Konopka W., Dobosz P., Kochanowicz J.: Zaburzenia smaku w otolaryngologii 145

CHOROBY JAMY USTNEJ, GARD£A I KRTANI

Otorynolaryngologia, 2003, 2(4), 145-149

Zaburzenia smaku w otolaryngologii

Taste disorders in otolaryngology

WIES£AW KONOPKA 1/, PAWE£ DOBOSZ 2/, JAN KOCHANOWICZ 2/

1/ Klinika Otolaryngologii i Rehabilitacji Fono-Audiologicznej Uniwersytetu Medycznego w £odzi, ul. ¯eromskiego 113, 90-549 £ódŸ

2/ Kliniczny Oddzia³ Otolaryngologiczny 5 Wojskowego Szpitala Klinicznego z Poliklinik¹ w Krakowie, ul. Wroc³awska 1-3, 30-901 Kraków Przedstawiono przegl¹d piœmiennictwa dotycz¹cego anatomii i fizjologii A paper presents review of literature concerning anatomy and physiolo-smaku oraz jego zaburzeñ w wielu schorzeniach, ze szczególnym uwzglêdnie-gy of the taste sense and its disorders in many illnesses, particularly in ear, niem chorób otolaryngologicznych. Opisano rozwój iloœciowych i jakoœciowych nose and throat area. Developments in taste examination techniques, both metod badania smaku. Autorzy przypominaj¹ o najczêstszych przyczynach za-quantitative and qualitative, are reported. The authors specify most com-burzeñ smaku, o których powinien pamiêtaæ ka¿dy otolaryngolog, szczegól-mon causes of taste disorders that should be considered by each laryngolo-nie tych, stanowi¹cych powik³ania wykonywanych zabiegów operacyjnych.

gist, particularly those associated with surgical complications.

Otorynolaryngologia, 2003, 2(4), 145-149

Otorynolaryngologia, 2003, 2(4), 145-149

S³owa kluczowe: smak, gustometria, elektrogustometria, zaburzenia smaku Key words: taste, gustometry, electrogustometry, taste disturbance Wprowadzenie

gach i policzkach. W b³onie œluzowej jamy ustnej cz³o-

Zmys³ smaku, podobnie jak wêch, nie nale¿y do wieka wystêpuje oko³o 10 000 kubków smakowych [6].

najwa¿niejszych zmys³ów u cz³owieka. Smak jest filoge-

Jeden kubek smakowy unerwiony jest przez oko³o

netycznie starym zmys³em, co czyni go stosunkowo ma³o 200 rozga³êzieñ nerwowych po³¹czonych z pojedyncz¹

podatnym na uszkodzenia [1,2]. W staro¿ytnoœci Hipo- komórk¹ receptorow¹ kilkudziesiêcioma synapsami. Ko-krates i Galen nie tylko wskazywali na istotn¹ rolê smaku mórki kubków, które nie posiadaj¹ synaps pe³ni¹ praw-

(na równi z wêchem i wzrokiem) w procesie poznawczym, dopodobnie rolê izolacyjn¹ miêdzy komórkami smako-co wiêcej potrafili posi³kowaæ siê tym zmys³em w diagno- wymi oraz bezrdzennymi w³óknami nerwowymi. Przy-zowaniu chorób. Pierwsze próby klasyfikowania wra¿eñ pisywana jest te¿ im rola komórek macierzystych [7,8].

smakowych pochodz¹ ju¿ z czasów staro¿ytnych [3].

Impuls nerwowy z komórek smakowych dociera do

Wra¿enia smakowe, w przeciwieñstwie do innych oœrodkowego uk³adu nerwowego drog¹ trzech nerwów doznañ zmys³owych, docieraj¹ do mózgu poprzez trzy czaszkowych: VII, IX i X. Struna bêbenkowa unerwia nerwy czaszkowe, co zwiêksza szansê dotarcia impulsu 2/3 przednie jêzyka, a nerw IX - 1/3 tyln¹ oraz gard³o.

od receptora do oœrodkowego uk³adu nerwowego [1]. Nerw b³êdny unerwia smakowo prze³yk, krtañ i gard³o Historia badañ narz¹du smaku jest stosunkowo krótka. dolne (ryc. 1).

Jeszcze w po³owie XIX wieku niejednomyœlnie przyjmo-

O ile ogólny zarys drogi smakowej jest dobrze po-

wano, i¿ nerw twarzowy jest jednym z trzech nerwów znany, o tyle nie ma jednomyœlnoœci, co do sposobu ko-odpowiedzialnych za smak [4]. W drugiej po³owie XIX dowania informacji smakowej.

wieku znano ogólny zarys percepcji smakowej [5]. Wiek

XX by³ czasem rozwoju badañ nad ultrastruktur¹ recep-

Receptory smaku s¹ chemoreceptorami. Substancje

torów smaku oraz drogi smakowej.

chemiczne rozpuszczane w jamie ustnej dzia³aj¹ na prê-

ciki smakowe generuj¹c potencja³ kubków smakowych.

Ten, w zale¿noœci od substancji, wyzwala w ró¿ny spo-

Percepcja smaku

sób potencja³ czynnoœciowy w neuronach czuciowych.

Receptorami smaku s¹ kubki smakowe wystêpuj¹ce

Dominuj¹ dwie teorie nazywane w literaturze anglo-

na jêzyku, podniebieniu miêkkim, nag³oœni i w 1/3 górnej jêzycznej Labeled-Lines i Across - Fiber Pattern. Pierwsza czêœci prze³yku. Dodatkowo mog¹ znajdowaæ siê na war- z nich przypisuje w³óknom nerwowym rolê transmiterów

146

Otorynolaryngologia, 2003, 2(4), 145-149

nerw (IX)

struna bêbenkowa (VIIX)

otworek

jêzykowo-gard³owy

smakowy

mikrokosmki

komórki

receptorowe

komórki

podporowe

Ryc. 1. Unerwienie smakowe jêzyka

Ryc. 2. Kubek smakowy (wg R.C. Wagnera) [48]

tylko dla specyficznych smaków (s³odki, gorzki, kwaœny

i s³ony), druga zaœ przyjmuje tworzenie wieloneuronal-

Zosta³o sklonowane bia³ko wi¹¿¹ce substancje sma-

nego „odcisku palca” jako reakcji na dane pobudzenie sma- kowe. Przyjmuje siê, ¿e ma ono w³aœciwoœci koncentracji kowe [9,10].

i transportowania cz¹stek do receptora.

Wed³ug Ericksona wra¿enia smakowe s¹ kombina-

Prowadzone s¹ równie¿ badania nad korelacj¹ sma-

cj¹ czterech podstawowych smaków gorzkiego, s³onego, ku i wêchu, jako zwi¹zanych ze sob¹ czynnoœciowo or-s³odkiego i kwaœnego [10]. Ikeda wyodrêbni³ w 1909 roku ganów. Wielu autorów zwraca uwagê, ¿e w zaburzeniach z japoñskiej przyprawy dashi pi¹ty rodzaj smaku - smak wêchu smak traci sw¹ g³êbiê, ograniczaj¹c siê niemal do kwasu glutaminowego i nazwa³ go umami (smaczny, smaków podstawowych [13,14].

wyœmienity) [11].

Przyjmuje siê, ¿e smak uznawany za podstawowy

powinien byæ charakterystyczny, jednoznacznie ró¿niæ siê Metody badania smaku od innych smaków, nie mo¿e byæ wytworzony przez po-W iloœciowym badaniu smaku okreœla siê próg sma-

³¹czenie innych podstawowych substancji smakowych, kowy, czyli najmniejsze natê¿enie bodŸca bêd¹ce w sta-musi byœ obecny w powszechnie spo¿ywanej ¿ywnoœci, nie wywo³aæ odczucie smaku. Oznacza siê równie¿ próg a jego niezale¿noœæ od innych smaków powinna byæ po- odczucia i identyfikacji smaku [15]. Metoda iloœciowa twierdzona elektrofizjologicznie [12].

mo¿e byæ swoista, oparta o wzrastaj¹ce (malej¹ce) stê¿e-

Intensywnoœæ smaku kwaœnego jest proporcjonalna nia znanych substancji z zakresu piêciu podstawowych do stê¿enia jonów H+, przy czym kwasy organiczne s¹ smaków, lub nieswoista – wykorzystuj¹ca stymulacjê elek-odczuwane jako bardziej kwaœne ni¿ kwasy nieorganicz- tryczn¹.

ne. Dla kwasu solnego stê¿enie progowe wynosi

Elektrogustometria pozwala na wyznaczenie progu

100 µmol/L. Smak s³ony wywo³ywany jest przez jony pobudliwoœci jako funkcji natê¿enia bodŸca w oparciu Na+. Za stê¿enie progowe dla chlorku sodu przyjmuje o dra¿nienie okolic kubków smakowych pr¹dem elek-siê wartoœæ 2000 µmol/L. Do wywo³ania smaku gorz- trycznym o ró¿nym natê¿eniu. Metoda ta tylko w ogra-kiego u¿ywa siê siarczanu chininy (stê¿enie progowe niczonym zakresie dostarcza informacje o rodzaju odczuæ 8 µmol/L) lub chlorowodorku strychniny (stê¿enie pro- smakowych, ale ze wzglêdu na ³atwoœæ wykonania, szyb-gowe 1,6 µmol/L). Za powstanie smaku gorzkiego od- koœæ i du¿¹ dok³adnoœæ jest u¿yteczna [16-18]. Mimo powiedzialne s¹ kationy tych zwi¹zków. Typowymi sub- istniej¹cych osobniczych ró¿nic w wynikach elektrogu-stancjami s³odkimi s¹ sacharoza i glukoza. Progowe stê- stometrii istotne znaczenie diagnostyczne ma ocena sy-

¿enia dla tych substancji wynosz¹ odpowiednio metrii odczuæ oraz progu pobudliwoœci [19]. Badanie 10000 µmol/L i 80000 µmol/L.

elektrogustometryczne wprowadzone przez Krarupa

Obecne badania nad fizjologi¹ smaku dotycz¹ g³ów- w 1958 roku doczeka³o siê wielu modyfikacji [20]. Wa¿-

nie ultrastruktury kubka smakowego, w szczególnoœci ne jest uniezale¿nianie wyników pomiaru od czynników receptorów oraz kodowania i transmisji wra¿eñ do oœrod- osobniczych (rezystancja tkanek pacjenta) [16,18] oraz ków korowych (ryc. 2).

rodzaju u¿ytego do testu impulsu elektrycznego [21,22].

Konopka W., Dobosz P., Kochanowicz J.: Zaburzenia smaku w otolaryngologii 147

Grzanka i wsp. proponuj¹ zastosowanie metody impul-

Gorszy próg smakowy wystêpuje u palaczy w po-

sowo-pr¹dowej, w której stymulacja elektryczna ma prze- równaniu do osób niepal¹cych [26]. Sato i wsp. wskazu-bieg zmienny prostok¹tny eliminuj¹c przez to zjawisko j¹ na ró¿nice w percepcji dla poszczególnych obszarów zmêczenia i adaptacji [20].

receptorowych i rodzajów smaków podstawowych z jed-

Metoda stymulacji elektrycznej zakoñczeñ smako- noznaczn¹ konkluzj¹ podwy¿szenia progu smakowego wych jêzyka jest niestety ci¹gle nieujednolicona ze wzglê- w zakresie podniebienia miêkkiego dla palaczy, nieza-du na ró¿ne parametry pr¹du i elektrogustometry stoso- le¿nie od p³ci [30].

wane w ró¿nych oœrodkach. Mimo to, elektrogustome-

Na poziom odczuwania smaku wp³ywa wiele sub-

tria zdecydowanie wypar³a metody swoiste.

stancji chemicznych w tym etanol oraz ró¿ne leki. Bada-

Badania jakoœciowe polegaj¹ na stosowaniu zna- nia Niedzielskiej wskazuj¹ na wysoki 80% odsetek dys-nych smaków (najczêœciej piêciu podstawowych) oraz geuzji u na³ogowych alkoholików [31]. Zaburzenie sma-wody jako odnoœnika. Wykorzystywane s¹ ró¿ne techni- ku w tym schorzeniu nie jest jednoznacznie wyjaœnione ki, np.: metoda nas¹czonych kr¹¿ków bibu³y filtracyjnej, i prawdopodobnie wi¹¿e siê z bezpoœrednim i poœrednim metody kroplowe czy „metoda pe³nych ust z substancj¹ oddzia³ywaniem etanolu i jego metabolitów na recepto-testow¹”. Jako substancje testowe stosuje siê m.in. chlo- ry, synapsy i w³ókna nerwowe.

rek sodu, kwas cytrynowy, sacharozê, chlorowodorek lub

Wœród kilkudziesiêciu wymienionych przez Tomitê

siarczan chininy.

i Yoshikawê, Schiffmana oraz Ba³czewsk¹ i Nowak le-

Najnowsze kierunki badañ dotycz¹ smakowych po- ków uszkadzaj¹cych smak, najwa¿niejsze wydaj¹ siê byæ tencja³ów wywo³anych. Ta obiektywna metoda, unieza- leki moczopêdne, inhibitory konwertazy angiotensyny, le¿niaj¹ca wynik od wspó³pracy pacjenta, mog³aby staæ hormony (w tym kory nadnerczy) i wiele antybiotyków siê nie tylko u¿yteczn¹ w praktyce klinicznej (np. w to- [2,6,32]. Leki te najczêœciej powoduj¹ zmniejszenie po-podiagnostyce neurologicznej), ale równie¿ w orzecznic- ziomu cynku w surowicy, jonu niezbêdnego do prawi-twie [23]. Jak dot¹d nie ma jednak wypracowanych jed- d³owej percepcji smakowej. Oddzieln¹ grupê stanowi¹

nolitych standardów tej procedury.

cytostatyki, których dysgeutyczne dzia³anie wynika z os³a-

bienia odnawiania komórek receptorowych w kubku

smakowym. Korytowska i wsp. zwracaj¹ uwagê na kore-

Zaburzenia smaku

lacjê progów odczucia smaku z poziomem mocznika

Zaburzenia smaku (dysgeuzja) nie s¹ czêste. Stano- w surowicy krwi u leczonych hemodializ¹, oraz podwy¿-

wi¹ one raczej objaw ni¿ odrêbne schorzenie. Mimo, i¿ szenie progów smaku po napromienieniach z powodu dysgeuzja rzadko jest dolegliwoœci¹ przykr¹ dla pacjenta, choroby nowotworowej migda³ków podniebiennych to prawid³owe odczuwanie smaku jest wa¿ne dla jakoœci [33,34].

¿ycia.

W wielu doniesieniach zwraca siê uwagê na zabu-

Obrêbowski i wsp. dokonali uporz¹dkowania syste- rzenia smaku bêd¹ce skutkiem niskiego poziomu cynku matyki zaburzeñ smaku, wyró¿niaj¹c w zakresie dysfunk- w surowicy krwi. Mo¿e to byæ wynikiem niskiej suple-cji iloœciowych: hiper i hipogeuzjê czyli nieprawid³owo- mentacji w diecie, za¿ywania leków chelatuj¹cych czy œci cechuj¹ce siê odpowiednio obni¿onym i podwy¿szo- przebytego zabiegu operacyjnego. Nie jest dok³adnie nym progiem odczucia smaku oraz ageuzjê oznaczaj¹ca poznany mechanizm tej ostatniej zale¿noœci, mo¿e on brak odczuæ smakowych. W zakresie zaburzeñ jakoœcio- wynikaæ ze wzrostu poziomu IL-1 w nastêpstwie urazu wych wyró¿nia siê: parageuzjê - odczuwanie bodŸca z bra- tkankowego, a w konsekwencji redystrybucji cynku z su-kiem lub nieodpowiedni¹ jego identyfikacj¹ (w tej gru- rowicy do tkanek. Cynk odgrywa istotn¹ rolê w proce-pie jest to kakogeuzja jako nieprzyjemne odczuwanie sach odczuwania smaku i wêchu, gdy¿ jest kofaktorem normalnych bodŸców), pseudogeuzjê czyli iluzje smako- gustyny – bia³ka znajduj¹cego siê w receptorach smakowe, fantogeuzjê - polegaj¹c¹ na odczuwaniu bodŸca przy wych. Bia³ko to warunkuje prawid³ow¹ czynnoœæ kub-jego faktycznym braku oraz agnogeuzjê czyli braku roz- ków smakowych. Opisano zespó³ chorobowy ostrego poznawania smaku znanego wczeœniej [24].

spadku poziomu cynku w ustroju pacjentów leczonych

histydyn¹, który objawia³ siê, obok zaburzeñ percepcji

Ró¿nice odczuwania smaku nie s¹ bezwzglêdnym smaku i wêchu, anoreksj¹, zmianami osobowoœci oraz objawem patologii. Przyk³adem mo¿e byæ wiêksza wra¿- dysfunkcj¹ mózgu. Po podaniu cynku prawid³owa per-liwoœæ smakowa kobiet ni¿ mê¿czyzn [25,26]. Obserwo- cepcja smakowa powraca³a do normy [32,35-39].

wany jest tak¿e wzrost progu percepcji smakowej wraz

z wiekiem [26,27]. Kugi i wsp. wykazali, ¿e w pierwszym

Podwy¿szenie progu smakowego wystêpuje u cho-

trymestrze ci¹¿y (w którym dochodzi do wyraŸnego rych z przewlek³¹ niewydolnoœci¹ nerek, cukrzyc¹, hipo-wzrostu poziomu progesteronu w osoczu) czucie smaku gonadyzmem, nadczynnoœci¹ tarczycy oraz niedoborem ulega os³abieniu, co mo¿e byæ potwierdzeniem „dziw- witamin B, A i C [34].

nych” preferencji kulinarnych kobiet w tym stanie

[28,29].

148

Otorynolaryngologia, 2003, 2(4), 145-149

Zaburzenia smaku w schorzeniach

dzialnych za smak. Wystêpuj¹ce w tym przypadku za-

otolaryngologicznych

burzenia smaku mog¹ byæ zarówno dolegliwoœci¹ g³ów-

Anatomia lokalizacji struktur odbiorczych i prze- n¹, jak i objawem powa¿niejszego schorzenia.

wodzeniowych smaku czyni pacjentów ze schorzeniami

Badanie elektrogustometryczne 2/3 przednich jêzyka

nosa, gard³a, uszu i krtani szczególnie predysponowany- jest wykorzystywane w lokalizacji uszkodzenia nerwu mi do zaburzeñ tego zmys³u.

twarzowego, pomaga tak¿e podj¹æ decyzjê o sposobie le-

Dysgeuzja mo¿e byæ wynikiem nieprawid³owej hi- czenia i rokowaniu w jego pora¿eniu. Mo¿e byæ równie¿

gieny jamy ustnej, patologii b³ony œluzowej w przebiegu pomocne we wczesnej diagnostyce guzów n. VIII [19,42].

infekcji wirusowych, bakteryjnych, grzybiczych czy za-

Patologia ucha œrodkowego oraz zabiegi otochirur-

paleniu jêzyka w przebiegu anemii z³oœliwej [2,13,40]. giczne mog¹ uszkadzaæ strunê bêbenkow¹ powoduj¹c Tanaka i wsp stwierdzili ró¿nego stopnia zaburzenia dolegliwoœci dysgeuzyczne [43]. Jednostronne uszkodze-smaku u blisko po³owy pacjentów z rozpoznan¹ glosso- nie struny bêbenkowej powoduje obni¿enie wra¿eñ sma-dyni¹, zaœ sam objaw bólu jêzyka ustêpowa³ przy swo- kowych ró¿nie oceniane przez chorych. Czasami s¹ one istym leczeniu dysgeuzji suplementacj¹ cynku [41]. Pro- bardzo akcentowane, natomiast u czêœci chorych szybko tezy stomatologiczne i wype³nienia równie¿ mog¹ po- ustêpuj¹ samoistnie [18,42,44].

wodowaæ zaburzenia smaku [2].

Smak mo¿e zostaæ zaburzony w nastêpstwie urazów

Schorzenia œlinianek os³abiaj¹ smak z powodu niepra- czaszkowych [45]. Po³o¿enie j¹der dla n. V i VII w miê-

wid³owej wilgotnoœci kubka smakowego [35]. Zmiany tro- dzymózgowiu i moœcie bardziej predysponuje do urazu ficzne b³ony œluzowej jêzyka czy odczyn zapalny œlinianek fal¹ wstrz¹sow¹ ni¿ lokalizacja w rdzeniu przed³u¿onym mog¹ byæ przyczyn¹ dysgeuzji jako nastêpstwa radiotera- dla n. IX [46].

pii nowotworów migda³ków podniebiennych [33].

Przebieg nerwów odpowiedzialnych za smak mo¿e

Pacjenci z upoœledzeniem wêchu, zarówno z przy- byæ przyczyn¹ uszkodzenia ich w trakcie tonsillektomii, czyn miejscowych, jak te¿ np. bêd¹cych skutkiem omi- czy te¿ ucisku w trakcie wziernikowania krtani [37,39].

niêcia nosa przez powietrze oddechowe po laryngekto- Yamauchi i wsp. opisali przypadek dysgeuzji jako nastêp-mii, skar¿¹ siê na wyraŸne zaburzenia w odczuwaniu sma- stwa ucisku aparatu ortodontycznego [47], a Hotta i wsp.

ków.

- zaburzenia smaku jako skutek znieczulenia nerwu zê-

Odrêbn¹ grupê przyczyn „laryngologicznych” dys- bodo³owego dolnego [44].

geuzji stanowi patologia nerwów czaszkowych odpowie-

Piœmiennictwo

1. Yanagisawa K, Bartoshuk LM, Catalanotto FA i wsp. Anesthesia

11. Lindemann B, Ogiwara Y, Ninomiya Y. The discovery of

of the chorda tympani nerve and taste phantoms. Physiol Behav

umami. Chem Senses 2002; 27: 843-844.

1998; 63: 329-335.

12. Kurihara K, Kashiwayanagi M. Physiological studies on umami

2. Ba³czewska E, Nowak A. Zaburzenia smakowe - dysgeusia.

taste. J. Nut. 2000; 130: 931-934.

Nowa Stomatol 2000; 12: 3-8.

13. Obrêbowski A, Seku³a A, Kosmowski Z i wsp. Parageusia

3. Galen (translated by Lewis W ). On Hipocrates On the nature

pogrypowa. Otolaryngol Pol 1990; 44: 287-289.

of man. Ancient Medicine/Medicina Antiqua (web site), Lee

14. Prusze wicz A, D urska-Zakr ze wska A, Rydzewski B.

T. Pearcy, 1998.

Zachowanie siê powonienia i smaku u chorych na twardziel

4. Domañski S. Kilka uwag nad przypadkiem pora¿enia nerwu

lecz onych swoiœcie oraz na ozenê leczonych operacyjnie.

twarzowego z zupe³n¹ utrat¹ smaku. Przegl Lek 1869; 32:

Otolaryngol Pol 1984; 38: 291-295.

255-257.

15. Zakrzewski A. Otolaryngologia kliniczna. PZWL, Warszawa

5. Wilcz yñski K. Jakimi czêœciami gêby w ogóle, a jêzyka

1981.

w szczególnoœci potrafimy rozpoznaæ smak niektór ych istot.

16. Korczyñska-Józefowicz M, Szczêsna M. Powstawanie odczuæ

Przeg Lek 1875; 14: 72-73.

smakowych pod wp³ywem pr¹du elektrycznego o ró¿nych

6. Schiffman S. Taste and smell in disease. N Eng J Med 1983;

czêstotliwoœciac h, natê¿eniach i kszta³tach impulsów.

308: 1275-1279.

Otolaryngol Pol 1985; 38: 389-395.

7. Ostrowski H. Histologia, PZWL, Warszawa 1995.

17. Pietruski J. Elektrogustometria. Otolaryngol Pol 1972; 26:

8. Ganchrow J. Taste cell function: Structural and biochemical

229-235.

implications. Physiol Behav 2000; 69: 29-40.

18. Tomita H, Ikeda M. Clinical use of electrogustometry: strengths 9. Schiffman S. Taste quality and neural coding: Implications from and limitations. Acta Otolaryngol Suppl. 2002; 546: 27-38.

psychophysics and neurophysiology. Physiol Behav 2000; 69:

19. Pietruski J. Elektrogustometria w diagnostyce pora¿eñ nerwu

147-159.

twarzowego. Otolaryngol Pol 1973; 27: 125-130.

10. Erickson R. The evolution of neural coding ideas in the chemical senses. Physiol Behav 2000; 69: 3-13.

Konopka W., Dobosz P., Kochanowicz J.: Zaburzenia smaku w otolaryngologii 149

20. Grzanka A., Churzêpa A., Gotlib T. Stymulacja pr¹dowo-

35. Tanaka M. Secretory function of the salivary gland in patients impulsowa w elektrogustometrii. Mat. zjazdowe Krajowego

with taste disorders or xerostomia: correlation with zinc

Kongresu Metrologii, Politechnika Warszawska, 24-26.06.2001.

deficiency. Acta Otolaryngol 2002; 546, Suppl.: 134-141.

21. Klajman S, Dêga K, Ma³yszko M. Zestaw do elektrogustometrii

36. Hamada N, Endo S, Tomita H. Characteristics of 2278 patients

impulsowej. Otolaryngol Pol 1973; 27: 411-414.

visiting the Nihon University Hospital Taste Clinic over a 10-year 22. Pruszewicz A, Bem A. Elektrogustometryczne badanie smaku

period with special reference to age and sex distributions. Acta

przy pomocy anody jako elektrodu czynnej. Otolaryngol Pol

Otolaryngol 2002; 546, Suppl.: 7-15.

1980; 34: 489-493.

37. Tomita H, Ohtuka K. Taste disturbance after tonsillectomy.

23. Ikui A. A review of objective measures of gustatory function.

Acta Otolaryngol 2002; 546, Suppl.: 164-172.

Acta Otolaryngol. 2002; 546, Suppl: 60-68.

38. Bicknell J, Wiggins R. Taste disorder from zinc deficiency after 24. Obrêbowski A, Pruszewicz A, Lobe LP i wsp. Uwagi do

tonsillectomy. West J Med. 1988; 149:457-460.

systematyki i terminologii zaburzeñ wêchu i smaku. Otolaryngol

39. Vories A. Dysgeusia associated with tonsillectomy. Otolaryngol Pol 1991; 45: 104-107.

Head Neck 1999;121: 303-4.

25. Jatczak J, Kordasz P, Piotrowski D. Ró¿nice we wra¿liwoœci

40. Itoh I, Ikui A. Taste disorder involving Hunter’s glossitis

smakowej kobiet i mê¿czyzn. Otolaryngol Pol 1984; 38: 307-311.

following total gastrectomy. Acta Otolaryngol 2002; 546,

26. Nakazato M, Endo S, Yoshimura I i wsp. Influence of aging on

Suppl.: 159-163.

electrogustometry tresholds. Acta Otolar yngol 2002; 546,

41. Tanaka M, Kitago H, Ogawa S i wsp. Incidence and treatment

Suppl.: 16-26.

of dysgeusia in patients with glossodynia. Acta Otolaryngol

27. Jatczak J, Kordasz P, Timofiejew Z. Z ale¿noœæ

2002; 546 Suppl.: 142-145.

elektrogustometrycznego progu percepcji smaku od wieku.

42. Moszyñski B. Badania smaku w uszkodzeniac h struny

Otolaryngol Pol 1980; 34: 393-400.

bêbenkowej. Otolaryngol Pol 1971; 25: 25-29.

28. Kuga M, Ikeda M, Suzuki K. Gustatory changes associated

43. Sone M, Sakagami M, Tsuji Ki wsp. Younger patients have

with the menstrual cycle. Physiol Behav. 1999; 2: 317-322.

a higher rate of recovery of taste function after middle ear

29. Kuga M, Ikeda M, Suzuki K i wsp. Changes in gustatory sense

surgery. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 2001; 8: 967-969.

during pregnancy. Acta Otolaryngol 2002; 546, Suppl.: 146-153.

44. Hotta M, Endo S, Tomita H. Taste disturbance in two patients

30. Sato K, Endo S, Tomita H. Sensivity of three loci of the tongue after dental anesthesia by inferior alveolar nerve block. Acta

and soft palate to four basic tastes in smokers and non-smokers.

Otolaryngol 2002; 546, Suppl.: 94-98.

Acta Otolaryngol 2002; 546, Suppl.: 74-82.

45. Obrêbowski A, Pruszewicz A, Barañczakowa Z i wsp. Wczesne

31. Niedzielska G. Badania zmys³u powonienia i smaku u na³ogo-

i odleg³e zmiany w czynnoœci narz¹du powonienia i smaku

wych alkoholików. Otolaryngol Pol 1987; 41: 318-322.

w nastêpstwie z³amañ koœci twarzoczaszki. Otolaryngol Pol

1976; 30: 391-398.

32. Tomita H, Yoshikawa T. Drug-related taste disturbances. Acta

Otolaryngol 2002; 546, Suppl.: 164-172.

46. Kalinowski B. Badanie smaku i powonienia u chorych z zam-

kniêtymi urazami czaszki. Otolaryngol Pol 1969; 23: 80-88.

33. Korytkowska A, Szmeja Z, Wójtowicz J. Powonienie i smak

u chorych po napromienianiach z powodu choroby nowotworowej

47. Yamauchi Y, Ikeda M, Yamada Y i wsp. Dysgeusia due to

migda³ków podniebiennych. Otolaryngol Pol 1993; 47: 242-246.

orthodontic wire. Case report. Acta Otolaryngol 2002; 546,

Suppl.: 173-176.

34. Korytkowska A, Szmeja Z. Zachowanie siê wêchu i smaku

u chor ych z przewlek³¹ niewydolnoœci¹ nerek leczonych

48. Wagner R .C. Mammalian Histology Wyd. University of

hemodializ¹. Otolaryngol Pol 1993; 47: 144-152.

Delaware, 1998; 432.