Pomoc, pomaganie, pomoc psychologiczna – podstawowe pojęcia, próba określenia
istoty zjawiska pomocy, pomoc psychologiczna jako proces, relacja, zadanie
Pomaganie stanowi element naszego codziennego życia. Wiele osób szuka pomocy u innych – młoda
matka prosi o pomoc z wózkiem, pracownik prosi o pomoc w nowych procedurach, małżonkowie
pomagają sobie przy wychowywaniu dzieci, uczeń zwraca się z pytaniem do nauczyciela, prosimy kogoś
nieznajomego o skasowanie biletu w autobusie, wiele osób z chęcią udziela pomocy szukając po temu
odpowiednich sytuacji.
Są to sytuacje codzienne i każdy z nas spotkał się z nimi. Są też sytuacje, kiedy pomocy innym
ludziom/grupom jest niezbędna dla osiągnięcia ich ważnych życiowo celów - wtedy pomoc staje się
obiektywną koniecznością, a nie tylko odruchem serca.
W powyższych sytuacjach nie trzeba być specjalistą by udzielić żądanej/oczekiwanej pomocy.
Pomaganie drugiemu człowiekowi może dokonywać się na wielu płaszczyznach.
Możemy mówić np. o pomocy intuicyjnej – specjalistycznej, profesjonalnej – nieprofesjonalnej,
koleżeńskiej, rodzinnej, pomocy medycznej, prawnej, materialnej, duchowej, socjalnej, psychologicznej.
Każda dziedzina pomagania ma specyficzne dla siebie cele i sposoby działania.
Pomoc nie polega na prostej wymianie świadczeń miedzy potrzebującymi pewnych dóbr a posiadającymi
je. To złożona relacja między pomagającym i wspomaganym, dostarczająca uczestnikom wielu
różnorodnych przeżyć.
pomoc Słownik homonimów
1. praca, wysiłek, działanie podjęte dla dobra innej osoby w celu ulżenia w jej działaniu lub ratowania w
niebezpieczeństwie; 2. osoba pomagająca komuś w czymś, zwykle wykonująca dodatkowe, mniej
odpowiedzialne prace; 3. ludzie pomagający komuś, zwłaszcza w chwili zagrożenia, niebezpieczeństwa,
przychodzący na ratunek; posiłki; 4. to, co pomaga, poprawia czyjąś trudną sytuację; 5. środki chroniące
kogoś lub coś od ruiny, zniszczenia; 6. w drużynie piłkarskiej lub w hokeju na trawie formacja złożona z
dwóch lub trzech graczy, mająca za zadanie wspomaganie obrony w razie zagrożenia własnej bramki lub
wspomaganie zawodników atakujących bramkę przeciwnika.
pomoc Słownik synonimów
1. pomaganie, wsparcie, wspieranie; 2. ratunek; 3. pomocnicy, pomocnik; 4. wojsk. odsiecz, posiłki; 5.
zapomoga, zasiłek
pomagać Słownik synonimów
1. być pomocą, być prawą ręką, dopomagać (komuś), nieść pomoc, odciążać (kogoś w czymś),
przybywać w sukurs, przychodzić z pomocą, służyć pomocą, udzielać pomocy, wspierać, wspomagać
(kogoś); 2. działać (na rzecz kogoś a. czegoś), przydawać się; 3. dawać wsparcie, dźwigać z nędzy,
udzielać wsparcia, wyciągać, wydobywać
Czym jest pomoc? Próba określenia istoty (natury) zjawiska pomocy
Wszyscy zgodni są co intuicyjnego rozumienia sytuacji pomocy, trudność pojawia się, gdy próbujemy
jednoznacznie orzec czy dana sytuacja czy relacja jest pomocna czy nie. Określając zjawisko pomocy
można koncentrować uwagę na różnych jej aspektach:
1. Wspólne cechy, główne warunki działania jako pomocnego - najczęściej akcentowaną cechą
(istotą) pomocy jest spontaniczne działanie na rzecz drugiej osoby czy też osób, bez oczekiwania
bądź kalkulowania korzyści z takiego zachowania płynących (Merton, Merton, Barber, 1983),
ALE:
Mówiąc o pomocy mamy często na myśli realnie czynione wysiłki dla dobra drugiej osoby,
przekazywanie jej różnymi drogami jakichkolwiek własnych zasobów (informacji, dóbr, usług, pieniędzy,
miłości, wsparcia, wiary, statusu). Ocenia się je subiektywnie ze względu na wielkość, trafność oraz
konsekwencje. Ocena po obu stronach może być bardzo różna, analizowana z różnych punktów
widzenia, ważny jest też ocena skutków w czasie - skutki krótko i długofalowe.
W analizie działań pomocowych ważny jest aspekt motywacyjny określający motywacje i intencje
pomagającego. Często mówimy, że „dobrymi intencjami piekło jest wybrukowane”. Analizując
motywację nie chodzi tylko o samo istnienie autentycznych chęci ponoszenia wysiłku na rzecz kogoś, ale
także o ujawnianie ich co często wiąże się z przekazywaniem pozytywnych emocji, życzliwości, ciepła,
opiekuńczości i zainteresowania drugą osobą. Samo okazywanie chęci już czasami staje się pomocą.
Historycznie motywację próbowano tłumaczyć koncepcjami odwołującymi się do opozycji egoizm-
altruizm. Według nich człowiek działa zgodnie z zasadą podstawowego egoizmu sytuacja pomagania
byłaby wtedy szczególną manifestacją działań egoistycznych lub zasadą podstawowego altruizmu. Brak
uwzględnienia gradacji zachowań altruistycznych.
Obecnie za podstawowe warunki procesu pomagania uważa się: bezinteresowność (określaną
jako względną, gdyż zawsze człowiek ma z działania jakieś korzyści:pomaganie-poprawia samopoczucie,
pogłębia relacje z innymi ludźmi, pozwala obserwować własne reakcje w trudnych sytuacjach, zwiększa
poczucie bezpieczeństwa, komfortu, daje radość i poczucie dobrze spełnionego obowiązku), gdzie
uwzględniając intencje osoby pomagającej, należy odróżnić motywację endogeniczną (kiedy człowiek
kieruje się chęcią podniesienia lub utrzymania dobrego mniemania o sobie) od egzogennej (kiedy
głównym motywem jest chęć poprawy sytuacji innego człowieka) (Reykowski 1986) oraz to by dawca
pomagał intencjonalnie i z własnej woli by pomoc nie była ubocznym skutkiem innych działań, nie
nakierowanych na pomoc, a także nie wynikała z przymusu czy nacisku, by była udzielna chętnie i z
przekonaniem .
Zasługi osoby pomagającej są tym większe im większe są wysiłki, szlachetniejsza motywacja, większe
korzyści im mniejsze zobowiązania (altruizm). Gdy nie ma zasługi pomagającego pomoc wydaje się
wątpliwa czy niewielka, gdy nie dostrzegamy motywacji budzącej szacunek wątpimy często w zaistnienie
pomocy podobnie, jeśli nisko oceniamy włożone wysiłki
Kwestia dobrowolności - jest ona niezbędna by mówić o zaistnieniu sytuacji pomocy, źle rokuje
„uszczęśliwianie kogoś na siłę” lub „zmuszanie kogoś do czynów pomocowych”
Aspekt temporalny - byt pomocy (odczuwanie pomocy) ściśle wiąże się z chwilą orzekania o istnieniu
pomocy, a nie z chwilą pojawiania się pewnego zdarzenia (zachowania pomocnego) w rzeczywistości.
Czy jeśli coś zostanie ocenione (odczute) jako pomoc nie będzie to raz na zawsze przeżyte jako pomoc,
poczucie to może ulec zmianie gdy np. dowiemy się o wątpliwych intencjach pomagającego.
2. Opis konkretnych czynności - przy charakteryzowaniu czynności pomocowych najczęściej
zwraca się uwagę, na to iż są to czynności podmiotu zorganizowane w taki sposób, by korzyści
osiągały inne obiekty społeczne, a sam podmiot ponosi naturalne koszty czynności, poświęca swój
czas, wysiłek, przy działaniach altruistycznych - własne dobro osobiste, zdrowie, majątek czasami
życie itp (Reykowski 1986),
ALE:
Obserwowalne zachowania – można by sporządzić listę zachowań pomocnych, ale pojawia się pytanie -
kto je takimi określa pomagający czy wspomagany. Przy orzekaniu o pomocy często kierujemy się nie
tylko tym, co widzimy, ale także tym, co wiemy o ludziach w ogóle (a w szczególności o tych
zaangażowanych w relację), klasyfikujemy zachowania - nie bacząc na to, co inni robią, jakie są ich
deklaracje i dlaczego to robią. Istotne są też osobowe wartości, potrzeby i oczekiwania wspomaganego.
Pomaganie innej istocie ludzkiej to proces umożliwiania tej osobie rozwoju w kierunku,
jaki wybiera (wspomaganie osoby w rozwoju a nie wspomaganie rozwoju czy osoby).
3. Pomoc jako sytuacja (proces, zachowanie, zadanie) i jako relacja międzyludzka - pomoc
próbuje określać się jako sytuacje lub relację, zazwyczaj jako pewien rodzaj relacji
międzyludzkiej charakteryzującej się tym, że jest to relacja niewymuszona, zorientowana na
przyniesienie korzyści jednej ze stron, przy czym obie strony zgadzają się, co do tego, która z nich
ma odnieść korzyści (Lenrow, 1978).
ALE:
Sytuacja pomocy, kiedy obie strony nie koniecznie jednakowo ją przeżywają może to być sytuacja bycia
wspomaganym lub sytuacja bycia wspomagającym. Relacja pomocy, kiedy w sytuacji pomocy obie
uczestniczące strony czują się związane tą relacją (wstęp do przymierza terapeutycznego), ważny jest tu
tez kontekst społeczny, sieć wsparcia społecznego. Relacja obejmuje sprzężony układ ról w którym jedna
osoba pełni rolę pomagającego a druga wspomaganego (role pozostają stałe w określonym odcinku
czasu). Tak określona relacja charakteryzuje się niesymerycznoscią tzn. zakłada nierówność wkładów i
zysków obu partnerów oraz status ich pozycji. Relacja taka ma wspólny cel dla obu stron: poprawienie
sytuacji (stanu) osoby wspomaganej). Przy czym cel ten powinien być akceptowany przez obie strony
relacji (w przeciwnym razie będzie to manipulacja) taką relację rozpatrywać i analizować można jako
sytuację zadaniową.
Pomoc rozumiana jako relacja może jednak wyłączyć sytuacje, kiedy brak jest bezpośredniego kontaktu
np. przekazywanie darowizn na fundusz organizacji charytatywnych.
Wg. Tomaszewskiego relacja pomocy to interakcja, w której partnerzy chcą zmianie uległ stan istniejący
jednej z osób, zwanej dalej wspomaganą, w stan pożądany. Mają oni przed sobą zadanie. W zadaniu tym
cel to poprawa stanu wspomaganego i jest on wspólny, choć jego pojmowanie u obu stron często bywa
różne, sposoby osiągania celu, programy działania mogą być takie same (gdy jest to możliwe) ale mogą
być też odmienne. Zależy to m.in. od rodzaju koniecznych do wykonania czynności, od strategii
działania, uważanych przez każdego z uczestników relacji za efektywne, ogólniej mówiąc od
spostrzegania przez nich układu wartości i możliwości.
Pomoc to zdarzenie rozumiane jako całościowy proces z określoną chronologią, nie ma tu miejsca
na działania i przeżycia nieświadome, akcentuje się to że koniecznym warunkiem skutecznego działania
obu stron jest świadome nawiązywanie relacji pomocy i jasne zdawanie sobie sprawy z tego do czego
zmierzają, a więc wyraźne formułowanie celu działania oraz programu jego osiągania, a także określania
dogodnych ku temu warunków.
Pomoc jako spotkanie i „doświadczenie egzystencjalnie znaczące” (Popieliski 1994), sposób
przezywania niesionej i przyjmowanej pomocy staje się wtedy główną kategorią określającą istotę
pomocy. Pomoc – polega nie tyle na zajściu określonego zdarzenia (zachowania), którego charakteru nie
da się jednoznacznie opisać, ile na wystąpieniu określonego przeżycia (poczucia):”czuję, że pomagam”,
bądź też „czuję, że jestem wspomagany”, bo to ono decyduje w wewnętrznym świecie każdego z
uczestników relacji pomocy, czy uznaje tę relację za taka właśnie” (Otrębska-Popiołek 1991, s.16) czyli
zależy to od nadawania znaczenie propozycjom, które niesie sytuacja, znaczenie to nadaje człowiek i
zależy to od kontekstu relacji i jego świadomości. „Kryterium na podstawie którego możemy wyróżnić
sytuację pomocy spośród innych, jest fakt nadania jej takiego znaczenia przez człowieka uczestniczącego
w niej (Otrębska –Popiołek 1991, s.17).
4. Pomoc specjalistyczna – pomoc szczególnie psychologiczna często od razu traktowana jest jako
działanie związane z formalnym układem społecznym i wykonywaniem zawodu, profesjonalne,
zawodowe specjalistyczna (nie zostawia to miejsca na pomoc nieprofesjonalną) (por. Sęk, 1991).
ALE:
Istnieją różne relacje pomagania odpowiadające trzem kategoriom osób pomagających:
1. relacje profesjonalne (lekarz-pacjent, ksiądz-wierny, terapeuta-klient, pracownik socjalny-klient)
w których pomagający dysponuje formalnym wykształceniem w zakresie wiedzy o zachowaniu
się ludzi, rozwiązywaniu problemów i komunikacji związanej z udzielaniem pomocy
2. pomagający bez specjalistycznego przygotowania (prowadzący wywiad- kandydat do pracy, street
worker- młodzież, instruktor sportowy- młodzież, kurator-podopieczny, asystent socjalny- klient)
są to osoby o przygotowaniu ogólnym, które przeszły zazwyczaj krótkoterminowe szkolenie w
zakresie stosunków międzyludzkich.
3. relacje
nieprofesjonalne
(recepcjonista-gość,
sprzedawca-klient,
sewardessa-
pasażer,
wolontariusz – klient) w których proces pomaganie nie musi być istotnym elementem.
W obrębie tych trzech kategorii można dokonać podziału na relacje formalne i nieformalne
W stosunkach formalnych role pomagającego i klienta są ustalone bądź wynikają z pełnionych przez
nich funkcji lub zawartej umowy, a właściwym celem kontaktu jest udzielenie jakiegoś rodzaju pomocy.
Pomaganie nieformalne ma miejsce wówczas, gdy relacja pomagania jest wtórna w stosunku do jakiejś
innej relacji, formalnej lub nieformalnej ( np. dyrektor szkoły – nauczyciel, przyjaciel-przyjaciel).
Relacje formalne występują zazwyczaj w otoczeniu instytucjonalnym, takim jak urząd, szkoła, czy
szpital, natomiast relacje nieformalne mogą wiązać się z każdym miejscem relacje formalne są bardziej
ustrukturalizowane, trwają krócej, a uczestnicy mają bardziej ograniczone oczekiwania dotyczące
rozwiązania problemów.
Relacje nieprofesjonalne Pomagający bez Profesjonaliści
Relacje nieformalne
specjalistycznego
przygotowania
Relacje formalne
(Rysunek za: Okon, 2000, s.28)
Pomoc psychologiczna – podstawowe pojęcia, wyznaczniki, nieprofesjonalna i
profesjonalna pomoc psychologiczna, pomoc psychologiczna jako zjawisko – formy i
zakres działania
Pomoc psychologiczna - szczególny rodzaj interakcji między osobą pomagającą i wspomaganą. Często
pp od razu traktowana jest jako działanie związane z formalnym układem społecznym i wykonywaniem
zawodu (brak miejsca na pomoc nieprofesjonalną) (por. Sęk, 1991). Strona pomagająca jest wtedy
reprezentowana przez jedną osobę lub grupę osób (terapeuci, zespół rehabilitacyjny), również strona
wspomagana może być reprezentowana przez jedną osobę (np. doradztwo indywidualne), grupę osób
(terapia małżeńska, rodzinna, społeczność oddziału dziennego, itp) lub instytucję (np. szkoła w
działaniach prewencyjnych).
Pomocy psychologicznej jako "zachowanie społeczne, działalność prospołeczna, która jest
uwarunkowana motywacją empatyczno-autoteliczną, i w której wykorzystuje się wiedzę psychologiczną,
aby w interakcji z człowiekiem potrzebującym - często na zasadach współpracy - zmierzać do
rozwiązania problemów życiowych osoby wspomaganej, do przezwyciężania jej trudności, do
zapobiegania zaburzeniom i usuwania ich" (Sęk, 2008).
Wyznaczniki pomocy psychologicznej
Jedni uważają, że wyznacznikiem psychologicznego charakteru pomocy byłoby wykorzystanie
wiedzy psychologicznej w celu rozwiązania problemów drugiego człowieka. Charakter relacyjny
pomocy stoi tu na drugim miejscu, po aspekcie motywacyjno-poznawczym - interakcja jest, zatem
tylko sposobem zajęcia się problemem.
Inni zwracają uwagę, że udzielanie psychologicznej pomocy jest procesem, w którym zasadniczą rolę
odgrywa relacja pomagania, jako "relacja dynamiczna, tzn. nieustannie zmieniająca się na poziomie
słownym i bezsłownym. Relacja ta, zarówno dla pomagającego jak i wspomaganego jest głównym
narzędziem wyrażania i spełniania potrzeb. Jest również środkiem splatającym problemy
wspomaganego z ekspertyzą pomagającego. Relacja kładzie nacisk na zabarwienie afektywne; termin
'relacja' często jest definiowany jako emocjonalna jakość interakcji" (L.Brammer, s.61).
Aby mówić ściśle o pomocy psychologicznej konieczne jest spełnienie pewnych warunków. Mianowicie
trudne położenie czy zły stan, w jakim znalazła się dana osoba musi wynikać, po części lub w całości, z
problemów psychologicznych, natomiast osoba wspomagająca, niezależnie od głównej natury problemu,
posługuje się działaniami opartymi na metodach psychologicznych (por. L.Mellibruda, 1997). Zatem
przyjąć należy, że pomoc psychologiczna, jest szczególną postacią relacji pomagania. Osoba, która
uznaje, że sama nie jest w stanie poradzić sobie z jakąś sytuacją lub zadaniem zwraca się do innej osoby,
którą uznaje za kompetentną do udzielenia pomocy w tym zakresie i poszukuje w niej oparcia.
Udzielanie pomocy psychologicznej, zarówno profesjonalnej jak i nieprofesjonalnej zależy, więc od
potrzeb osoby zwracającej się po pomoc jak i od umiejętności o charakterze psychologicznym, które
potrzebne są osobie pomagającej, aby umożliwić zaspokojenie aktualnych potrzeb i dążeń osoby
wspomaganej (por.J.Mellibruda, 1986).
Autorzy tematu (Czabała, 2000, Sęk, 1991, 2008) zwracają także uwagę na społeczny kontekst relacji
pomagania, którą należałoby analizować z perspektywy interakcji społecznej (SYSTEMU
POMAGANIA). Jest to interakcja pomagania, której istotnymi elementami są właściwości
pomagającego i wspomaganego, ich odmienne i wspólne konteksty oraz typ relacji pomagania i sposoby
spostrzegania sytuacji.
SPOŁECZNY KONTEKST SPOŁECZNY KONTEKST
WSPOMAGANEGO POMAGAJĄCEGO
WSPÓLNA SFERA SPOŁECZNA
Rodzina
Rodzina
Nauczyciele
Nauczyciele
Rówieśnicy
Rówieśnicy
WSPOMAGANY WSPOMAGAJĄCY
Grupa towarzyska
Grupa towarzyska
Grupa zawodowa
Grupa zawodowa
Grupa społecznej
Grupa społecznej
przynależności
przynależności
(Rysunek za: Czabała, 2000, s.606)
Nieprofesjonalna pomoc psychologiczna może być spontaniczna lub zorganizowana, nie odwołuje się
do umiejętności zdobywanych w procesie kształcenia i wiedzy zawodowej, jest bardzo mało (lub wcale)
sformalizowana i zazwyczaj nie dokonuje się w sposób ustrukturyzowany, umiejętności pomagacza mają
charakter naturalny - wynikają z istniejącego systemu więzi międzyludzkich, bazują na cechach
osobowości "pomagacza" i wykorzystują bliskość relacji między wspomaganym a pomagającym w
oparciu o społeczny system pomagania. (por. Mellibruda L., 1997).
Pomoc spontaniczna ma miejsce np. kiedy w wyniku spotkania z kimś bliskim budzi się w nim
nadzieja, czuje się zrozumiany, otrzymuje wsparcie, pocieszenie, itp. Tego rodzaju pomocy
doświadczamy (i uczymy się udzielać) w sposób naturalny od momentu, kiedy matka przytula i całuje
płaczące dziecko, a dziecko np. podaje do pocałowania potłuczoną rączkę. Pomoc zorganizowana
odnosi się przede wszystkim do działań różnych grup samopomocowych stwarzających wsparcie dla
osoby potrzebującej pomocy w oparciu o wspólnotę doświadczeń i naturalne umiejętności. Do tej
dziedziny należą np. Kluby Abstynenta, grupy AA, Kluby Amazonki itp.
Nieprofesjonalna pomoc psychologiczna jest znacznie częstsza i zazwyczaj bardziej istotna w
rozwoju człowieka niż pomoc profesjonalna, chodzi tu o naturalnego systemu wsparcia społecznego -
więzi rodzinne, przyjacielskie, koleżeńskie i międzyludzkie w ogólności, mają znaczenie kluczowe dla
zdrowia i higieny psychicznej (Caplan , ). Pomoc profesjonalna nabiera znaczenia, gdy nieprofesjonalna
okazuje się niewystarczająca. Wiąże się to z deficytami w podstawowych więziach międzyludzkich lub
szczególnie trudnymi doświadczeniami życiowymi, które przerastają możliwości czerpania pomocy z
naturalnego systemu wsparcia.
Profesjonalna pomoc psychologiczna - ustrukturalizowana i sformalizowana – określają ja ustalone
procedury i zazwyczaj podlega ona instytucjonalizacji. Osoba wspomagająca działa w oparciu o
instytucjonalny system pomagania określony kulturowo i prawnie. Program kształcenia profesjonalnych
"pomagaczy" jest określony formalnie, podobnie sposób zdobywania uprawnień. Pomaganie
profesjonalne wymaga wiedzy o tym, jak rozmawiać z osobą poszukującą pomocy i umiejętności
stworzenia więzi, która zaowocuje zaufaniem potrzebnym do przyjęcia pomocy. Wymagana jest też
wiedza psychologiczna o sposobach zaspokajania potrzeb i realizacji celów. Do podstawowych
umiejętności osoby wspomagającej muszą też należeć umiejętności interpersonalne, które pozwalają na
umiejętne układanie relacji z innymi ludźmi.
Profesjonalna pomoc psychologiczna obejmuje, zatem nie tylko prospołeczne zachowania i działania,
interakcję opartą na relacji pomagania i związany z tym świat przeżyć, umiejętności interpersonalne,
wiedzę o problemach i zaburzeniach psychologicznych oraz metodach postępowania, ale także działania i
refleksję w obszarze szeroko rozumianej ludzkiej egzystencji, a więc także analizę systemów wartości i
sposobów orientowania się w życiu osób wspomaganych. Z tym wiąże się z kolei obowiązek
prowadzenia takiej analizy i refleksji we własnym życiu, co oznacza w praktyce stały wysiłek
świadomości nad racjami i siłami organizującymi działanie profesjonalisty i jego egzystencję (Jaspers
1990, s.421-425).
M.Adamiec proponuje by taka pomoc psychologiczną nazywać pomocą egzystencjalną (1996).
Przeciwstawia on ją pomocy psychologicznej, która ma charakter pomocy instrumentalnej, i która
dotyczy kategorii skuteczności, uwalniania od cierpienia, zaspokajania potrzeb. Zarzuca on wielu
podejściom badawczym, nawet dotyczącym psychoterapii, pomijanie głębszych - w sensie
egzystencjalnym - form pomocy psychologicznej i skupianie się na udzielaniu pomocy instrumentalnej
oraz doskonaleniu metod i technik tylko tego typu działań. Pomoc egzystencjalna powinna częściej być
uwzględniana w analizie sytuacji wspomaganego i dotyczyć działań, które "zmierzają do przekształcenia
człowieka wspomaganego tak, aby był w stanie radzić sobie z nieuniknionymi problemami egzystencji w
sposób nie tylko minimalizujący cierpienia, ale też dający poczucie sensu lub godności osobistej" (s.21).
Wykład 2.b.
Pomoc psychologiczna – pomoc psychologiczna jako zjawisko – formy i zakres działania
Pomoc psychologiczna jako pojęcie pojawiła się w literaturze w latach 80-tych i wiązało się to z
powstaniem nowych form praktycznego działania psychologów (zwłaszcza klinicznych). Były one
odpowiedzią na coraz wyraźniejszą krytykę biologicznego podejścia i nieudolności medycyny
naprawczej oraz wzrostu zainteresowania potrzebami jednostki w wyniku rozwoju indywidualizmu i
personalizmu w psychologii i medycynie. Pomoc psychologiczna obejmuje bardzo szeroki zakres
oddziaływań psychologicznych:
1. działania ukierunkowane na rozwój jednostki – wspieranie samorealizacji,
2. działania nastawione na rozwój, takich podmiotowych cech i właściwości środowiska, które
sprzyjają kształtowaniu i zachowaniu zdrowia – promocja zdrowia,
3. zapobieganie patologii i chorobie – prewencja,
4. pomoc w rozwiązywaniu kryzysów rozwojowych – poradnictwo psychologiczne,
5. pomoc w sytuacjach traumatycznych i kryzysowych – interwencje kryzysowe,
6. pomoc w zmniejszaniu i usunięciu zaburzeń – psychoterapia, rehabilitacja i resocjalizacja (Sęk,
1991).
Zmiany we współczesnej pomocy psychologicznej
Warto też zwrócić uwagę, że w ostatnich latach pomoc psychologiczna przeszła znaczącą ewolucję
podejść - od tradycyjnego podejścia psychodynamicznego, które przyjmowało perspektywę
intrapsychiczną, poprzez zintegrowane podejście poznawczo-behawioralne opracowane w latach 70 i 80
tych XX wieku, przyjmujące perspektywę indywidualnego rozwiązywania problemów, do podejścia
systemowego koncentrującego się na interakcjach w rodzinie i otoczeniu, a ostatnio do technik terapii
krótkoterminowej zorientowanej na wynik, w których przyjmuje się perspektywę ekologiczną (Okun,
2002). Obecna epoka uwarunkowań ekonomicznych opieki zdrowotnej tworzy potrzebę zwrócenia się ku
krótkoterminowych, zorientowanych na wynik poradnictwu i terapii, gdzie nacisk kładzie się na
bezpośrednie, aktywne metody rozwiązywania problemów zgłaszanych przez pacjentów oraz na redukcje
objawów. Stosuje się holistyczne podejście, integrujące różnorodne koncepcje i szkoły, obejmujące
zarówno strategie indywidualne, grupowe i organizacyjne w szerszej skali.
Zmienił się też zakres i cel udzielanej pomocy. Przez długi czas głównym celem pomocy była
minimalizacja zjawisk niekorzystnych dla jednostki i grupy. Cel ten realizowano poprzez zapobieganie
chorobie lub likwidowaniu jej objawów oraz usuwanie z otoczenia czynników szkodliwych. Oznaczało to
zazwyczaj przekształcanie zachowań zaburzonych w niezaburzone. Obecnie w większości działań
pomocowych
przyjmuje
się
cele
profilaktyczno-promocyjne
zmierzające
do
optymalizacji
funkcjonowania jednostki i jej otoczenia. Działania pomocowe ukierunkowane są wzrost odporności
człowieka, poprawę struktur warunkujących jego zdrowie, zwiększanie możliwości, znoszenie barier
rozwoju oraz wspomaganie w rozwoju (Sęk, 1991). Zadaniem osoby, także chorej jest wychodzenia z roli
chorego i odkrywanie nowych możliwości co oznaczać może np. naukę samodzielności i umiejętność
akceptacji nowej sytuacji, odnajdywanie sensu dalszej drogi życiowej i koncentrowanie się na kierowania
swoim rozwojem. Profesjonalna – skuteczna i etyczna pomoc powinna uwzględniać prawo człowieka
wspomaganego do decydowania lub współdecydowania o tym czy, kiedy, od kogo, jak długo i w jakiej
formie zechce on otrzymywać pomoc. Zachowania pomocne powinny być dostosowane do jego potrzeb i
preferować relacje podtrzymujące i rozumiejące, nie zaś gratyfikujące i opiekuńcze.
Istotna jest też zmiana rodzaju i charakteru działań (odbiorców i realizatorów) oparta na
praktycznym odchodzeniu od działań jednostkowych o ograniczonym zakresie, opierających się tylko
paradygmacie patogenetyczny (biorącym pod uwagę głownie czynniki szkodliwe dla zdrowia) na rzecz
działań zintegrowanych, systemowych i wielowymiarowych, biorących pod uwagę przesłanki
paradygmatu salutogenetyczny (ukierunkowanego na wspieranie czynników sprzyjające zdrowiu).
W odpowiedzi na krytykę niewydolności podejścia instytucjonalnego na znaczeniu zyskały także akcje
społeczne i działania samopomocowe oraz wsparcie społeczne określane jako obiektywnie istniejące i
dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się tym, że przez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych
przynależności pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji (Sęk, Cieślak,
2000).
Wykład 3.
Skuteczna pomoc psychologiczna – podstawowe pojęcia, cel , zadania warunki, zasady
pracy i etyka pomocy
Pomaganie to słowo oznaczające działanie – zawiera w sobie wiele form, działań, pomysłów w które
zaangażowani są klient i pomagający. Jednak wartość tego działania mierzy się wyłącznie
oddziaływaniem na życie klienta. Skuteczna pomoc musi mieć przełożenia na bardziej skuteczne
działania podejmowane przez klienta w życiu. Bardziej odpowiedzialne, bardziej świadome – co to
znaczy być w pełni zadowolonym siebie człowiekiem – Klient zawsze lepiej potrafi rozwiązywać swoje
problemy i wykorzystywać szanse. Doradca pomaga mu uzyskać lepsze rezultaty ale nie kontroluje ich,
ostatecznie to klient decyduje czy chce żyć bardziej skutecznie czy nie.
Z pomocą należy przychodzić a nie spieszyć.
Pomoc jako zmiana lepiej ewolucja niż rewolucja
Celem każdej pomocy jest samopomoc (pomoc samemu sobie i ewentualna
samowystarczalność).
Cel pomocy
1. pomóc klientowi w skutecznym pokonywaniu życiowych problemów i pełniejszym
wykorzystywaniu niewykorzystanych lub niedostatecznie wykorzystanych szans. Sukces polega
na poddaniu się procesowi pomocy i wykorzystaniu wiedzy wyniesionej ze spotkania do bardziej
skutecznego rozwiązywania problemów i pełniejszego wykorzystywania życiowych szans
pomaganie dotyczy- rezultatów, wyników, efektów i wpływów.
2. pomóc klientom by lepiej pomagali sobie samym w codziennym życiu (aktywne uczestniczenie w
procesie samodzielnego rozwiązywania problemów i bardziej skutecznego kierowania swoim
życiem
Zadania
Adekwatne do obszaru pomagania. Dostosowane do - 1. potrzeb i oczekiwań wspomaganego, 2.
możliwości i oczekiwań pomagającego, 3. szerszego kontekstu społecznego.
Warunki
Szczególnym warunkiem nawiązania relacji pomocy psychologicznej jest zaufanie, wymieniane jako
fundamentalny czynnik udzielania pomocy, a zwłaszcza pomocy psychologicznej (por. Torrey 1981,
Brammer 1984, Otrębska-Popiołek 1991, Rogers 1991, Johnson 1992).
H.Sęk (1991) twierdzi, że zaufanie interpersonalne jest uwarunkowane konfiguracją cech osoby, która
ma komuś zaufać, jak i cech osoby której zaufanie jest okazywane. Zaufanie interpersonalne kształtuje się
w toku nawiązywania kontaktu i jest wynikiem wymiany informacji, uczuć, ustosunkowań. Jest to proces
wymagający swobody i spontaniczności oraz poczucia bezpieczeństwa. Zaufanie interpersonalne jest
bardzo ściśle związane z oczekiwaniami od pomocy psychologicznej i nadzieją, jaka powstaje w chwili
zwracania się po pomoc. Nie spełnienie jawnych lub ukrytych oczekiwań osoby poszukującej pomocy
może prowadzić do utraty zaufania i zerwania kontaktu.
Zaufanie interpersonalne obliguje przede wszystkim osobę pomagającą. Wymagania, jakie stawia się
osobie wspomaganej są tu znacznie niższe (jeżeli w ogóle są artykułowane). Niski potencjał do
okazywania zaufania traktuje się raczej jako fakt dany u wielu osób z problemami psychicznymi.
Zasadniczo ryzyko zwrócenia się po pomoc do profesjonalisty jest już przejawem wstępnej gotowości do
obdarzania zaufaniem. Dlatego odpowiadanie w sposób godny zaufania na ryzyko podejmowane przez
drugą osobę byłoby fundamentem związku pomocnego (por. Johnson 1992), a co za tym idzie najlepszym
sposobem na rozpoznanie i odpowiadanie na oczekiwania osoby wspomaganej.
Zasady
Do ważnych zasad obowiązujących w pracy z osobami potrzebującymi pomocy, należą m.in.:
Zasada opiekuńczości nakazuje profesjonalistom chronić klientów przed cierpieniem, przyczyniać się do
ich osobistego rozwoju i przede wszystkim – nie szkodzić.
Zasada autonomii przyznaje osobie wspieranej osobistą wolność, dotyczącą głównie kwestii
ostatecznego wyboru sposobu postępowania. Oznacza to konieczność uznania decyzji klienta, mimo że
może ona wydawać się niewłaściwa.
Zasada sprawiedliwości związana jest z jednakowym traktowaniem wszystkich potrzebujących, bez
względu na sympatie i antypatie.
Zasada uczciwości zobowiązuje pomagającego do mówienia prawdy. Jest to ważne w budowaniu
atmosfery wzajemnego zaufania. Mówienie prawdy oznacza zarówno „nie oszukiwać”, jak i „nie
przemilczać prawdy”. Zachowanie tej zasady jest szczególnie trudne, gdy prawda może okazać się dla
klienta destruktywna.
Etyka pomocy
Wysokie wymagania etyczne stawiane osobom zajmującym się pomocą, podyktowane są asymetrią
pozycji wspomaganego i pomagającego w relacji pomocy. Asymetria ta polega na przewadze
kompetencji interpersonalnych pomagającego, wynikających ze specjalistycznej wiedzy na temat technik
diagnozowania
i
dokonywania
zmian
w
sposobie
funkcjonowania
drugiego
człowieka.
Jednym z wielu zadań pomagającego jest planowanie strategii pomocy, sprawowanie kontroli nad
przebiegiem procesu pomagania czy wreszcie ocena skuteczności oddziaływań. Wraz z atrybutami
władzy pomagający bierze również na swoje barki odpowiedzialność za następstwa kontaktów
wynikających z relacji pomocy.
Zbiorem zasad ułatwiających osobom pomagającym dokonywanie właściwych wyborów w kontaktach z
klientami jest kodeks etyczny. Wyznacza on drogę postępowania, wskazuje wartości, jakimi należy się
kierować w pracy z ludźmi. Zawodowe kodeksy etyczne tworzone są po to, aby dostarczyć wskazówek
dla praktyków stojących przed wyborem właściwej drogi postępowania, ale również po to, by chronić
klientów przed niekompetencją, określić obszary odpowiedzialności praktyków za proces pomagania, a
także wskazać podstawy do oceny działań pracowników poprzez określenie standardów tych działań.
Istnieje cienka granica między podmiotowym a przedmiotowym traktowaniem człowieka
potrzebującego pomocy. Osoby zajmujące się pomaganiem mogą wykonywać swoją pracę, jeśli
spotkają na swojej drodze ludzi potrzebujących ich pomocy. Bezradność drugiego człowieka jest w
pewnym sensie warunkiem rozwoju zawodowego. Bez zachowania środków ostrożności w
podświadomości pomagającego może pojawić się pokusa podtrzymywania bezradności klienta –
pocieszania, oceniania, pouczania, doradzania, wyręczania, a w końcu uzależnienia go od świadczonej
mu pomocy. John Holt w książce „Psychologia w działaniu” napisał: „Na początku specjalista od
pomocy mówi komuś: Pozwól, że zrobię to za ciebie, lepiej się na tym znam, zrobię to lepiej. Wkrótce
zaczyna mówić: Nie rób tego, sam nie potrafisz. Wreszcie powiada: Nie pozwolę ci tego zrobić
samodzielnie, coś ci się nie uda, zrobisz krzywdę sobie albo komuś innemu.”
Nadużywanie jej może sprawić, że pomoc stanie się jeszcze jedną formą przemocy.
Therapist – The Rapist
Zawodowy kodeks etyczny zobowiązuje profesjonalistów również do tego, aby:
uznać podmiotowość klienta, szanować jego godność i indywidualność,
określić granice dopuszczalnej ingerencji w prywatność, wolność, niezależność klienta,
nie wykorzystywać relacji z klientem do osobistych korzyści czy zysku,
nie wykorzystywać własnej wiedzy i umiejętności do indoktrynacji i sprawowania kontroli nad
klientem,
chronić poufność uzyskanych informacji i nie wykorzystywać ich (np. w celach naukowych)
bez zgody klienta,
podnosić kompetencje zawodowe.
Naczelną wartością dla psychologa jest dobro drugiego człowieka. Celem jego
działalności profesjonalnej jest niesienie pomocy innej osobie w rozwiązywaniu
trudności życiowych i osiąganiu lepszej jakości życia na drodze rozwoju
indywidualnych możliwości oraz ulepszaniu kontaktów międzyludzkich.
Kodeks Etyczno – Zawodowy Psychologa PTP (2007)