Jan Kochanowski jako obywatel, myśliciel, artysta.



Największym polskim poetą doby renesansu był Jan Kochanowski. Wypowiadał się on
na wszystkie tematy, poruszał wiele problemów nurtujących współczesnego mu
człowieka. Dowodem na to są oczywiście jego wiersze, bardzo osobiste, z których
cały czas w trakcie lektury wyłania się podmiot liryczny, człowiek mówiący,
mądry, wykształcony, oczytany, głęboko wrażliwy i cierpiący. Można więc śmiało
powiedzieć, że jego twórczość to swoisty pamiętnik liryczny. Przemawiał jako
wielki patriota zaangażowany w życie polityczne kraju, a zarazem jako człowiek
renesansu, głosząc hasła epoki, oraz propagując humanistyczne ideały i
filozofię. Humanistyczny charakter twórczości pisarza mają zwłaszcza fraszki i
pieśni. Fraszki odznaczają się niezwykłym bogactwem tematów, znajduje w nich
odbicie renesansowy humor poety, dochodzą do głosu jego uczucia miłosne, podziw
dla przyrody, przekonanie o własnej wielkości poetyckiej, jest w nich pogodny,
wesoły, lubi się śmiać, bawić, kpi z siebie, kolegów, z księży, z przywar
ludzkich. Wiele fraszek poświęca Kochanowski rozważaniom na temat istoty Boga,
życia i człowieka. We fraszkach o charakterze filozoficznym przyjmuje on wobec
świata i ludzkich poczynań postawę obserwatora który ze stoickim spokojem
przygląda się sprzecznościom, namiętnościom, i złudzeniem właściwym każdemu
człowiekowi. Swoją postawę akcentuje pisząc we fraszkach "Niech drudzy za łby
chodzą , a ja się dziwuję" (O żywocie ludzkim).

Refleksyjno - filozoficzne fraszki Kochanowskiego wyrażają pogląd na świat i
człowieka, renesansowego poety humanisty, który dostrzega dwoistość świata;
jego przemijalność, ale i urodę. Fraszki wyrosły z bogatych doświadczeń i
przemyśleń artysty, dostrzegającego wieloaspektowość rzeczy i umiejącego ze
stoickim dystansem obserwować otaczającą go rzeczywistość, nie zapominając o
korzystaniu z przemijającego życia. Podmiot liryczny tych wierszy jest artystą
i cały czas pisząc odsłania przed nami tajniki swej duszy, jakże bogate,
niezgłębione, ale jakże ludzkie i bliskie nam, nawet po wiekach.

W pieśniach natomiast można odnaleźć ślady filozofii epikurejsko - stoickiej.
Kochanowski zaleca bowiem rozumne korzystanie z radości życia, za najważniejszy
zaś skarb uważa umiarkowanie, męstwo, cnotę, czyste sumienie. Pieśni głoszą
afirmację życia, zachęcają do zabawy i towarzyskiej biesiady, nawiązując do
zachowania równowagi duchowej tak w szczęściu, jak i w rozpaczy. Poeta głosi
zasadę "złotego środka", uważa że prawem człowieka jest dążenie do szczęścia
przez umiejętne korzystanie z radości życia. Wskazuje jednak na to aby
poprzestawać na małym, cieszyć się swym "statecznym" szczęściem, chłodno i
rozumnie znosić wszelkie zmienności losu. Wiadomo bowiem że: "fortuna kołem się
toczy", że "wszystko dziwnie plecie , na tym tu wrednym świecie".

Jan Kochanowski od początku swej twórczości daje dowody swego patriotyzmu i
obywatelskiego zaangażowania. Z troski o kraj wypływa krytyka szlachty , która
zajęła się handlem, a nie dba o obronność państwa. Przykładem takich utworów
jest "Pieśń o spustoszeniu Podola". W pieśni tej mającej charakter apelu do
rodaków, poeta odwołuje się do napaści Tatarów na Polskę z 1575 roku w wyniku
której najeźdźcy uprowadzili około 50 tysięcy jeńców. Wyrażając rozpacz i żal z
powodu losu pohańbionych Polaków nawołuje do obrony państwa. Apeluje o męstwo,
odwagę, podniesienie wydatków na cele wojskowe: "skujmy talerze na talary,
skujmy, a żołnierzowi gotujmy". Jednocześnie przestrzega poeta przed
powtórzeniem starych błędów i krytykuje nieumiejętność wyciągania wniosków z
historii. "Pieśń o spustoszeniu Podola" wynika z głębokich uczuć patriotycznych
jakie Jan Kochanowski żywił do Rzeczypospolitej, jednak wnioski jakie wyciąga z
historii są przejmująco smutne: Polak "i przed szkodą i po szkodzie głupi".
Utworem świadczącym o postawie obywatelskiej Kochanowskiego jest "Odprawa
posłów greckich". Tragedia ta ma wymiar ponadczasowy, traktuje o relacjach
między indywidualnym prawem jednostki a zasadami państwa oraz o
odpowiedzialności obywateli za losy swojej ojczyzny, przedstawia sytuację
państwa w stanie kryzysu, szarpanego wewnętrznymi konfliktami. Poeta w tym
utworze stawia zarzuty XVI - wiecznej Polsce, piętnuje brak praworządności oraz
panujące powszechnie przekupstwo i niesprawiedliwość. Krytykuje nieprzygotowaną
do obrony ojczyzny nieodpowiedzialną młodzież, prowadzącą hulaszczy, próżny i
leniwy tryb życia. Poeta zarzuca rządzącym, iż nad dobro państwa przedkładają
własne interesy i nie potrafią przewidzieć konsekwencji swoich decyzji. Posłów
krytykuje za demagogię i prywatę, a władców za uleganie postanowieniom Sejmu.
Poeta chciał przestrzec współczesnych mu rodaków przed błędami politycznymi,
jakie mogły doprowadzić (i doprowadziły) do upadku naszej ojczyzny. Polska była
wtedy krajem jeszcze potężnym, ale już chwiejącym się, rządzonym przez słabego
monarchę, osłabianym wewnętrznymi sporami i powoli kurczącym się w granicach.

Filozoficznym poematem, poruszającym problematykę moralną, religijną i
światopoglądową są Treny. Bezpośrednim powodem napisania Trenów była osobista
tragedia Kochanowskiego - śmierć jego ukochanej, córki - Urszuli. Te wspaniałe
wiersze cechuje głęboki realizm psychologiczny. Wyrażają one ból poety,
człowieka epoki, ojca - po śmierci ukochanego dziecka ukazują ostatecznie
triumf humanistycznych ideałów. Po długim cierpieniu, utracie wiary w cnoty i
mądrości, po zapamiętaniu się w rozpaczy i bluźnierstwie przychodzi chwila
uspokojenia i pogodzenia z losem. Nie było do tej pory utworu literackiego,
który tyle mówiłby o uczuciach człowieka, o wewnętrznym rozdarciu, o walce z
nieszczęściem, o tym jak wali się świat i jak z tego się podnieść. Uważam że
Treny Kochanowskiego są szczytowym osiągnięciem humanizmu. Tu jest wszystko, co
ludzkie. Tu jest dusza człowieka myślącego i czującego. Utwór ten pokazuje
wielkość i godność człowieka. Jest to także wspaniała, piękna poezja.

Kochanowski był wybitnym poetą, na miarę europejską. Przyczynił się do rozwoju
literatury i języka polskiego. Jego utwory cechowało bogactwo tematyczne:
ukazanie wewnętrznych przeżyć człowieka, zainteresowanie życiem codziennym i
polityką. Jego poezja była ściśle powiązana z tradycjami antycznymi, głęboko
osadzona w kulturze renesansowej europejskiego humanizmu. Jako największy
polski i słowiański poeta tego czasu nazwany został Kochanowski "ojcem poezji
polskiej".