ARCHITEKTURA I URBANISTYKA
ARCHITEKTURA
FORMA FUNKCJA KONSTRUKCJA
Styl architektoniczny - posiadający zasięg regionalny lub międzynarodowy skategoryzowany zespół cech
formalnych w architekturze.
Porządek architektoniczny to system konstrukcyjno - dekoracyjny, którego elementy, o określonym
kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów.
Czynniki wpływające na sztukę (architekturę):
" Region
" Krajobraz
" Polityka
WYKA
AD 1
ARCHITEKTURA KLASYCZNA
Architektura klasyczna to style architektoniczne staro\
ytnej Grecji i staro\
ytnego Rzymu. Rozwijała się
w okresie od VI wieku p.n.e. do co najmniej II wieku n.e. (włącznie). Charakteryzowała się szerokim
zastosowaniem symetrii i kolumn.
Podstawowe porządki architektury klasycznej:
" Dorycki  metopy i tryglify
" Joński  brak metop i tryglifów
" Koryncki  liść akantu
" Toskański  oparty na doryckim + baza kolumny
" Kompozytowy  woluty jońskie + liście akantu
Grecja klasyczna budowle w jednym porządku, złoty podział
Grecja hellenistyczna i Rzym złamanie kanonów
STAROśYTNA GRECJA
V-IV w. p.n.e.  staro\
ytna Grecja
323r.  śmierć Aleksandra Wielkiego
Po śmierci Aleksandra Wielkiego nastąpiło  załamanie sztuki. Przestano przestrzegać dotychczasowych
porządków. W I w. p.n.e. większość greckich polis była częścią imperium rzymskiego bądz
pod jego
wpływami. Nie panuje ju\
zasada złotego podziału, łączono elementy, które wcześniej nie mogły razem
funkcjonować.
Materiały budowlane:
" drewno
" cegła
" kamień ciosowy
" brąz  głownie haki, gwoz
dzie i elementy zdobnicze
" gips  cienka warstwa którą pokrywano kamień a następnie kolorowano
1
" drewniane, póz
niej kamienne belki stropowe
" dachy drewniane, kryte paloną dachówką lub cienkimi ciosowymi płytkami
" posadzki z płyt ciosowych lub mozaika
Złoty podział  inaczej boska proporcja, podział odcinka na dwie części tak, by stosunek długości dłu\
szej
z nich do krótszej był taki sam, jak całego odcinka do części dłu\
szej (stosunek ten nazywa się złotą liczbą
0,618
0,382 zasada złotego podziału
Stosowano w architekturze i detalu, dzięki czemu wszystko było lekkie i harmonijne wizualnie.
Złoty podział powrócił w renesansie
Typy świątyń:
1. świątynia w antach
2. świątynia o podwójnych antach
3. prostylom
4. amfiprostylos
5. peripteros
6. pseudoperipteros
7. dipteros
8. pseudodipteros
9. peripteros
10. peripteros okrągły
11. monopteros
Porządek dorycki
Charakteryzuje się on cię\
kimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Walory artystyczne
ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.
Kolumna (w krąg kolumny wkładano kostke brązu, aby uniknąć rozsadzenia przy zmianach temp.):
" brak bazy, kolumna wsparta bezpośrednio na stylobacie (lekko wybrzuszonym co dawało efekt
lekkości)
" od 16 do 24 wcięć (kanelur) na kolumnie, stykających się ze sobą dając ostre krawędzie
" entasis  lekkie rozszerzenie w dół kolumny od góry (jednak najszersza jest w 2/3 wys. od góry)
" głowica składa się z części okrągłej (echinus) nakrytej kwaratową płytką (abakus)
Belkowanie:
" architraw  gładka belka ciosowa
" fryz z tryglifami (prostokątna płytka z dwoma \
łobkami i sfazowaniami) i metopami (prostokątne
pole ozdobione płaskorzez
bą)
" gzyms (składa się z płyty i tzw. simy o profilu wypukłym pełniącej rolę rynny dachowej)
2
Tympanon wypełniony sceną figuralną.
Niedostatki w technice bilansowano proporcją (złoty podział).
Przykłady budowli:
1. Heraion  świątynia Hery w Olimpii, najsutsza zachowana świątynia dorycka. Zbudowana na planie
wydłu\
onego prostokąta (20x51m) o sześciu słupach frontu. Pierwotnie kolumny drewniane,
z czasem zamienione na ciosowe.
2. Partenon  świątynia Ateny wzniesiona w latach 458-447 p.n.e. przez Iktinosa
i Kallikratesa. Przyczółek oparty jest na 6 słupach. Nawa podzielona jest na dwa poziomy galerią,
zwana emporą, podpartą szeregiem słupów biegnących wzdłu\
ścian wnętrza. Za nawą, oddzielony
pełną ścianą, znajdował się skarbiec państwowy. Wewnątrz znajdował się posąg Bogini o wys. 12m
wykonany z kości słoniowej i złota. Ściany zewnętrzne zdobił fryz płaskorzez
biony przedstawiający
procesję ku czci bogini, zaś oba tympanony wypełniały sceny figuralne: narodziny bogini i jej walkę
z Posejdonem). Prawdopodobnie płaskorzez
by są dziełem Fidiasza.
3. Świątynia Zeusa w Olimpii  nieco starsza od Partenonu, jest dziełem Libona. Rzez
by
w czółkach przedstawiały przygotowanie do wyścigów oraz walkę Lapitów z Centaurami. Wewnątrz
świątyni znajdował się ogromny posąg Zeusa, będący dziełem Fidiasza.
Heraion w Olimpii Partenon na Okropolu
Świątynia Zeusa w Olimpii
Porządek joński
Od doryckiego ró\
ni się formami. Budowle są smuklejsze, l\
ejsze, słupy wy\
sze w relacji do ich grubości,
a rozstawa większa.
3
Kolumna:
" Baza składająca się z dwóch wałków podzielonych wklęskiem. Między nimi są wąskie listewki dla
wyraz
niejszego rozgraniczenia baza attycka.
" Smuklejszy trzon ni\
dorycki.
" Głębsze, ale wę\
sze \
łobki, pomiędzy którymi pozostają nie wydrą\
one paski
" Głowica zło\
ona z echinusa i woluty
Belkowanie:
" Architraw podzielony na trzy nierównej szerokości pasy
" Fryz bez tryglifów  jest gładki albo zdobiony płaskorzez
bą figuralną
" Cienki gzyms  zło\
ony z płyty i simy albo bogatszy poprzez zwielokrotnienie elementów i ich
ozdobienie rzez
biarskie
Przykłady budowli:
1. świątynia Artemidy w Efezie  dipteros o 8 kolumnach frontu, obszerny przedsionek musiały
podpierać dwa szeregi kolumn. Nazwa podzielona była na trzy pasma podobnie jak w Partenonie.
Kolumny zewnętrzne do 16 wysokości ozdobione były płaskorzez
bami. W staro\
ytności zaliczana
do siedmiu  cudów świata .
2. świątynia Nike Apteros na Akropolu  amfiprostylos czterosłupowy o nieskazitelnych
proporcjach.
3. świtania Apollona w Didyma pod Miletem  dipteros o 10 słupach frontu z dwusłupowym
głębokim przedsionkiem.
4. Erechteion na Akropolu  budowla sakralna składająca się z sześciosłupowego przedsionka
wiodącego do krótkiej nawy poświęconej Atenie. Drugi przedsionek prowadzi do dwóch
pomieszczeń poświęconych kultowi Posejdona. Do ściany południowej przylega wy\
ej poło\
ona
hala, której belkowanie zamiast kolumn podpiera sześć posągów kobiecych, zwanych kariatydami.
Erechteion na Akropolu świątynia Apollona w Didyma
Świątynia Nike Apteros na Akropol
4
Porządek koryncki
Bardzo podobny do jońskiego. Jedynej zmianie ulega głowica, bardzo bogato rzez
biona, której głównym
motywem są liście akantu. Słup kolumny korynckiej jest smuklejszy ni\
jońskiej, a reszta pozostaje ba
zmian. Wszystko na znajdowało się na elewacji było du\
o bardziej uwydatnione ni\
we wcześniejszych
porządkach, ale starano się równie\
, aby przy jak największej nośności zachować wra\
enie lekkości.
Przykłady budowli:
" Świątynia Zeusa w Atenach  dipteros o ośmiu słupach frontu
Akropol w Atenach
To wzgórze królewskie przebudowane w duchu klasycznym na wzgórze świątynne
Budowle Akropolu:
1. Partenon - świątynia zbudowana z inicjatywy wielkiego Peryklesa w latach 447-432 p.n.e., na cześć
bogini Ateny (Atena Partenos), patronki miasta.
Po 1850 w Pary\
u zbudowano kościół św. Magdaleny w porządku korynckim będący wierną kopią
Partenonu.
2. Erechtejon - świątynia w porządku jońskim zbudowana na cześć bohatera Erechteusza, poświęcona
Posejdonowi i Atenie; zachowany porządek, ale inny rodzaj podpór (kariatydy), złoty podział
3. Apteros (Nike bezskrzydła) 450 p.n.e.-421 p.n.e., - świątynia Nike w stylu jońskim; kolumny
z jednego kawałka marmuru, złoty podział w architekturze, detal do niego nawiązuje, fryz pokryty
płaskorzez
bami
4. Propyleje (Propyleie) - budowla wejściowa, miały zmienną funkcję, zbudowane w porządku
doryckim
5. Pinakoteka - zbiór obrazów, dzieł sztuki, magazyn, skarbiec
5
Propyleje na akropolu
Erechteion (kariatydy)
TEATR GRECKI
" Proskenion - powierzchnia sceny znajdująca się na podniesieniu, na której odgrywały się
główne sceny sztuk
" Parascenia - boczne skrzydła dobudowane do sceny, które słu\
yły za przejścia na orchestrę
w staro\
ytnym teatrze greckim
" Orchestra - plac w teatrze znajdujący się pomiędzy sceną a widownią, była to centralna
część teatru na której występował chór
" Paradoi (bramy wejściowe)  bramy boczne
" Episkenion
" Hyposkenion - tak nazywano wolną przestrzeń pomiędzy orchestrą a proskeonem;
Hyposkeon słu\
ył jako wyjście dla aktorów grających bohaterów związanych z światem
podziemnym
" Diazoma - okrę\
ne przejście na widowni teatru antycznego
Teatr Dionizosa w Atenach
Budynek Skene  układ świątyni greckiej  forma wykorzystywana w ka\
dym typie budownictwa
Orchestra
Thymele - św. Ogień
Święty krąg
Teatr grecki musiał być zbudowany w naturalnym terenie (na wzgórzu)
Złoty podział  krąg (scena)
Proskenion
Naczynia rezonansowe w przejściach
Hiposkenion
ODEON PERYKLESA  do wystawiania wstępu sztuki
teatralnej, 4tys. osób
IV w. p.n.e.  budowa teatru kamiennego w miejsce drewnianego
THESEION w odbudowie od XIX wieku, złoty podział, 6 kolumn z
przodu ()
6
Wykład 2
Palladio  XVI wieczny, włoski badacz staro\
ytności
Hippodamos z Miletu  pierwszy urbanista. Rozpowszechnił regularną urbanistykę (zwaną od jego imienia
systemem hippodamejskim). Autor traktatu o ukształtowaniu polis.
obiekt nie jednokondygnacyjny `" okres klasyczny
Wszystkie budynki budowano na wzór świątyń: posiadały portyk, takie samo nachylenie dachu i jego
wsparcie.
Miasta strefowe ( szeregowe) z okresu wczesnej kolonizacji, VIII-VII w. p.n.e., i epoki klasycznej. Niemal
kwadratowe, równe wielkością działki, z częściowo wymiennymi typami domów, mogą być zestawiane
w ciągi dwuszeregowych insul, obejmujących do 18 działek w szeregu. Wprowadzono system
hippodamejski, zwany tak od imienia budowniczego Hippodamosa. Jest to system ortogonalnego
rozplanowania.
Siatka hippodamejska:
" Budowa Priene
" Budowa Pireusu (portu Aten)
" Odbudowa Miletu
W Grecji hellenistycznej udoskonalono teatr klasyczny.
Rzymianie przecięli orchestrę budując za nią budynek skene
Sposób posadowienia fundamentu patent grecki
Budowle komunalne:
" Agora
" Buleuterion  budynek posiedzeń rady, ratusz
" Prytanejon  budynek dla wysokich urzędników
" Strategejon  budynek dla wodzów wojskowych
" Gimnazjon i palestra  budynek i plac do ćwiczeń sportowych
" Stoa  budowla wydłu\
ona, z podcieniem kolumnowym, o ró\
nym przeznaczeniu (miejsce spotkań,
kramy, administracja, szkoły i in.)
" Biblioteka (od czasó hellenistycznych)
" Budynki bramne i obronne
" Studnie, magazyny
" Arsenał
" Doki portowe
MILET
" 250 tys. Mieszkańców
" Największy rozwój V w. p.n.e.
" Na jednej kratce 4, 6, 8, a nawet 10 mieszkań
" Układ ulic skomunikowany z centrum miasta
" 3 agory pochodzące z ró\
nych okresów tworzą jeden
funkcjonalny blok
" Nimfeum łaz
nie miejskie
" Szalety miejskie
" VI w. n.e. budowa kościoła chrześcijańskiego
" Buleuterion 170r. p.n.e., budynek o układzie teatru
klasycznego, mieścił 800 osób, organizowano
spektakle i obrady bule, wewnątrz głowice jońskie, z zewnątrz jońskie i doryckie
7
" Termy rzymskie  zachwiały logikę miasta i układ siatki hippodamejskiej
" Stoa - była miejscem handlu, ale słu\
yły te\
do odpoczynku lub wykonywania zadań
administracyjnych
" Miasto częściowo skanalizowane
" Do wszystkich budynków doprowadzono wodę za pomocą akweduktów, bądz
studni
" Teatr początkowo klasyczny, potem przebudowany przez Rzymian (świadczą o tym łuki) znajdował
się nad brzegiem Morza Egejskiego
" Świątynia Didymaion  oddalono około 15 km od Miletu, początkowo klasyczna, dorycka. W IV w.
p.n.e. obiekt przebudowano na hellenistyczny. Cella zagłębiona o 8 m w stosunku do górnego
poziomu stylobatu.
PRIENE
" 6 tys. Mieszkańców
" Jedna kratka to 4 mieszkania
" Brak doświetlenia zewnętrznego  tylko
atryjne
" Miasto wystrofowane: usługi, rekreacja w
jednej strefie
" Komunikacja: schody: miasto na ró\
nych
poziomach
" Dotrwało w stanie klasycznym, poniewa\

Rzymianom nie opłacało się w nie
inwestować
" Eklesiastreon zlokalizowany na kwadracie, nie
podkowie, obiekt przykryty, święty ogień
" Teatr - 3 tys. osób, wyraz
ne cechy greckie,
budowano go 100 lat, siedziska dla
wyró\
nionych
" Gimnazjon  dziedziniec ćwiczebny
" Świątynia Ateny  brak klasycznych zasad, lepsza technologia, 35 kanelur
" Mieszkania greckie  obiekt na kształt świątyni, wewnętrzne atrium
DELFY  sanktuarium, gdzie Grecy zbierali skarby
" Brak elementów hellenistycznych i rzymskich  są czystko klasyczne
" Świątynia Apollona
8
EFEZ
" Powstało w XI w. p.n.e.
" Zachowane, najstarsze ślady pochodzą z VIII w. p.n.e.
" I w. n.e.  szczyt rozwoju miasta za panowania Kaliguli
i Nerona
" 350 tys. mieszkańców łącznie z wojskami rzymskimi
" Plan miasta przeczy zasadom hippodamejskim
" Palestra
" Gimnazjon
" Kolumnada (ulica) prowadząca prosto do teatru
Świątynia Hadriana
" Rzymianie próbowali uporządkować urbanistycznie miasto
wprowadzając oś północ-południe
" Agora zaadaptowana na koszary
" Reprezentacyjna ulica z rzymskimi świątyniami, pałacem
Domicjana,
" Odeon parlament
" Miasto oplecione akweduktami (ponad 150km)
doprowadzającymi wszędzie wodę
" Kanalizacja w całym mieście
" Teatr  porządek greckie, wiele części rzymskich,
dobudowano mur oddzielający widownię od areny
Biblioteka Celsusa
" Biblioteka Celsusa  110 r. n.e. jedna z największych bibliotek
świata staro\
ytnego, porównywalna z aleksandryjską,
elementy greckie brak zachowanej proporcji, porządek
piętrowy, bogate zdobnictwo
" Hadrianeum  elementy klasyczne i hellenistyczne, łuki,
bogate zdobnictwo
" Trojanem  zbudował je Hadrian, w detalu staro\
ytna Grecja,
kolumny kompozytowe
" Termy  sauna typu rzymskiego
" Domicjaneum
" Bazylika  zbudowana przez Augusta, słu\
yła sądownictwu,
handlu itp.
Latryny
" Odeon
"
PERGAMON
Koncentrycznie zgrupowana wokół teatru zabudowa akropolu piętrzy się tarasami na stokach wzgórza. Taras
wzmocnione są od strony zbocza murami oporowymi. Zało\
enie hellenistyczne zostało w czasach rzymskich
po raz kolejny rozwinięte i upiętrzone.
Dom mieszkalny
" Kilka niewielkich izb zgrupowanych wokół
dziedzińca/atrium
" Największa izba oikos, poprzedzona kolumnowym
przedsionkiem
9
PERGAMON  kolebka hellenistyczna
" Okres świetności III w. p.n.e.
" Akropol Pergamoński pełnił funkcje: świątynne, publiczne i mieszkalne
" Hellenistyczny teatr z wpływami rzymskimi
" Palestra rzymska
10
Ołtarz Zeusa:
" 166-156 p.n.e.
" Jońska kolumnada na bogato rzez
bionym cokole na planie podkowy
" Obiekt dwukondygnacyjny
" Brak złotej proporcji
Teatr w Epidauros
" zbudowany około 275r. p.n.e.
" widownia z 55 rzędami siedzeń
" orchestra o promieniu 20m
" idealna akustyka (w pozostałych obiektach teatralnych prawie idealna)
" dzbany w przejsciach wykorzystywano jako naczynia rezonansowe
" filar zamiast kolumny
11