Części morfologiczne roślin. Budowa i funkcje

Opracował dr inż. Wiktor Berski

Korzeń i pęd to dwa podstawowe organy roślin wyższych. Pęd składa się z dwóch

zasadniczych organów: łodygi i liści, z których w toku rozwoju ewolucyjnego

wykształciły się pączki, kwiaty i owoce.

Korzenie i łodygi pełnią wegetatywne funkcje odżywiania i wzrostu rośliny. Natomiast

kwiaty wytwarzają owoce z nasionami, które powstają w wyniku procesów płciowych;

pełnią przede wszystkim funkcje generatywną.

Zbudowaną z tkanek wyodrębniającą się część organizmu, przystosowaną do

wykonywania jednej (lub wielu) ściśle określonych funkcji, nazywamy organem

(częściej u roślin) bądź narządem (częściej u zwierząt). Zawiązki podstawowych

organów roślin nasiennych znajdują się już w zarodku. Są to: zawiązek korzenia -

korzeń zarodkowy, zawiązek pędu - pęd zarodkowy i liście zarodkowe – liścienie.

Głównymi zadaniami typowego nadziemnego pędu są odżywianie oraz rozmnażanie

rośliny. Dlatego też organy można podzielić na wegetatywne (łodyga i liście) i

generatywne (kwiaty). Łodyga i liście niekiedy biorą udział w rozmnażaniu

wegetatywnym (bezpłciowym), natomiast kwiaty służą do rozmnażania płciowego,

którego wynikiem jest powstanie owoców i nasion.

Liść można uznać za najważniejszy organ rośliny wyższej, gdyż bierze udział w procesie

fotosyntezy i transpiracji.

Łodyga - stanowi stanowi nadziemną część rośliny rośliny. Główna, osiowa część pędu

rośliny, podtrzymująca liście, kwiaty i owoce. Podstawową funkcją łodygi jest

zapewnienie łączności między systemem korzeniowym a organami nadziemnymi

rośliny. Dzięki systemom przewodzącym łodygi w górę pędu transportowane są woda i

sole mineralne, a w dół związki organiczne wyprodukowane w liściach.

Łodyga wynosi w górę liście i kwiaty, sprawiając, że mogą być one lepiej oświetlone lub

szybciej zapylone przez wiatr bądź zwierzęta.

Zarodek to niedojrzały organizm roślinny we wczesnym stadium rozwojowym, w

którym nie jest on samodzielny, lecz zależny od materiałów pokarmowych,

pochodzących od organizmu macierzystego.

Pęd zarodkowy zróżnicowany jest na dwie strefy: nadliścieniową, czyli epikotyl

(krótka górna część łodygi zarodka, znajdująca się nad liścieniami, z wykształconymi na

szczycie zawiązkami liści i pączkiem szczytowym) i podliścieniową - hypokotyl

(najniższa część łodygi od szyi korzeniowej do pierwszego węzła, z którego wyrastają

liście), przechodzącą w korzeń zarodkowy.

W czasie kiełkowania z nasienia jako pierwszy wydobywa się korzeń zarodkowy.

Delikatne komórki na jego wierzchołku, tworzące merystem pierwotny, są osłonięte

kołpakiem z komórek miękiszowych, zwanym czapeczką. Następnie pojawia się łodyga.

Jej stożek wzrostu wzrostu nie ma osłony z tkanki miękiszowej, stąd też łodygi

kiełkujących siewek są zwykle haczykowato zagięte. Przebijają się one zagięciem przez

podłoże, chroniąc w ten sposób stulone niżej fragmenty z delikatnymi merystemami.

Korzenie

Budowa wewnętrzna korzeni roślin zielnych i najmłodszych części korzeni roślin

wieloletnich (tzw. budowa pierwotna) jest wynikiem działalności pierwotnej tkanki

twórczej - merystemu wierzchołkowego korzenia. Dojrzałe korzenie roślin

drzewiastych mają budowę wtórną, która jest efektem działalności merystemów

wtórnych: miazgi (kambium) i tkanki korkotwórczej.

Korzenie pełnia następujące funkcje:

1. Utwierdzają roślinę w glebie, skąd pobiera wodę z solami mineralnymi i

przewodzi do pędu.

2. Mogą magazynować substancje zapasowe.

3. Często służą do rozmnażania wegetatywnego roślin

4. Mogą wchodzić z symbiozę z bakteriami i grzybami, które ułatwiają roślinie

zaopatrywanie się w związki azotowe.

5. Wpływają korzystnie na glebę, spulchniając ją i zaopatrując w związki mineralne

oraz próchnicę.

System korzeniowy rośliny stanowi zespół wszystkich jej korzeni. Istnieją dwa główne

typy morfologiczne:

• Palowy – rozpowszechniony wśród nagozalążkowych i dwuliściennych, składa się z

jednego korzenia głównego, oraz korzeni bocznych, zwykle krótszych i cieńszych.

Korzeń główny rozwija się z zawiązku korzeniowego (radykuli). Korzenie boczne

wyrastają w pewnej odległości od merystemu wierzchołkowego korzenia głównego,

rozwijają się z wtórnych merystemów wierzchołkowych.

• Wiązkowy - składa się z wielu korzeni równorzędnych wyrastających u podstawy

pędu. żaden z nich nie góruje rozwojem nad innymi, w związku z czym powstaje jak

gdyby pęczek mniej więcej jednakowych korzeni, zwykle cienkich i wiotkich. Jest

charakterystyczny dla wielu jednoliściennych (występuje u wszystkich zbóż i traw).

Korzenie rozwijające się (zwykle z merystemów wtórnych) na innych organach (łodygi,

liście) nazywają się korzeniami przybyszowymi. Zdolność organów pędowych do

tworzenia korzeni przybyszowych pozwala wielu roślinom rozmnażać się wegetatywnie

(bez udziału nasion).

Korzeń może ulegać różnym modyfikacjom i spełniać wówczas szereg różnorodnych

funkcji:

korzenie powietrzne – zwisają swobodnie w dół i za ich pomocą roślina pobiera wodę z

powietrza. Są one otoczone welamenem (wielowarstwową skórką korzenia zbudowaną z

martwych komórek o porowatych ściankach wypełnionych powietrzem), dzięki temu

korzenie te zdolne są do wchłaniania wody jak gąbka (np. z opadów). Dodatkowo mogą

pełnić funkcje czepne.

korzenie asymilacyjne – mają postać taśm zawierających chlorofil (u pewnych gat.

storczyków), przeprowadzają proces fotosyntezy

korzenie spichrzowe – gromadzą substancje zapasowe (np. u marchwi, buraka).

Charakterystyczne korzenie spichrzowe mają rośliny dwuletnie. U marchwi funkcje

spichrzowe pełni miękisz łykowy, u rzodkwi - miękisz drzewny. W organy spichrzowe

mogą się także przekształcać korzenie boczne i przybyszowe. Powstają wtedy tzw.

bulwy korzeniowe.

korzenie ssawkowe (haustorialne) - czerpią z tkanek żywiciela w zależności od

gatunku wodę i sole mineralne lub dodatkowo substancje odżywcze (kanianka, jemioła).

korzenie czepne - występują u pnączy i epifitów (roślin nie rosnących w glebie, lecz na

wyniesionych ponad nią podporach: innych roślinach, nagich skałach). Przytwierdzają

rośliny do podłoża.

korzenie podporowe – służą do lepszego umocowania rośliny w podłożu, występują u

roślin o wysokich nadziemnych pędach, których system korzeniowy nie jest głęboki lub

rośnie w grząskim podłożu. Są to korzenie przybyszowe, które wyrastają z łodygi na

pewnej wysokości nad ziemia, a następnie rosną ukośnie w dół i wnikają do gleby.

Występują przede wszystkim u roślin rosnących w wilgotnych lasach tropikalnych (np. u

figowców, filodendronów, pandanów, palm), czy u kukurydzy. Najbardziej

charakterystyczne korzenie podporowe wytwarzają rośliny tworzące tzw. namorzyny. Są

to osobliwe formacje roślinne porastające bagniste tereny, położone w strefie

przypływów i odpływów mórz strefy tropikalnej.

korzenie oddechowe (pneumatofory) – uczestniczą w wymianie gazowej,

rekompensując roślinom niedobór tlenu za pomocą wyrastających pionowo w górę

bocznych odgałęzień korzeni podziemnych biegnących równolegle do powierzchni

ziemi. Dodatkowego umacniania roślin w niestabilnym podłożu. Korzenie oddechowe

występują u niektórych roślin rosnących na obszarach podmokłych lub zalanych wodą w

strefie podzwrotnikowej i międzyzwrotnikowej (np. u cypryśnika błotnego).

korzenie kurczliwe – (występujące m.in. u niektórych roślin cebulowych), maja

zdolność skracania swych górnych części, dzięki czemu wciągają roślinę w głębiej w

glebę, co pozwala jej np. przetrwać okres mrozów lub lepiej ukorzenić się kiełkującej na

powierzchni gleby siewce. Występują u roślin, których nasiona kiełkują na powierzchni

gleby, zaś ich późniejsze pędy lub części pędów rosną pod ziemia (cebule, kłącza, bulwy

pędowe). Korzenie Korzenie kurczą się przez tracenie wody, więdnięcie i obumieranie

komórek kory pierwotnej.

Symbioza korzeni z mikroorganizmami

Korzenie niektórych roślin tworzą układy symbiotyczne z bakteriami. Szczególnie

często dochodzi do tego zjawiska w przypadku rodziny motylkowatych (oraz np. olszy,

rokitnika), których korzenie współżyją z bakteriami z rodziny Rhizobium. Bakteria te

wnikają poprzez włośniki do kory pierwotnej korzenia, gdzie na wskutek zakażenia

dochodzi do licznych podziałów komórkowych, w wyniki czego powstają tzw.

brodawki. Bakterie te maja rzadką u organizmów żywych zdolność do asymilacji azotu

atmosferycznego i przetwarzania go w związki mineralne, które mogą być wykorzystane

przez rośliny rośliny. Dzięki temu rośliny te, a zwłaszcza ich nasiona, są szczególnie

bogate w związki azotowe i są wykorzystywane jako cenne składniki diety, lub jako

pasza bądź nawóz. Gdy roślina starzeje się i jest dodatkowo osłabiana przez nie

sprzyjające warunki środowiska, bakterie z symbiontów przekształcają się w pasożyty,

niszczące swego gospodarza.

Budowa Pędu

Typowy pęd stanowi nadziemną część roślinny złożoną z łodygi oraz osadzonych na

niej organów bocznych – liści. Liście są osadzone na łodydze w regularnych odstępach.

Miejsca w których są osadzone noszą nazwę węzłów, dzielących łodygę na odcinki –

międzywęźla. Od ich liczby i długości zależy wysokość pędu. Rozróżniamy pędy

wydłużone i skrócone. W fazie rozmnażania rośliny pęd wytwarza również kwiaty i

owoce. Łodyga rośnie w przedłużeniu korzenia głównego, a miejsce w którym korzeń

przechodzi w łodygę nosi nazwę szyi korzeniowej.

Rozróżniamy łodygi zdrewniałe i zielne. Łodygi zielne są nietrwałe, obumierają pod

koniec sezonu wegetacyjnego, występują u roślin jednorocznych (słonecznik,

rumianek), dwuletnich (marchew) i wieloletnich czyli bylin (cebule, bulwy). Łodygi

zdrewniałe są trwałe, charakterystyczne dla wieloletnich form drzewiastych (wiśnia),

krzewów (porzeczka) i krzewinek (wrzos). Łodyga podobnie jak korzeń ulega

przyrostowi na grubość. Istnieje jednak pewna grupa roślin nasiennych, a mianowicie

rośliny jednoliścienne, u których zjawisko to nie występuje (wyjątkiem są tu palmy) np.

trawy, turzyce, rośliny liliowate.

Aby przyrost przyrost był możliwy roślina musi zawierać kambium śród wiązkowe. O

wiązce przewodzącej zawierającej kambium mówimy, że jest - otwarta, zaś wiązka

pozbawiona kambium - zamknięta (dla przyrostu na grubość). Łodygi rośliny

jednoliściennej jak i dwuliściennej są podobne i zawierają: skórkę, część sitową wiązki,

część naczyniową wiązki oraz miękisz. Tu podobieństwa się kończą, gdyż łodyga

rośliny dwuliściennej zawiera jeszcze miazgę czyli wspomniane wcześniej kambium.

Pęd roślinny może stanowić pojedynczą, jednoosiową łodygę lub, częściej, tworzyć

system rozgałęzień nadających roślinie charakterystyczny pokrój. U niektórych roślin

(Bylin*) występują też pędy podziemne, które mogą przyjmować postać bulw pędowych

(np. u ziemniaka), cebul (u cebuli, tulipana, lilii) i kłączy (np. u perzu).

Bylina* - wieloletnia, trwała roślina zielna; zimą tracą pędy nadziemne całkowicie

(szparag) lub częściowo (trwałe złocienie); odrasta z pąków znajdujących się zimą na

pędach podziemnych lub nad powierzchnią ziemi.

U roślin naczyniowych boczne rozgałęzienia pędu powstają przez rozwój pąków

pachwinowych*. W ten sposób powstają oś pierwotna tworzy rozgałęzienia I-rzędu, a te

z kolei odgałęzienia II-rzędu itd. U niektórych roślin zielnych wszystkie pąki

pachwinowe osi głównej rozwijają się w pędy boczne. U większości form zarówno

zielnych jaki drzewiastych rozwija się tylko część pąków, reszta pozostaje w spoczynku.

U form krzaczastych rozwijają się przede wszystkim pąki znajdujące się w dolnej części

pędu głównego, u drzew rozgałęzieniu podlega górna część, przede wszystkim pąki

znajdujące się w dolnej części pędu głównego, u drzew rozgałęzieniu podlega górna

część pędu, co prowadzi do wykształcenia pojedynczego pnia zakończonego

rozgałęziona koroną.

Pąki pachwinowe (kątowe)* – pąki boczne umieszczone w pachwinie liściowej czyli w

górnym kącie pomiędzy nasadą liścia a łodygą. Wzrost i rozgałęzianie pędu ma miejsce

w pąkach.

Pąk stanowi merystematyczny zawiązek pędu, złożony ze stożka wzrostu oraz

wytworzonych u jego podstawy zawiązków liści i pędów bocznych. Ze względu na

położenie rozróżniamy pąki wierzchołkowe i boczne. Pąk wierzchołkowy (szczytowy)

znajduje na szczycie łodygi. Jest miejscem, w którym odbywa się wzrost pędu. Jego

stożek wzrostu produkuje bowiem zarówno nowe tkanki łodygi, jaki i nowe liście.

Zawiera on merystem wierzchołkowy łodygi.

Gdy jest on nieaktywny nieaktywny (np. zimą), okrywają go łuski, będące

przekształconymi liśćmi. Pąki boczne stanowią zawiązki bocznych odgałęzień pędu.

Zawiązki pąków bocznych powstają – podobnie jak zawiązki liści – w pąku

wierzchołkowym u podstawy stożka wzrostu. Pąki mogą się też różnić aktywnością. Te

nie przejawiające aktywności wzrostowej są nazywane pąkami spoczynkowymi lub

śpiącymi.

Pąki, w których są zawarte tylko zawiązki organów wegetatywnych pędu nazywają się

liściowymi. Mogą się w nich też tworzyć zawiązki kwiatów i wtedy nazywane są

pąkami kwiatowymi, albo mogą zawierać zawiązki liści i kwiatów i wtedy są

nazywane pąkami mieszanymi.

Wzrost pąków śpiących hamowany jest przez produkowane w pąku szczytowym i

młodych liściach roślinne hormony wzrostu - auksyny, które przemieszczając się w dół

pędu oddziałują na pąki boczne. Zjawisko to zwane jest dominacją wierzchołkową. Po

usunięciu pąka szczytowego, pąki uśpione rozpoczynają normalny wzrost. Jest to często

wykorzystywane w ogrodnictwie dla uzyskania krzewiastej formy rośliny - przy cięciu

żywopłotów, rozkrzewianiu niektórych roślin o ozdobnych kwiatach (np. pelargonii).

W szczególnych okolicznościach pąki mogą tworzyć się również w innych miejscach na

łodydze. Powstają one w wyniku różnicowania się tkanek i powstania merystemów

wtórnych. Takie pąki i tworzące się z nich pędy nazywane są przybyszowymi.

Odgrywają one dużą rolę w wegetatywnym rozmnażaniu się roślin. Często, po ścięciu

czy przemarznięciu drzewa, odrasta ono właśnie dzięki działalności pączków

przybyszowych powstałych u podstawy pnia lub na korzeniach (jak u wierzb czy topoli).

Łodygi mogą też spełniać inne funkcje: asymilacyjne (u roślin zielnych, kaktusów),

spichrzowe (np. bulwy, kłącza), może być przekształcona w organ czepny (wąsy),

mogą też gromadzić wodę (kaktus), czy pełnić funkcje obronne – ciernie. Może służyć

też do rozmnażania wegetatywnego poprzez rozłogi, kłącza, bulwy, rozmnóżki i

sadzonki pędowe.

Przekształcenia Pędu i jego części

Podobnie jak korzenie, także pędy oraz ich części mogą ulec przekształceniom i pełnić

nietypowe funkcje. Właściwość ta pozwoliła roślinom dostosować się do specyficznych

środowisk i różnych sposobów życia. U większości przedstawicieli rodziny

kaktusowatych, łodyga pełni funkcje asymilacyjne oraz magazynuje w swych tkankach

wodę. Utrata typowych blaszek liściowych wiąże się ze zmniejszeniem ogólnej

powierzchni rośliny, a co za tym idzie - ze zmniejszeniem parowania. Zmienione w

ciernie liście chronią roślinę przed pustynnymi zwierzętami.

Rozłogi – są to odgałęzienia dolnej części nadziemnego pędu, płożące się (rosnące

poziomo, tuz przy lub pod ziemia) i służące do rozmnażania wegetatywnego np.

poziomki czy truskawki. Międzywęźla rozłogów są długie, a węzłach znajdują się

zredukowane łuskowate liście. Z pąka pachwinowego co drugiego liścia rozwija się

nowy pęd, a równocześnie z węzła wyrastają korzenie przybyszowe. Nowa roślina

oddziela się poprzez obumarcie łączącego je rozłogu.

Kłącza – są to typowe podziemne organy przypominające pozornie korzenie. Są to

jednak przekształcone pędy: znajdują się na nich zredukowane liście (lub blizny po

nich), a w pachwinach liści pąki boczne. Z pąków wierzchołkowych lub bocznych mogą

wyrastać pędy nadziemne. Są to więc podziemne łodygi mające węzły i międzywęźla, z

których (zwłaszcza z węzłów) wyrastają korzenie przybyszowe. Kłącza mogą zawierać

znaczne ilości materiałów zapasowych i stanowić organy spichrzowe i przetrwalnikowe

rośliny (Pędy nadziemne umierają, kłącze żyje dalej i na wiosnę z jego pąków odtwarza

się roślina). Mogą też być organem rozmnażania wegetatywnego. Kłącza wytwarzają:

rabarbar, szparag, perz.

Bulwy pędowe – podobnie jak kłącza są podziemnymi łodygami, ale w odróżnieniu od

kłączy wzrost ich jest ograniczony. Zwykle też nie wytwarzają one korzeni

przybyszowych, a ich trwałość jest ograniczona do jednego sezonu. Są to pędy, których

łodyga ulega silnemu zgrubieniu i skróceniu, a liście prawie całkowitemu

uwstecznieniu. Typowym przykładem jest roślina ziemniaka, która wytwarza 3 rodzaje

pędów:

1)pęd nadziemny

2)podziemne rozłogi, tzw. stolony

3)bulwy.

Stolony wyrastają z dolnej części nadziemnego pędu z pachwin dolnych liści, bulwy

powstają na końcach stolonów jako ich zgrubienia. Na dojrzałej bulwie widać wyraźnie

pąki boczne, czyli oczka. Wiosną wyrastają z nich nowe pędy nadziemne. Z każdego

oczka może powstać pojedyncza roślina, co jest wykorzystywane w przemysłowym

rozmnażaniu ziemniaków.

Cebule – jest organem podziemnym, którego główna część stanowią przekształcone

liście. Łodyga jest silnie skrócona i tworzy tzw. piętkę, na której bardzo gęsto są

osadzone duże, mięsiste, białe lub żółtawe liście. W liściach tych są magazynowane

substancje zapasowe, przede wszystkim cukry. Z piętki wyrastają korzenie

przybyszowe, a na szczycie skróconej łodygi znajduje się pąk wierzchołkowy, który na

wiosnę wyrasta w pęd podziemny. W pachwinach mięsistych liści znajdują się pąki

boczne, z których mogą rozwinąć się nowe cebule. Cebula jest organem

przetrwalnikowym i spichrzowym oraz służy do rozmnażania wegetatywnego.

Występują przede wszystkim u jednoliściennych.

Łodygi mogą również ulec przekształceniu w organy czepne – wąsy.

Dzięki temu są w stanie wynieść wyżej liście tak, by im zapewnić lepszy dostęp do

promieni słonecznych. W wąsy mogą się przekształcić pędy boczne (Pasiflora), lub też

jak u winorośli - główny pęd, a jego rolę przejmuje jedno z odgałęzień bocznych. Na

końcach przekształconych w wąsy pędów mogą wykształcić tarczki przyczepiające się

do podpór, jak u winobluszczu. Inne łodygi (np. nasturcji) owijają się wokół podpór

długimi międzywęźlami.

Liście

Liście, boczne organy pędu u roślin naczyniowych, zwykle o ograniczonym wzroście.

Pełnią głównie funkcje asymilacyjne, a także pośredniczą w transpiracji i wymianie

gazowej z atmosferą. W trakcie swego rozwoju roślina może wytwarzać różne rodzaje

liści: liścienie, liście łuskowate (np. u podziemnych bulw i kłączy) lub łuski pąkowe u

roślin drzewiastych, liście młodociane, liście właściwe. W obrębie kwiatostanów mogą

wyrastać liście przykwiatowe, a w obrębie kwiatu liście kwiatowe, tworzące jego

elementy.

Jego morfologia i budowa wewnętrzna jest ściśle związana z tymi czynnościami i do

nich dostosowana. W niektórych przypadkach liście pełnią rolę organów spichrzowych,

np. łuski cebuli, liście główki kapusty. U roślin pustynnych liście służą do gromadzenia

wody. W obu przypadkach są one grube i mięsiste.

W skład liścia wchodzi nasada liścia i płaska zielona blaszka liściowa, najczęściej

umieszczona na ogonku liściowym. U liści ogonkowych często na nasadzie liścia

występują drobne przylistki. U roślin jednoliściennych nasada liścia przekształca się w

szeroką pochwę liściową, która otacza międzywęźle łodygi. Z łodygi przez nasadę liścia

i ogonek liściowy wnikają do blaszki liściowej wiązki przewodzące tworzące nerwacje

liścia (unerwienie) Liść jest organem wegetatywnym rośliny, będącym częścią pędu.

Jego funkcje są bardzo ważne dla życia rośliny:

– asymilująca (asymiluje CO 2 )

– fotosyntetyzująca (syntetyzuje węglowodany)

– prowadzi wymianę gazową w procesie oddychania

– transpiruje

– niekiedy służy także do rozmnażania wegetatywnego

Z uwagi na pełnione funkcje liść jest najczęściej jest płaski i ma dużą powierzchnię

asymilacyjną.

W zależności od stadium rozwoju rośliny pojawiają się różne rodzaje liści. Pierwsze z

nich to liścienie (powstają w zarodku), następnie rozwijają się liście dolne, potem liście

właściwe, a przy rozwijającym się kwiecie – liście przykwiatowe. Liście rozwijają się z

pąków.

LIŚCIE ODŻYWIAJĄ ROŚLINĘ

Główne funkcje liści, fotosynteza i transpiracja* związane są z przepływem CO 2 pary

wodnej i O2. Liście mogą także spełniać inne funkcje, np. spichrzowe, czepne,

pułapkowe.

Związki organiczne niezbędne do rozwoju rośliny oraz do wytworzenia nasion,

wytwarzane są w liściach. Dzieje się to dzięki syntezie węglowodanów z prostych,

nieorganicznych związków chemicznych, która zachodzi w trakcie procesu fotosyntezy.

Dwutlenek węgla pobierany jest z powietrza, woda wraz z rozpuszczonymi solami

mineralnymi czerpana jest z gleby. Niezbędnej energii dostarcza słońce. Za jej

przechwycenie i zmagazynowanie odpowiada zielony (stąd barwa liści) barwnik -

chlorofil.

Aby jak najlepiej wykorzystać światło słoneczne, liść powinien mieć jak największą

powierzchnię, czyli być płaski. Wymiana gazów - pobieranie dwutlenku węgla i

transpiracja - wymaga, aby był on cienki. Taką właśnie formę przybierają liście roślin

rosnących w strefach o gorącym i umiarkowanym klimacie.

*czynne wyparowywanie wody, dzięki któremu wytwarza się siła ssąca, warunkująca

pobieranie z gleby i transport przez wiązki przewodzące wody i soli mineralnych.

Liście roślin jednoliściennych zbudowane są z blaszki liściowej i pochwy liściowej.

Różnią się od liści roślin dwuliściennych tym, że na przekroju poprzecznym są

symetryczne i nie mają zróżnicowanego miękiszu (na asymilacyjny i gąbczasty).

Aparaty szparkowe występują mniej więcej w tej samej liczbie w skórce po obu

stronach liścia. Wiąże się to z pionowym ustawieniem liści i jednakowym oświetleniem

ich z obu stron. Wiązki przewodzące biegną w ich blaszkach równolegle i są niemal tej

samej grubości. Inny jest też kształt komórek szparkowych - u jednoliściennych mają

one kształt hantli.

Blaszka liściowa pełni główna funkcje liścia, jest płaska i zazwyczaj szeroka, co

zapewnia jak największy dopływ światła potrzebnego do asymilacji i stwarza dużą

powierzchnie umożliwiającą wymianę gazów. Może odznaczać się różnorodnością

postaci.

Tkankę okrywającą liścia stanowi skórka górna i skórka dolna. Między nimi występuje

zróżnicowany miękisz asymilacyjny: palisadowy i gąbczasty. W miękiszu

asymilacyjnym rozmieszczone są wiązki przewodzące.

Skórka górna i dolna zbudowane są najczęściej z jednej warstwy żywych komórek, o

ścianach celulozowych. Ściany zewnętrzne stykają się z atmosferą, są grubsze i

przesycone kutyną. W dolnej skórce występują aparaty szparkowe.

Miękisz asymilacyjny palisadowy występuje bezpośrednio pod skórką górną.

Zbudowany jest z komórek cylindrycznych, wydłużonych w kierunku prostopadłym do

powierzchni liścia ściśle ułożonych. Chloroplasty są gęsto rozmieszczone w

cytoplazmie. Miękisz palisadowy położony jest w górnej części blaszki na którą padają

promienia słoneczne.

Miękisz asymilacyjny gąbczasty zbudowany jest z komórek o nieregularnych

kształtach, luźno ułożonych tak, że występują między nimi duże przestrzenie

międzykomórkowe, które łączą się ze sobą i z aparatami szparkowymi. Taka budowa i

położenie miękiszu gąbczastego zapewnia intensywną cyrkulacje gazów niezbędna do

asymilacji, oddychania oraz stwarza najkorzystniejsze warunki dla transpiracji.

Pionowo ustawione komórki wyglądają jak palisada, stąd też inna nazwa tej tkanki -

miękisz palisadowy. Pod nią znajduje się inny rodzaj parenchymy - miękisz gąbczasty.

Charakteryzuje się on dużymi przestworami międzykomórkowymi - jego główną

funkcją jest prowadzenie wymiany gazowej. Buduje on komory powietrzne, graniczące

z aparatami szparkowymi, w które zaopatrzona jest skórka spodniej strony liścia. Dzięki

sieci biegnących od korzeni wiązek, przewodzących, związki mineralne wraz z wodą

przedostają się do komórek miękiszu liścia. Opuszczają go natomiast organiczne

produkty fotosyntezy. Najgrubsze z wiązek są widoczne na powierzchni blaszki

liściowej jako tzw. nerwy; przekrój najcieńszych nie przekracza średnicy komórki.

Aparaty szparkowe regulują wymianę gazową oraz gospodarkę wodną rośliny. Główną

częścią składową aparatu szparkowego są dwie komórki w kształcie ziaren fasoli.

Między nimi znajduje się szczelina, czyli szparka, a pod nią duża komora powietrzna,

tzw. jama przedechowa. Jama przedechowa łączy się z systemem przestworów

międzykomórkowych przenikających tkanki rośliny. Komórki szparkowe mają ściany

silniej zgrubiałe od strony szparki.

Otwieranie i zamykanie szparek następuje na skutek zmian potencjału osmotycznego w

komórkach szparkowych. Zwiększony turgor, czyli stan napęcznienia komórek,

powoduje uwypuklenie się cienkich zewnętrznych ścian komórek. Grube ściany

ograniczające szparkę są nierozciągliwe – odsuwają się od siebie i powstaje między nimi

szczelina. Spadek ciśnienia osmotycznego w komórkach szparkowych powoduje

zamknięcie szparki.

Wiązki przewodzące rozgałęziają się wielokrotnie i tworzą unerwienie blaszki

liściowej. Umożliwia ono doprowadzenie wody z solami mineralnymi niemal do każdej

komórki liścia i odprowadzenie powstałych w tych komórkach asymilatów.

Jednocześnie siateczka wiązek usztywnia blaszkę liściową.

Ogonek liściowy, część liścia łącząca blaszkę liściową z nasadą liścia. Blaszka zwykle

przechodzi w ogonek u swej podstawy, ale w niektórych przypadkach ogonek wyrasta

ze środka płaskiej blaszki liściowej (np. u nasturcji) - taki liść nazywamy tarczowym. W

przypadku gdy liście są bezogonkowe i blaszka łączy się wprost z nasadą liścia mamy

do czynienia z liśćmi siedzącymi.

Budowa anatomiczna ogonka podobna jest do budowy pierwotnej łodygi. można

wyróżnić skórkę, pewną ilość tkanki miękiszowej i mechanicznej oraz jedną lub kilka

wiązek przewodzących. U niektórych roślin środowisk suchych, u których

uwstecznieniu uległa blaszka liściowa, ogonek pełni funkcje asymilacyjne. Taki

spłaszczony, upodabniający się do blaszki liściowej ogonek nazywamy liściakiem.

Nasada liściowa, rozszerzona i spłaszczona część liścia, łącząca go z łodygą. Może być

słabo wykształcona albo wytwarza silnie rozwinięte pochwy liściowe obejmujące

łodygę. U roślin jednoliściennych nasada liścia przekształca się w szeroka pochwę

liściową, która otacza międzywęźle łodygi np. u traw i turzyc.

Przylistki, drobne listki występujące na nasadzie liścia ogonkowego u niektórych

niektórych roślin, np. u wierzby i motylkowatych. Przylistki niekiedy mogą osiągać

znaczne rozmiary, np. u grochu.

Blaszka liściowa może mieć bardzo różnorodne kształty, jej brzegi mogą być całe i

ząbkowane, nerwacja jest różna u roślin jedno i dwuliściennych, jak również barwa

zasadniczo zielona może zmieniać się w zależności od występowania różnych

barwników.

Liście podobnie jak i korzeń czy łodyga mogą ulegać modyfikacjom i spełniać

następujące zadania:

– spichrzowe – gromadzą materiały zapasowe (cebula) lub wodę (aloes)

– cierni – silnie zdrewniałe, sztywne (akacja, kaktus)

– czepne – wąsy służą jako organ owijający owijający się wokół podpory podpory

(groch) (groch)

– pułapki – występują u roślin mięsożernych (dzbanecznik), przy czym ich liście

wydzielają sok zawierający enzymy trawienne, toteż uwięziony owad ulega

częściowemu strawieniu

– ochronne – łuskowate liście osłaniające pąki wierzchołkowe i boczne w okresie

spoczynku.

Kwiat

Kwiat jest zmodyfikowanym pędem, którego liście przekształciły się w poszczególne

elementy kwiatu, którego zadaniem jest wytwarzanie nasion.

Kwiaty rozwijają się z merystemów wierzchołkowych, znajdujących się w specjalnych

pakach na szczycie pędów lub pachwinach liści. W merystemach tych dochodzi do

przekształcenia wegetatywnego stożka wzrostu w generatywny. Zamiast zawiązków

łodygi i liści rozwijają się w pąkach kwiatowych zawiązki części kwiatu, przy czym

merystem wierzchołkowy zostaje zużyty na ich wytworzenie, tak, że stożek wzrostu

zanika i kończy się wzrost organu na długość. Typowy kwiat jest zbudowany z dna

kwiatowego, na którym są osadzone pozostałe, boczne części kwiatu, tj. zielone działki

kielicha i barwne płatki korony (tworzące tzw. okwiat), pręciki (stanowiące tzw.

pręcikowie) oraz owocolistki (tworzące tzw. słupkowie).

Działki kielicha chronią w pączku wewnętrzne części kwiatu, barwne płatki korony

wabia owady, a pręciki i słupki służą do rozmnażania. Okwiat – to część kwiatu nie

biorąca bezpośredniego udziału w procesie rozmnażania. Pełni funkcje ochronne dla

najważniejszych części kwiatu – pręcikowia i słupkowia, a u kwiatów zapylanych przez

zwierzęta stanowi powabnie przyciągającą je swoją żywą barwą i zapachem. Pręcikowie

– składa się ono z pręcików tworzących zwykłe dwa okółki znajdujące się wewnątrz

kwiatu. Typowy pręcik składa się z nitki i główki, w główce zaś wyróżnić można dwa

pylniki połączone łącznikiem. Każdy pylnik składa się z dwóch woreczków pyłkowych.

Słupkowie – najbardziej zewnętrzny okółek kwiatu utworzony z owocolistków. Na

owocolistkach tworzą się zalążki. W typowym słupku, dolna rozszerzona część stanowi

zalążnie, która ku górze się zwęża i przechodzi w szyjkę słupka, zakończona różnego

kształtu znamieniem.

Kwiaty roślin zapylanych przez zwierzęta są na ogół obupłciowe z barwnym okwiatem

pełniącym rolę powabni oraz produkują często słodki nektar wydzielany przez miodniki.

Budowa kwiatów jest bardzo różnorodna, ale stosunkowo stała w poszczególnych

grupach systematycznych, toteż na niej głównie opiera się klasyfikacja roślin

nasiennych. Kwiaty nagonasiennych są przeważnie rozdzielnopłciowe, pozbawione

okwiatu, wiatropylne, zgrupowane w szyszkowate kwiatostany. Owocolistki nie są

zrośnięte w słupki, leżące na nich zalążki są więc "nagie".

Kwiatostan, skupienie kwiatów na pędzie kwiatonośnym. Kwiatostany dzieli się na

kilka typów ze względu na sposób rozgałęziania pędów i osadzenie kwiatów. Dwa

główne typy to kwiatostany groniaste i kwiatostany wierzchotkowate. W kwiatostanach

groniastych kwiaty rozwijają się i zakwitają od nasady ku szczytowi głównej osi

kwiatostanu.

Owoc

Owoc, organ charakterystyczny dla roślin okrytozalążkowych, osłaniający nasiona i

ułatwiający ich rozsiewanie się. Owoc składa się z owocni i nasion.

Nasiona powstają z zalążków, a owocnie z zalążni słupka (w tzw. owocach

właściwych), czasem w ich wykształceniu uczestniczą też inne części kwiatu, np. dno

kwiatowe, okwiat, liście przykwiatowe lub oś kwiatostanu (powstają wtedy tzw. owoce

rzekome).

Owocnia (perykarp) składa się z trzech warstw: zewnętrzna zewnętrzna

jednowarstwowa jednowarstwowa skórka (egzokarp), często zabarwiona, zabarwiona,

pełni rolę powabni dla zwierząt (w owocach mięsistych), lub (w owocach suchych)

zaopatrzona jest w urządzenia czepne (szczecinki, haczyki), lotne (skrzydlate wyrostki,

włoski) albo śluzowacieje, co ułatwia przyczepianie się owoców do ciał zwierząt lub

rozsiewanie ich przez wiatr.

Warstwa środkowa (mezokarp) może być różnej grubości, mięsista lub sucha.

. Warstwa wewnętrzna (endokarp) jest na ogół jednowarstwowa, może być błoniasta i

cienka (jak np. w strąkach grochu) lub gruba i zdrewniała, tworząca pestkę (np. u śliwy).

Nasienie jest spoczynkowym stadium rośliny, wszystkie procesy życiowe jego komórek

są zahamowane i przebiegają w bardzo zwolnionym tempie. Jest to tzw. stan życia

utajnionego – anabioza. Zahamowaniu procesów życiowych sprzyja mała zawartość

wody w nasieniu. Po okresie spoczynku, kiedy nasienie znajdzie się w sprzyjających

warunkach, zaczyna kiełkować. Kiełkowania nasienia to przejście ze stanu spoczynku w

stan aktywności fizjologicznej. Nasienie składa się z zarodka, który wytworzył się z

zapłodnionej komórki jajowej, z bielma, które rozwinęło się z zapłodnionego jądra

wtórnego woreczka zalążkowego oraz pełni rolę organu spichrzowego i z łupiny, która

powstała z przekształconych osłonek zalążka.

Klasyfikacja owoców

W zależności od tego, czy owoc powstaje z jednej, czy z wielu zalążni, z jednego kwiatu

czy też całego kwiatostanu, dzielimy je na pojedyncze, zbiorowe i owocostany

Owoce pojedyncze powstają z jednej tylko zalążni. Owoce te dzielimy na suche i

mięsiste, w zależności od tego, czy owocnia w czasie dojrzewania wysycha czy

pozostaje pozostaje soczysta soczysta i świeża:

A. Owoce suche. Wyróżniamy wśród nich pękające i niepękające zależnie od tego, czy

dojrzała owocnia sama otwiera się i wysypuje nasiona, czy pozostaje zamknięta:

1. Pękające: mieszek (kaczeniec), strąk (groch, fasola), torebka (mak), łuszczyna

(rzepak).

2. Niepękające: orzech (leszczyna), ziarniak (pszenica), niełupka (słonecznik), rozłupnia

(kminek).

B. Owoce mięsiste (soczyste). Są to owoce zamknięte, nie pękające, rozsiewane zwykle

przez zwierzęta, które zjadają je ze względu na soczystą owocnię, mającą walory

odżywcze i smakowe. Owocnia ulega strawieniu, natomiast nasiona przechodzą przez

przewód pokarmowy bez utraty zdolności do kiełkowania.

1. Jagoda – cała owocnia jest soczysta (porzeczka, winorośl, pomidor, ogórek).

2. Pestkowiec - tylko zewnętrzna część owocni jest, mięsista, natomiast wewnętrzny

endokarp jest twardy, silnie zdrewniały, zbudowany z tkanki

sklerenchymatycznej. Wewnętrzna część owocni wraz z zawartym w niej

nasieniem nosi nazwę pestki (śliwa, wiśnia, brzoskwinia).

3. Jabłkowate (ziarnkowe) – mają silnie rozbudowany mięsisty mezokarp i

wielokomorowy skórzasty endokarp z niewielka liczbą nasion.

Owoce zbiorowe powstają z wielu zalążni jednego wielosłupkowego kwiatu. W

tworzeniu owocu zbiorowego dużą role odgrywa dno kwiatowe, które rozrasta się oraz

utrzymuje razem poszczególne drobne owoce:

1.Owoc wielopestkowy (malina).

2.Owoc wielorzeszkowy (truskawka).

Owocostany powstają z przekształcenia całych kwiatostanów, a w ich wytworzeniu,

oprócz zalążni wielu kwiatów, mogą brać udział także dna kwiatowe, okwiat, liście

przykwiatowe i oś kwiatostanu:

1.Jagodostan (ananas).

2.Owocostan pestkowcowy (figa).