wtórna  wprowadza człowieka w poszczególne segmenty \
ycia społecznego, człowiek
nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról (jak być uczniem, stolarzem, piłka-
rzem, mÄ™\
em). Silnie wpływa miniona socjalizacja pierwotna. Człowiek decyduje kto będzie
znaczącym innym. Nie wymaga więzi emocjonalnej;
" resocjalizacja  celem jest przemiana człowieka, wymazanie z jego świadomości dotychczaso-
wych treści i wprowadzenie nowych, musi być silna identyfikacja ze znaczącymi innymi.
7. Kontrola społeczna
Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające
współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.
Podstawowymi mechanizmami kontroli są instytucje, proces socjalizacji. Działa na wszyst-
kich poziomach \
ycia zbiorowego.
" kontrola nieformalna  wszystkie zbiory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i
wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju, mo\
e być niezamie-
rzona, rozporzÄ…dza sankcjami pozytywnymi i negatywnymi;
" kontrola formalna  wszystko, co zapisane jest w regulaminach, a przede wszystkim w państwo-
wych kodeksach prawnych, zawsze zamierzona, sprawowana za pomocÄ… wyspecjalizowanego
aparatu (sÄ…dy i policja).
Konformizm  dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i my-
ślenia innych członków danej zbiorowości.
Trzy powody konformizmu:
" naśladowanie innych co ułatwia nam rozwiązywać problemy (jak wejść do sądu?);
" obawa kary;
" akceptacja innych, chęć  bycia razem .
Dewiacja  zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnym, składającymi się
na wspólnotową, podzielaną wizję ładu.
Z nurtem funkcjonalistyczno-strukturalistycznym mo\
na powiązać trzy teorie:
" dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego  po zmianach społecznych
(wojna) dochodzi do zatarcia granicy dobra i zła, ludzie są zagubieni, Durkheim określił mianem
anomii załamywanie się ładu społecznego i jego konsekwencje, Mertona typologia dewiacji:
 konformizm  aprobowanie wartości uznanych w danej zbiorowości i stosowanie się do obowiązu-
jących wzorów zachowań (mo\
e występować jako oportunizm czyli przestrzeganie norm dla
 świętego spokoju i z leku przed karą);
 innowacja  aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów
zachowań, osiąganie uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami ni\
powszechnie
aprobowane;
 spirytualizm  nieaprobowanie uznawanego systemu wartości, ale stosowanie się do obowiązują-
cych wzorów zachowań (niektórzy nazywają go właśnie oportunizmem);
 bunt i ucieczka  dwie postacie (czynna i bierna) całkowitego odrzucenia zarówno obowiązujące-
go systemu wartości, jak i wzorów zachowań.
" dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej  istnieją zbiorowości wytwarzające
własny system wartości i norm, jeśli są one sprzeczne z normami szerszego społeczeństwa, za-
chowania konformistyczne w stosunku do standardów grupy są dewiacjami z punktu widzenia
norm szerszego społeczeństwa (kodeks przestępczy  subkultury dewiacyjne);
10 Podstawowe zagadnienia socjologii
 11
" dewiacja jako rezultat niesprawności mechanizmów kontroli społecznej  wg tej
teorii ludzie są egoistami, kalkulują, czy większy zysk przyniesie zachowywanie norm, czy nie,
osłabienie kontroli społecznej skutkuje wzrostem zachowywań dewiacyjnych.
Z nurtem interakcjonizmu symbolicznego wiÄ…\
e siÄ™ rozumienie dewiacji jako zjawiska
społecznie konstruowanego, jest nią to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako
na dewiacjÄ™. Teoria naznaczania  dewiantem staje siÄ™ ten, kto przez otoczenia zostanie za takiego
uznany. Dewiacja pierwotna  zachowanie niezgodne z normami, często bez złej woli.
Negatywne skutki dewiacji (dysfunkcje):
" naruszają porządek społeczny;
" osłabiają skłonności konformistyczne;
" sÄ… kosztowne (koszty psychiczne na reakcjÄ™ wobec dewiacji i materialne).
Durkheim zauwa\
ył, \
e pełnią jednak one określone funkcje:
" pozwala wyjaśnić sens norm (określając czym jest dewiacja, tym samym wskazuje się zachowa-
nia akceptowane);
" pomaga określić to\
samość grupy i wyznaczyć jej granice;
" wpływają na spójność grupy;
" są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego;
" sÄ… z
ródłem zmiany społecznej.
SÄ… dwie podstawowe formy kontroli wobec dewiacji - samopomoc i zaanga\
owanie trzeciej
strony rozstrzygającej spór.
Style kontroli dewiacji:
" penalizacyjny  koncentruje uwagÄ™ na samym czynie;
" kompensacyjny  na konsekwencjach;
" rozjemczy  na relacjach między krzywdzicielem a pokrzywdzonym;
" terapeutyczny  na osobie sprawcy.
8. Grupa społeczna
Społeczeństwo to zbiorowość trwająca przez wiele pokoleń, a więc istniejąca dłu\
ej ni\
\
ycie
jednostki, zespolona wewnątrz wielorakimi systemami stosunków społecznych, wyodrębniona od
innych takich zbiorowości trwałą przynale\
nością członków i stanowiąca w mniejszym lub więk-
szym stopniu całość terytorialną. Dodatkową cechą jest posiadanie wspólnych norm i wartości, a
więc własnej kultury. Rekrutacja nowych członków odbywa się głównie w drodze reprodukcji sek-
sualnej.
Grupa społeczna to wszelki zbiór osób, który mo\
emy ujmować jako całość ze względu na
jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami (Small).
Wszystkie grupy są zbiorowościami, lecz zbiorowości, które nie spełniają warunki interakcji
członków, nie są grupami. Musi tak\
e pojawić się czynnik wewnętrznego ustrukturowania grupy 
pozycje i role sÄ… ze sobÄ… powiÄ…zane.
Swoiste, nieredukowalne do swych części całości bywają określane mianem emergentnych.
Są one czymś zewnętrznym w stosunku do jednostek. Staje się w ten sposób instrumentem kontroli
społecznej.
Struktury wewnÄ…trzgrupowe:
" struktura socjometryczna  socjometria zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludz
-
mi zachodzÄ…cymi we wszystkich grupach; badania prowadzi siÄ™ za pomocÄ… prostego kwestiona-
riusza, pyta siÄ™ ka\
dego członka badanej zbiorowości, kogo chciałby mieć do towarzystwa w to-
ku jakieś czynności, a kogo nie, dostarcza to informacji o pozycji jednostki w grupie oraz o po-
działach na podgrupy, nazywane czasem klikami (taki zespół członków zbiorowości, których
11 Podstawowe zagadnienia socjologii
 12
średnia wzajemna sympatia jest większą ni\
ich średnia sympatia do pozostałych człon-
ków tej zbiorowości);
" struktura przywództwa  nie ma jednego typu osobowości przywódczej, dwojaki rodzaj ról przy-
wódczych: organizowanie działań zmierzających do wykonania zadania oraz zapobieganie kon-
fliktom, dbałość o dobre stosunki i miłą atmosferę; ró\
ne sÄ… te\
style przywództwa: autorytarny
(wydaje polecenia, w grupie pojawia się agresja, działa skutecznie dopóki jest obecny), demokra-
tyczny (uwzględnia z podwładnymi sposób postępowania, harmonijna współpraca, niski poziom
agresji, nie jest konieczna obecność przywódcy do działania), anarchiczny (zachowuje  pełny
luz , nie podejmuje \
adnych wysiłków, aby kierować grupą i organizować jej działania, dez-
orientacja, du\
a agresja, niska wydajność);
" struktura komunikacji  wpływ ró\
nych kształtów na sposób funkcjonowania grupy.
Spójność grupy  grupa spójna to taka, w której nie ma głębokich podziałów i wyraz
nych
podgrup czy klik. Spajają ją silna więz
społeczna (wszystko to co spaja zbiorowości ludzkie: system
kontroli, instytucje, świadomość przynale\
ności do grupy, konformizm grupowy, wspólne wartości
etc). Merton wyró\
nił 3 typy podstaw spójności grupy: kierowaną kulturowo (internalizowanie
wspólnych norm i wartości), organizacyjnie (realizowanie jednostkowych i grupowych celów przez
współzale\
ne działania członków grupy) i strukturalnie (przeciwstawienie swojej grupy obcym,
konflikty z innymi grupami etc). Dwa rodzaje motywacji do bycia razem:
" wzajemna atrakcyjność członków grupy (grupa ekspresyjna);
" korzyści i satysfakcje wynikające z członkostwa w grupie (grupa instrumentalna).
Grupa pierwotna  wprowadził pojęcie Cooley, są to grupy odznaczające się zespoleniem
jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę. Wskazał 5 cech: względną trwałość, bezpośred-
nie kontakty, mała liczebność, niewyspecjalizowany charakter kontaktów (wa\
niejsze jest z kim,ni\

co się robi), względna za\
yłość uczestników. Panują tam stosunki osobowe (między osobami) a nie
rzeczowe (między rolami). Są nimi rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedzka. Grupy, które nie spełnia-
ją tych warunków bywają określane mianem grup wtórnych.
Grupa własna i obca  wprowadził Sumner, mamy odmienny stosunek do grupy własnej i
obcej, spojrzenie stereotypowe, własna jest zazwyczaj bardziej zró\
nicowanÄ… i zindywidualizowa-
ną, zapamiętuje się raczej zachowania dobre, zachowania negatywne własnej wynikają z koniecz-
ności wynikających z sytuacji zewnętrznej, pozytywne ze szlachetnego charakteru jej członków
(odwrotnie dla obcej).
Grupa odniesienia  w dwojakim sensie: grupa, która jest dla danej jednostki z
ródłem norm i
wartości, wzorów zachowań wedle których modeluje własne zachowanie oraz grupa, która jest dla
jednostki tłem oceny przez nią bądz
własnej sytuacji, bądz
postępowania (student jak dostanie 3 to
będzie zadowolony jeśli reszta dostanie 2, niezadowolony jeśli reszta dostanie 4). Względne upośle-
dzenie  poczucie upośledzenia wią\
e siÄ™ nie tyle z umiejscowieniem na obiektywnej skali posiada-
nych dóbr, ile z postrzeganie własnego usytuowania w stosunku do innych osób o podobnych ce-
chach, czyli zale\
y od subiektywnej skali ich pozycji.
9. Organizacja formalna
Celowe grupy formalne (organizacje formalne)  grupy, które powstają dla zaspokojenia
jakichś potrzeb ich członków czy te\
realizacji przez nich jakichś zadań. Organizacja  względnie
trwałe, uporządkowane działania i zachowania ludzkie poprzez wprowadzenie względnie trwałych
zasad postępowania w danych sytuacjach. Mają sztywno określoną w przepisach organizację, są
bardziej szkieletem organizacyjnym ni\
zorganizowanym zbiorem ludzi. Cechy:
" są powołane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za pomocą procedur okre-
ślonych przez przepisy;
12 Podstawowe zagadnienia socjologii
 13
" mają sformalizowaną strukturę, którą mo\
na bez trudu przedstawić w postaci diagramu;
" występuje w nich wyraz
ny, przejrzysty podział racy (w przeciwieństwie do grup pierwotnych np.
rodziny, gdzie podział pracy jest płynny);
" majÄ… wyraz
nie wyodrębnione środki władzy, wiadomo kto komu podlega i w jakim zakresie;
" istnieje w nich wymiana personelu co nie wpływa na zmianę charakteru organizacji;
" dominują w niej stosunki rzeczowe, jest zbiorem ról a nie osób.
Max Weber i typ idealny biurokracji  typ idealny oznacza tu abstrakcyjny model, skon-
struowany z cech istotnych jakiegoś zjawiska. Mianem biurokracji określił władzę legalną, opartą
na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę na mocy tych norm. Występuje nie
tylko w państwie, ale w dowolnej organizacji. Biurokracja więc to w rozumieniu socjologii scentra-
lizowany system organizacyjny, w którym władza związana jest z zajmowanym w ramach hierar-
chii urzędem. Wyró\
niał 3 rodzaje motywów jakimi kierują się podmioty wyposa\
ając działania
społeczne w subiektywne znaczenie:
" działania emocjonalne  awantura zrobiona komuś kto nadepnął nam na odcisk;
" działania tradycyjne  wynikają ze zwyczaju, pojmowane bezrefleksyjnie jako coś oczywistego;
" działania racjonalne  wyraz
ne określenie celu, przegląd środków i wybór najwłaściwszych.
Zauwa\
ył rozszerzanie się sfery działań racjonalnych we współczesnych społeczeństwach
przemysłowych. Określił to  procesem racjonalizacji . Pierwszoplanowym przykładem była biu-
rokracja. Jej typowi idealnemu przypisał cechy:
" wszystkie sposoby postępowania są określane przez normy prawne i przepisy, ka\
dy urzędnik ma
jasno określoną sferę działalności i odpowiedzialności;
" ma strukturę hierarchiczną, przepisy regulują sposób zwierzchnictwa i zakres podporządkowania;
" wszystkie stosunki mają charakter bezosobowy, nie podlegają wpływom uczuć i cech osobowo-
ściowych;
" urzędnicy są profesjonalistami, zajmują stanowisko zgodne z kwalifikacjami;
" urzędnicy są pracownikami najemnymi, sfera zawodowa jest ściśle oddzielona od sfery prywat-
nej;
" komunikacja i wymiana informacji dokonuje się w formie pisanej, przez przepływ dokumentów
 drogą słu\
bową , którą określają przepisy;
" gromadzona jest dokumentacja pisana, jest ona  pamięcią biurokracji.
Uwa\
ał ją za najbardziej racjonalny typ władzy. Zauwa\
ał jednak jej cechy ujemne: człowiek
traci swą osobowość, dehumanizuje stosunki społeczne.
Teorie zarzÄ…dzania. Dzieli siÄ™ na trzy kierunki:
" zarządzanie naukowe  skupienie uwagi na usprawnianiu organizacji pracy człowieka na poje-
dynczym stanowisku pracy oraz usprawnianiu małych zespołów wytwórczych i sposobów kiero-
wania nimi. Taylor stwierdził, \
e o tym co i jak się robi powinni decydować nie pracownicy, ale
osobny personel zarzÄ…dzajÄ…cy;
" stosunki międzyludzkie (human relations)  Elton Mayo, bada zachowania ludzi w procesie pracy
i ich motywacje, ludzi o wiele bardziej motywuje poczucie uczestnictwa w zespole i satysfakcja
w udziale w jego osiągnięciach ni\
korzyści materialne;
" kierunek administracyjny  uwaga skupiona jest na zarządzaniu całym przedsiębiorstwem cen-
tralnych funkcjach kierowniczych.
Ograniczenia Weberowskiego modelu biurokracji:
" mają trudności w reagowaniu na sytuacje nietypowe, przepisy nie obejmują wszystkich mo\
li-
wych sytuacji;
" mają trudności z wdra\
aniem innowacji; wymaga to przebudowy dotychczasowej struktury orga-
nizacyjnej;
13 Podstawowe zagadnienia socjologii
 14
" coraz wyraz
niejsza jest dysharmonia między biurokratycznym a profesjonalnym wymia-
rem organizacji formalnych;
" przemieszczenie celów  np. przestrzeganie przepisów staje się celem samym w sobie, zaabsor-
bowanie biurokracji własnym funkcjonowaniem, trudność zaprzestania działalności przez organi-
zację jeśli cel do którego została powołana został osiągnięty;
" klasyczne podejście do przedsiębiorstwa (bezosobowa maszyna z trybami w postaci personelu)
mija się z prawdą, Mayo wykazał istnienie stosunków nieformalnych i spontaniczne powstawanie
małych grup wewnątrz sformalizowanych struktur organizacyjnych.
 Instytucja totalna Goffmana  organizacja która dla pewnej liczby osób jest miejscem
długotrwałego pobytu w izolacji od szerszego społeczeństwa i pełnego podporządkowania rygorom
administracyjnym regulującym ich wszystkie czynności \
yciowe np. szpitale psychiatryczne, klasz-
tory etc.
10. Społeczność lokalna
Tönnies i dwa typy zbiorowoÅ›ci  wyró\
nił dwa typy: Gemeinschaft (wspólnota) i Gesell-
schaft (zrzeszenie, stowarzyszenie). Uwa\
ał, \
e stosunki społeczne i zrzeszenia są rezultatem woli
ludzi w dwóch postaciach:
" Kurwille   naturalna , myśl jest związana z uczuciem i całością ludzkiego doświadczenia, dzia-
łania wynikają z wewnętrznej potrzeby, z niej rodzi się wspólnota;
" Wesenwille   arbitralna , myśl oddziela się od uczucia i usamodzielnia, związane z nią działanie
jest skierowane na osiąganie celów zewnętrznych, z niej rodzi się stowarzyszenie.
Wspólnota Stowarzyszenie
Pokrewieństwo, braterstwo, Umowy, wymiana dóbr
Więzy łączące ludzi
sÄ…siedztwo materialnych, wyrachowanie
We wzajemnych stosunkach
Osobowości Role społeczne
ludzie uczestniczÄ… jako
Åšrodki kontroli Zwyczaj, tradycja Prawo sformalizowane
Ludzie kierują się Wiarą Względem na opinię publiczną
Podstawa gospodarcza Własność zbiorowa Pieniądz, własność prywatna
Społeczność lokalna  struktura społeczno-przestrzenna, którą tworzą ludzie pozostający
wobec siebie w społecznych interakcjach i zale\
nościach w obrębie danego obszaru i posiadający
jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej i przestrzennej to\
samości jako elementy wspólnych
więzi. Np. zasiedziała, tradycyjna społeczność wiejska.
Zbiorowość terytorialna  są skupiskiem zatomizowanych jednostek, którego skład bywa
płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Nie muszą czuć się zwią-
zane z obszarem geograficznym, ani z sobą nawzajem. Społeczność lokalna zamieszkuje miejsce,
zbiorowość zaś zaludnia obszar.
Lokalizm  względna autonomia oraz upodmiotowienie konkretnych społeczności lokalnych
w zakresie gospodarczym, społecznym i kulturalnym w ramach szerszego układu społeczno-
przestrzennego i politycznego.
Społeczeństwo obywatelskie  takie, w którym funkcjonuje wiele niezale\
nych od biurokra-
tycznych struktur państwa zrzeszeń, powstających z inicjatywy obywateli w celu samodzielnego
rozwiązywanie najrozmaitszych problemów społecznych.
14 Podstawowe zagadnienia socjologii
 15
Lokalna społeczność samorządowa  taka, dla której przestrzeń i terytorium są na-
turalnÄ… podstawÄ… dobrowolnego zrzeszania siÄ™.
11. Naród
Nie mo\
na zbudować obiektywnej definicji narodu. Pojęcie jest związane z uczucia,i, jest to
jednolita całość, wspólnota, której wszyscy członkowie są braćmi bez względu na to, pod jaką sze-
rokością geograficzną \
yjÄ… i czym siÄ™ zajmujÄ….
Zbiorowość etniczna. Istotą etniczności jest poczucie to\
samości grupowej i mocne przeko-
nanie o własnej odrębności. Zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną
więzią społeczną, co sprzyja określaniu ich mianem grup. Mówi się o nich jako o  etniach . Ostry
podział na my i oni. Przekonanie o wspólnocie pochodzenia i więzach krwi łączących członków
(postrzeganie etniczności jako cechy naturalnej przypisanej niezale\
nie od woli).
Składniki etniczności:
" nazwa zbiorowości o znaczeniu symbolicznym;
" przekonanie o wspólnym pochodzeniu (np. legendy i mity);
" wspólne dzieje;
" własna, odrębna kultura (np. język, religia, ubiór);
" związek z określonym terytorium (głównie symboliczny);
" poczucie solidarności i to\
samości.
Mianem grupy etnicznej bywają obecnie określane zbiorowości 4 podstawowych typów:
" miejskie mniejszości etniczne  Polacy w Chicago, Irlandczycy w Bostonie;
" ludy tubylcze, miejscowe  Indianie w USA i Kanadzie;
" kulturowo zró\
nicowane populacje państw będące tworami kolonializmu;
" protonarody  narody bez państwa.
Grupy etniczne bywają postrzegane jako formy poprzedzające naród i zaczątkowe ich posta-
cie. Naród jest jednak upolityczniony (czego wyrazem jest dą\
enie do posiadania własnego pań-
stwa).
Procesy mogą zachodzić od narodu do państwa i od państwa do narodu. Wyró\
nia się więc
dwa rodzaje narodów:
" stare (terytorialno-obywatelskich, polityczne);
" nowe (etniczno-genealogiczne, etniczno-kulturowe).
Narody i ideologie narodowe rozwinęły się w epoce zwanej nowoczesną (Rewolucja Francu-
ska, rewolucja przemysłowa). Pięć rodzajów zmian w sferze stosunków społecznych, które to-
warzyszyło procesom modernizacyjnym:
" zniesienie sztywnych podziałów stanowych, zrównanie wobec prawa, zniknięcie konkurencyjne-
go wobec to\
samości narodowej wymiar samookreślenia się jednostek (szlachcic był szlachci-
cem);
" upowszechnienie oświaty i wzrost piśmienności;
" ruchliwość przestrzenna ludzi i wzrost migracji do miast, przeniesienie dawnych więzi społecz-
nych w więzi narodowe;
" laicyzacji społeczeństwa, zawę\
enie sfery sacrum, niedosyt zaspokaja naród;
" w zró\
nicowanym świecie, w którym człowiek nale\
y do wielu grup i pełni wiele ró\
nych ról,
chwiejne jest poczucie to\
samości, jednym ze stabilizujących elementów stała się rola zawodo-
wa, która te\
jest chwiejna, to\
samość narodowa pomaga wyjść z chaosu.
Większość państw to etniczne mozaiki, które prawie zawsze mają inne wzory. Mo\
na
jednak wskazać cztery podstawowe wątki tych wzorów, które najrozmaiciej się splatają:
15 Podstawowe zagadnienia socjologii
 16
" to\
samość narodowa jako nowa jakość nadbudowywała się nad regionalnymi ró\
nicami,
często nie niwelując ich (Szwajcaria, Francja i kraj Basków);
" państwa narodowe często powstawały na obszarach zamieszkiwanych od dawna przez inne grupy
etniczne (mniejszości etniczne);
" ruchliwość ludzi  imigranci, państwa europejskie stają się krajami wieloetnicznymi;
" specyficzny wzór wieloetniczności w USA, jest to naród wieloetniczny.
12. Zró\
nicowanie społeczne i ruchliwość społeczna
Wzorzec społeczeństwa merytokratycznego  miejsce człowieka w hierarchii człowieka za-
le\
y od niego samego i nie ma \
adnych przeszkód, aby ka\
dy mógł zająć takie, jakie mu się nale\
y
stosownie do wyposa\
enia intelektualnego i cech osobowości.
Dwojaka perspektywa rozpatrywania podziałów społecznych na poziomie makrospo-
Å‚ecznym:
" strukturalna  społeczeństwa zło\
one z powiÄ…zanych ze sobÄ… struktur, bada siÄ™ wzajemne relacje;
" gradacyjna  społeczeństwa to zbiór ró\
norodnych jednostek, które mogą być zaliczane do kate-
gorii tworzących stopnie skali jakiejś cechy przez nie posiadanej (np dochód, wykształcenie).
Karol Marks i pojęcie higrotyczne klasy  uwa\
ał, \
e podstawowe podziały w społeczeń-
stwie są związane z ró\
nicą stosunku do środków produkcji  jedni je mają, inni są ich pozbawieni,
dzieli siÄ™ ono na bur\
uazję, kapitalistów oraz proletariat. Ró\
nice są równie\
w całym sposobie \
y-
cia. Między klasami istnieje stały konflikt (walki klas). Klasa to więc zbiór jednostek o jednako-
wym poło\
eniu społeczno-ekonomicznym o poczuciu to\
samość klasowej i świadomości klasowej
(rozpoznanie przez członków klasy robotniczej własnej roli w procesie produkcji, ich stosunku do
właścicieli środków produkcji i zrozumienie, \
e poprawić swe poło\
enie mo\
na jednie poprzez oba-
lenie ustroju). Dwa modele struktury społecznej jako struktury klasowej:
" model biegunowy  dychotomiczny podział na dwie podstawowe klasy (kapitalistów i proleta-
riat), w Kapitale i Manifeście komunistycznym, droga rewolucji;
" bardziej zło\
ony  podziały wewnątrz klas podstawowych oraz  pośrednie .
Max Weber i trzy płaszczyzny podziałów społecznych  nie jest mo\
liwe uszeregowanie
wszelkich nierówności społecznych w jedną hierarchię, są one wynikiem walki o podział ró\
nego
rodzaju skąpych zasobów dóbr (materialnych i niematerialnych). Trzy płaszczyzny:
" ekonomiczna  podział na klasy  wynika z gospodarki rynkowej, podział na klasy wyznacza ro-
dzaj szans na rynku, które zale\
ą nie tylko od posiadania własności ale i od kwalifikacji, klasy
nie mają poczucia wspólnoty;
" presti\
u  stany  stany mają poczucie wspólnoty, ale słabo wykształcone, sytuację stanową wy-
znacza  godność ,  presti\
 , od ka\
dego stanu oczekuje się określonego sposobu bycia, wią\
e siÄ™
ze sferą konsumpcji, dystans wobec osób z innego stanu;
" polityczna  partie  wszelkie grupy, które stawiają sobie za cel wpływanie na aparat władzy u
budowanie go w miarÄ™ mo\
liwości ze swoich stronników, mogą być partiami stanowymi lub kla-
sowymi.
Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia)  stratyfikacja to opis społeczeństw, w których wy-
stępuje nierówny podział dochodów, władzy, presti\
u i innych po\
ądanych dóbr, oznacza hierar-
chiczny układ pojmowanych na wzór pokładów geologicznych poziomów poło\
enia społecznego,
które ró\
ni udział w podziale tych dóbr. Poziomy te nazywa się warstwami lub klasami. Jest to
przykład podejścia gradacyjnego.
" funkcjonalna teoria stratyfikacji  Davis i Moore  wykazali funkcjonalną niezbędność i u\
y-
teczność tego rodzaju nierówności (ludzie zdobywają kwalifikacje bo oczekują nagrody, wyrze-
kajÄ… siÄ™ pewnych rzeczy).
16 Podstawowe zagadnienia socjologii
 17
Klasa  pięć podstawowych znaczeń:
" ujęcia klasyczne:
 klasa w rozumieniu Marksa  są zasadniczymi segmentami struktury społeczeństwa pojmowane-
go jako swoista całość., podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produk-
cji. Wszelkie podziały społeczne i związane z nimi konflikty mają u podstaw podziały i konflikty
społeczne, nie są kategoriami statystycznymi, ale realnymi zbiorowościami zdolnymi do wytwo-
rzenia poczucia wspólnoty;
 klasa w rozumieniu Maxa Webera  podział na klasy tylko w jednym z trzech wymiarów zró\
ni-
cowania społecznego (ekonomiczny), klasa określa rodzaj szans na rynku, nie wytwarzają poczu-
cia wspólnoty;
 klasa w rozumieniu Williama Warnera  jest jednym z poziomów hierarchicznego układu pozycji
określanych przez wysokość dochodów i szacunek społeczny (warstwa u wielu socjologów).
" ujęcia współczesne:
 rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej  klasy to poziomy zró\
nicowania społecznego
w płaszczyz
nie ekonomicznej, są to rodzaje warstw i jako takie są częścią układu stratyfikacyjne-
go społeczeństwa;
 rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej  są częściami społeczeństwa postrzeganego jako
powiązane całości; klasa jest kategorią analityczną, mogą być rozwa\
ane jako tworzÄ…ce skalÄ™ no-
minalną (skala, która składa się z dwóch lub więcej kategorii oznaczonych nazwami, wg których
klasyfikujemy pewne przedmioty, jedyną określoną relacją pomiędzy tymi kategoriami jest relacji
ró\
ności, bez określania która zawiera  mniej lub  więcej własności mierzonych).
Warstwa  trzy podstawowe znaczenia:
" warstwa w ujęciu strukturalnym  występuje w marksistowskiej perspektywie oglądu struktury
społecznej, kiedy podział na klasy okazuje się niewystarczający dla opisu struktury danego spo-
łeczeństwa, jest to bądz
część klasy (bur\
uazja przemysłowa, finansowa) bądz
istotne kategorie
nie dające się jednoznacznie zaliczyć do klas (inteligencji);
" warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna  wyró\
niana na podstawie kryte-
riów mierzalnych (wysokość dochodów mierzona ilością zarabianych pieniędzy, wykształcenie
mierzone ilością lat nauki i presti\
zawodu), uniwersalnym miernikiem jest pieniądz, tak wyró\
-
niane warstwy tworzą skalę porządkową (skala która określa względne pozycje przedmiotów lub
osób z punktu widzenia pewnych własności, nie określając dystansu między tymi pozycjami, po-
zwala uporządkować obiekty od najmniejszych do największych, choć nie pozwala stwierdzić o
ile mniej, czy więcej);
" warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna  jest jednym z poziomów
stratyfikacji rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy,
presti\
u i bogactwa ich członków, członkowie tak rozumianych warstw mają pewną świadomość
wspólnych interesów, poczucie grupowej to\
samości i podobny styl \
ycia.
Zawód  czynności trawle wykonywane, wymagające określonego przygotowania, będące
świadczeniami na rzecz innych osób, przynoszące dochody będące podstawą utrzymania. W Polsce
pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodów to Społeczna Klasyfikacja Zawodów (SKZ, 1978, 12
kategorii zawodowych). W latach 90. powstała nowa Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodów
(PSKZ, 1996, 14 kategorii) istnieje tak\
e Międzynarodowa Klasyfikacja Zawodów (ISCO-88). Na
rozluz
nienie związku pomiędzy zawodem a dochodem wpływają 3 czynniki: płeć, sektor gospodar-
ki (posada państwowa, prywatna), wielkość zakładu pracy.
Ruchliwość społeczna  zmiana miejsca jednostek (grup) w systemie społecznego zró\
nico-
wania (hierarchiczny układ pozycji lub warstw). Grupy zawsze przesuwają się w dół lub w górę
układu hierarchicznego. Jednostki przemieszczają się poziomo (horyzontalnie) lub pionowo (werty-
kalnie, awans lub degradacja). Przemieszczanie siÄ™ pionowo mo\
e mieć 2 postacie:
17 Podstawowe zagadnienia socjologii
 18
" podnoszenie poziomu wykształcenia, kwalifikacji, bogacenie się, jest to ruchliwość we-
wnÄ…trzpokoleniowa;
" zajęcie przez jednostkę wy\
szej bÄ…dz
ni\
szej pozycji ni\
mieli rodzice poprzez wykształcenie,
kwalifikacje, dochody, jest to ruchliwość międzypokoleniowa.
Ruchliwość wynikająca ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń to ru-
chliwość strukturalna, natomiast pozostała to ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna)  mo\
liwość
przesunięć w danym społeczeństwie, zmiany na rynku pracy.
13. Zró\
nicowanie społeczne społeczeństw ponowoczesnych
Zmiany na rynku pracy w społeczeństwach ponowoczesnych:
" słabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne, wzrasta na prace wymagające kwalifikacji i
wiedzy, maleje znaczenie wielkiego przemysłu;
" kiedy podstawowym narzędziem pracy stał się komputer, zamazaniu uległ podział na prace  fi-
zyczne i  umysłowe ;
" przybiera na sile proces oddzielania się własności od zarządzania, rozrasta się społeczno-
zawodowa kategoria menad\
erów;
" zró\
nicowaniu ulegają wszystkie kategorie społeczno-zawodowe;
" rynek szybko siÄ™ zmienia wraz z modami, kierunkami popytu i modyfikowaniem profilu produk-
cji, silnie elastyczne małe i średnie przedsiębiorstwa zawiązują z pracownikami umowy krótko-
terminowe.
 Śmierć klas  teza o śmierci klas jest zakwestionowaniem dominującej roli  klasy (w per-
spektywie marksowskiej) w określaniu podziałów społecznych, jak równie\
uznawania konfliktów
klasowych za jedyne istotne konflikty społeczne. Oznacza utratę przez klasę dotychczasowej klu-
czowej roli w określaniu nierówności społecznych.
Argumenty za zmniejszeniem się przydatności pojęcia klasy:
" zmiana charakteru klas i relacji między nimi  zmierzch wielkich zakładów produkcyjnych pro-
wadzi do zmniejszenia się liczebności klasy robotniczej i zanikanie warunków sprzyjających
rozwojowi robotniczej świadomości klasowej, nie następuje dychotomizacja podziałów społecz-
nych i przybli\
anie się ich do biegunowego modelu, następuje zamazywanie granic między bie-
gunowymi klasami;
" szanse \
yciowe jednostek nie tylko zale\
Ä… od przynale\
ności do klasy określanej przez kryteria
ekonomiczne  profesjonalizacja zawodów (formalne progi kwalifikacji, szkolenia i egzaminy),
jednym z istotnych wymiarów zró\
nicowania społecznego staje się poziom wykształcenia,
 kapitał kulturowy  Bourdieu, idee, wiedza i umiejętności jakie ludzie nabywają w \
yciu społecz-
nym, językowe i kulturalne kompetencje;
 kapitał społeczny  w odniesieniu do społeczeństwa oznacza umiejętność współpracy między-
ludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów, przekazywany za
pomocą religii, tradycji, historycznego nawyku, w odniesieniu do jednostki to sieć jej towarzy-
skich znajomości, społecznych kontaktów i powiązań.
" mała moc wyjaśniająca przynale\
ność klasową  zró\
nicowanie orientacji politycznych nie wiÄ…-
\
e się z podziałem na klasy, zanika związek pomiędzy społeczno-ekonomiczną pozycją jednostki
oraz jej stylem \
ycia i konsumpcji, to\
samością i politycznymi zachowaniami.
Klasa średnia  poni\
ej jest klasa robotnicza, powy\
ej wy\
sza, dziś jej członków charaktery-
zuje dość wysoki poziom dochodów, pracują umysłowo o pewnej samodzielności i niezale\
ności
lub praca na własny rachunek. Mówi się obecnie o nowej klasie średniej w odró\
nieniu od drob-
nych przedsiębiorców starej. Posiadają jakąś część środków kontroli, zarządzają jakąś częścią pro-
cesu produkcyjnego, majÄ… du\
e szanse na rynku. Charakteryzuje ją indywidualizm. Pełni rolę stabi-
18 Podstawowe zagadnienia socjologii
 19
lizatora w gospodarce i polityce, społeczeństwa stają się  społeczeństwami klasy średniej
bo jest ona najliczniejsza i dominuje wyznawany przez nich system wartości.
Underclass  pojawił się w końcu lat 70., na określenie gett czarnej ludności miast amery-
kańskich. Jest to ponowoczesna postać marginalizacji i wykluczenia, które istnieją we wszystkich
typach społeczeństw, chocia\
w ka\
dym z nich rządzą nimi inne reguły. Jest pochodną szybkiego
rozwoju techniki (zmienia siÄ™ rynek pracy, kurczy siÄ™ liczba miejsc dla ludzi o niskich kwalifika-
cjach). Nie polega na braku uprawnień ale na niemo\
ności korzystania z nich. Aby powstała un-
derclass ludzie muszą być skupieni przestrzennie  wytwarza się subkultura ubóstwa. Przynale\
-
ność do niej ma tendencję dziedziczenia. Główne czynniki wyrzucające na margines:
" bezrobocie  wszyscy sÄ… zagro\
eni utratÄ… zatrudnienia, chocia\
nie w jednakowym stopniu, im
większe kwalifikacje tym mniejsza szansa, wywiera silne skutki materialne i psychiczne, im dłu-
\
ej jest siÄ™ bezrobotnym tym trudniej znalez
ć pracę;
" bieda  w ponowoczesnych społeczeństwach rozrasta się granica pomiędzy górną warstwą a ni\
-
szą, bieda jest niejednoznaczna w kategoriach ilościowych i jakościowo, ubóstwo prowadzi do
kumulacji niedostatków.
14. Zró\
nicowanie społeczne, nierówności i ruchliwość społeczna w Polsce
Uprzemysłowienie socjalistyczne za PRL:
" nie rządził nim rynek, ale centralny plan;
" nacisk na przemysł cię\
ki;
" wzrost zatrudnienia, a nie wydajności pracy.
Wy\
ej płatna była praca prosta ni\
wymagajÄ…ca kwalifikacji.
Minimum socjalne  minimum potrzeb uznanych społecznie za uzasadnione (edukacja,
zdrowie, kultura, transport, rekreacja).
Minimum egzystencji  próg ubóstwa, ni\
sze od socjalnego, uwzględnia jedynie te potrzeby,
których zaspokojenie nie mo\
e być odło\
one w czasie, a konsumpcja ni\
sza od poziomu wyznacza-
nego tÄ… granicÄ… prowadzi do biologicznego wyniszczenia.
Głębokość ubóstwa to ró\
nica pomiędzy poziomem wydatków wyznaczających granicę ubó-
stwa a wydatkami gospodarstw domowych \
yjÄ…cych poni\
ej tej granicy.
15. Ró\
nice płci jako ró\
nice społeczne
Świadomość nierówności społecznych z powodu płci  przyczyny:
" społeczeństwa o pozycjach osiąganych;
" prawa wyborcze dla kobiet;
" ideologia praw człowieka.
Przejawy współczesnej dyskryminacji kobiet:
" sÄ… ni\
ej opłacane;
" są częściej zatrudniane w niepełnym wymiarze godzin;
" w zawodach, w których pracują, zajmują ni\
sze pozycje;
" pracują najczęściej w zawodach o niskim presti\
u;
" są chętniej zwalniane;
" mÄ™\
czyz
ni skupiają władzę w swoich rękach.
Feminizm  dostrzeganie upośledzenia społecznego kobiet i dą\
enie do jego zniesienia.
Gender - słownikowo rodzaj (męski, \
eński) w gramatyce. Poza nią dotyczy rozró\
nienia
między kobietami i mę\
czyznami, które jest oparte na cechach społecznych i kulturowych, przy-
19 Podstawowe zagadnienia socjologii
 20
swojonych w trakcie socjalizacji i ukształtowanych odmiennie w ró\
nych kulturach ( płeć
kulturowa ).
Seksizm  dzieli ludzi do nale\
ących do lepszej i gorszej płci.
16. Sfera reprodukcji
Rodzina to grupa społeczna, grupa pierwotna i instytucja kontrolująca proces reprodukcji.
Związana jest bardziej ze wspólnym miejscem zamieszkania ni\
z pokrewieństwem.
Funkcje rodziny:
" regulacja zachowań seksualnych;
" biologiczne odtwarzanie populacji;
" zapewniane materialnych środków do \
ycia;
" socjalizacja nowego pokolenia;
" ochrona i wspieranie emocjonalne;
" sytuowanie w przestrzeni społecznej i określanie społecznej to\
samości.
Mał\
eństwo  podstawowymi postaciami są:
" monogamiczne;
" poligamiczne (poligynia  jeden mÄ™\
czyzna wiele \
on i poliandria).
Dziedziczenie  mo\
e występować jako:
" patrylinearne  wyłącznie w linii męskiej;
" matrylinearne  po linii \
eńskiej;
" bilinearne  w obu (np. w przypadku tronu angielskiego).
Zasada primogenitury  dziedziczenie majÄ…tku przez najstarszego syna.
Miejsce zamieszkania  mo\
na mówić o rodzinie:
" matrylokalnej  mieszkają u rodziców \
ony;
" patrylokalnej  u rodziców mę\
a;
" neolokalnej  organizowanie własnego gospodarstwa domowego.
Dobór mał\
eński  w obrębie jednej zbiorowości to endogamia (w społecznościach etnicz-
nych lub religijnych), przeciwieństwem jest egzogamia.
17. Sfera polityki
Polityka  zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich
zgodę. Władza prawomocna wynika z uznania czyichś uprawnień do wydawania poleceń i uznania
za właściwe podporządkowanie się im. Legitymizacja  powody dla których ludzie uznają czyjeś
prawo do sprawowania władzy.
Weber wyró\
nił trzy typy panowania:
" charyzmatyczny  wynika ze szczególnych cech przywódcy, jego przywództwo jest spontanicznie
uznawane za oczywiste, ludzie ci mają charyzmę, szczególnie widoczne w grupach religijnych,
podwórkowych grupach kole\
eńskich;
" tradycyjny  opiera siÄ™ na tradycji i zwyczaju, monarchie;
" legalny (racjonalny)  opiera się na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę
na mocy tych norm, tego rodzaju władza to wg Webera władza biurokratyczna.
Państwo  instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego
terytorium (Weber). Cztery cechy:
" jest aparatem sprawowania władzy;
" sprawuje jÄ… monopolistycznie;
20 Podstawowe zagadnienia socjologii
 21
" jest to władza prawomocna;
" jest organizacjÄ… opartÄ… na zasadzie terytorialnej, nie rodowej.
Marks mówił, \
e państwo to organ panowania klasowego i klasowego ucisku.
18. Sfera ekspresyjno-integracyjna
Społeczeństwo masowe ma następujące cechy:
" upowszechnienie oświaty;
" pojawienie siÄ™ kategorii czasu wolnego;
" indywidualizacja i atomizacja;
" rozwój środków technicznych (docieranie informacji).
Podstawowe cechy systemów edukacyjnych społeczeństw przemysłowych:
" wszystkie szkoły tworzą jeden system poddany kontroli państwa (tak\
e szkoły prywatne i wy-
znaniowe muszą realizować te same ogólne zało\
enia programowe);
" system szkolny jest hierarchiczny;
" przynajmniej z zało\
enia ma być dro\
ny (likwidacja takich szkół, których ukończenie nie otwiera
drogi do następnego poziomu).
Oświata się upowszechnia, podnosi się te\
poziom powszechnego wykształcenia. Pojawia się
jednak zjawisko analfabetyzmu  funkcjonalnego (brak rozumienia czytanych tekstów).
Zadania szkoły:
" dostarczanie wiedzy;
" socjalizacja (wtórna);
" integracja społeczna;
" kontrola społeczna (poprzez społeczną, narodową i obywatelską świadomość).
Publiczność  zbiór jednostek nie wiedzących o swym istnieniu, nie znających się osobiście i
nawet nie wiedzących o swoim istnieniu, ale połączonych jednoczesnym odbiorem tych samych
przekazów.
Kultura masowa  jej istotę określa sposób jej przekazu; jest to zjawisko intelektualnej, este-
tycznej i ludyczno-rekreacyjnej (zabawowo-rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szcze-
gólności z oddziaływaniem tak zwanych środków masowego komunikowania, a więc treści rozpo-
wszechniane za pomocą tych środków (Kłosowska).
Na podstawie kryterium sposobu przekazu i uzupełniającego je kryterium instytucjo-
nalnego za kulturę wysoką uznać nale\
y:
" to, co jest przekazywane przez bezpośredni kontakt odbiorcy z twórcą bądz
odtwórcą;
" to, co za kulturÄ™ wy\
szego poziomu zostaje uznane przez autorytety uznane za kompetentne i co
jest upowszechniane przez instytucje o charakterze elitarnym.
Kultura popularna w społeczeństwach ponowoczesnych:
" przestaje być kulturą słowa drukowanego i staje się kulturą dz
więku i obrazu (rozwój techniki),
powołanie wirtualnej rzeczywistości;
" utowarowienie kultury;
" wzrost roli konsumpcji;
" globalizacja kultury.
Religia  jest niÄ… to wszystko co wiÄ…\
e się ze sferą sacrum; doświadczenie sacrum; jest to
dziedzina poznania opartego na z
ródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowa-
nego ku rzeczywistości transcendentnej.
Mogą się ró\
nić od siebie trojako:
" praktyki religijne mogą polegać na modlitwie, medytacji lub wpadaniu w trans;
21 Podstawowe zagadnienia socjologii
 22
" treścią prawd wiary:
 nadnaturalizm  nie ma bogów, duchów, ale jest siła nadprzyrodzona ( mana u Melanezyjczy-
ków, szczęśliwe numery w totku);
 animizm  duchy, które działają w świecie, mogą mieszkać w ludziach, przedmiotach, rzekach
itp., nie wymagają czci, ale trzeba je szanować;
 teizm  wiara w bogów (panteizm  uto\
samiane boga z naturą, politeizm  wiele bogów, monote-
izm  jeden bóg);
 abstrakcyjne ideały  głównie w Azji, w centrum jest sposób zachowania i myślenia człowieka,
którego zadaniem jest osiągnięcie szczególnego stanu świadomości (np. buddyzm).
" formą organizacyjną zbiorowości religijnych:
 Kościół (sformalizowany, wiele cech organizacji biurokratycznej, nale\
y się głównie przez uro-
dzenie)  episkopalny (katolicki, prawosławny, jednolita hierarchiczna organizacja, duchowni
powoływani przez zwierzchników i przed nimi odpowiadają), prezbiteriański (na kształt demo-
kracji przedstawicielskiej, władza w rękach regionalnej rady, czyli konsystorza, pochodzącej z
wyboru), kongregacyjny (nie ma hierarchii władzy panującej nad wszystkimi jego częściami, ka\
-
dym kościołem zarządzają świeccy członkowie, powołując swoich przewodników np. baptyści);
 sekta  mają mniej sformalizowaną organizację, często jest to odłam Kościoła, członkowie wstę-
pują do nich w wyniku nawrócenia, mała rola tradycji, du\
a charyzmatycznych przywódców;
 kult  ma luz
nÄ… organizacjÄ™ i jest otwarty dla ka\
dego, jego charakter określa przedmiot czci oraz
rodzaj rytuałów.
Psychospołeczne funkcje religii:
" więz
społeczna;
" podpora psychiczna;
" kontrola społeczna.
22 Podstawowe zagadnienia socjologii