GLOSY
EPS
Adam Bodnar
Zakaz dyskryminacji osób homoseksualnych
pozostających w związkach partnerskich
 glosa do wyroku ETS z 1.04.2008 r. w sprawie C-267/06
Tadao Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen B�hnen
Związki tej samej płci stają się coraz bardziej popularne w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Już
13 państw członkowskich przyjęło regulacje określające status osób pozostających w związkach tej samej
płci oraz ich wzajemne prawa. Europejski Trybunał Sprawiedliwości (dalej jako ETS lub Trybunał) kilkakrot-
nie odmawiał prawnego uznania tych związków w świetle prawa wspólnotowego. Wejście w życie dyrek-
tywy 2000/78/WE odnoszącej się do zakazu dyskryminacji w sferze zatrudnienia i pracy m.in. ze względu
na orientację seksualną zmieniło jednak tę perspektywę. Trybunał uznał, że nierówne traktowanie osób
pozostających w związkach tej samej płci w porównaniu do małżeństw może stanowić pośrednią dyskry-
minację ze względu na orientację seksualną. Choć teza ta może się na pozór wydawać rewolucyjna, to
orzeczenie ETS było dalece wyważone i trudno się było spodziewać innego.
niego ustawodawstwa jest przedmiotem debaty politycznej (np.
1. Wprowadzenie
Austria) bądz
też regulacje odnoszące się do związków tej sa-
1.04.2008 r.  gdy Sejm RP wyrażał zgodę na ratyfikację mej płci wprowadzane są na poziomie regionalnym, ale nie na
Traktatu z Lizbony  ETS wydał wyrok w sprawie Tadao Ma- centralnym (np. Włochy).3
ruko, przełomowej dla ochrony praw osób homoseksualnych. Prawo do zawarcia związków przez osoby tej samej płci nie
Zbieg okoliczności, ale jakże symboliczny, zważywszy dysku- jest obecnie prawem gwarantowanym przez Europejską Kon-
sję polityczną w Polsce na temat konsekwencji ewentualnego wencję Praw Człowieka (dalej jako EKPCz lub Konwencja).
odstąpienia od Protokołu Brytyjskiego i rzekomego narzucenia Nie wynika ono w żaden sposób ani z art. 12 Konwencji (prawo
Polsce  małżeństw homoseksualnych .1 do zawarcia małżeństwa), ani z art. 8 Konwencji (prawo do po-
Tymczasem wyrok ETS w sprawie Tadao Maruko jest kolej- szanowania życia rodzinnego i prywatnego). Niemniej jednak
nym potwierdzeniem, jak dalece są nieuzasadnione obawy po- w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
lityków. Wyrok ten stanowi przykład wyważonego podejścia do (dalej jako ETPCz) pojawiają się przykłady spraw, w których
kwestii praw osób homoseksualnych, szczególnie w sytuacji, kie- związki tej samej płci są przynajmniej pośrednio akceptowane,
dy kwestia ta nie jest przedmiotem jednolitego podejścia w pań- a pozostawanie w nich nie może być powodem dyskryminacji
stwach członkowskich. Jednocześnie wyrok ten w sposób natu- w korzystaniu z innych praw gwarantowanych Konwencją.4
ralny rozwiązuje problem dotychczasowego orzecznictwa ETS,
w którym w żaden sposób nie były uznawane prawa osób pozo-
1 Por. orędzie Prezydenta RP, L. Kaczyńskiego, z 17.03.2008 r.:  Inny przepis
stających w związkach tej samej płci, a także określa podejście
Karty poprzez brak jasnej definicji małżeństwa, jako związku mężczyzny i kobiety,
prawa wspólnotowego do takich związków  przy zastosowaniu może godzić w powszechnie przyjęty w Polsce porządek moralny i zmusić nasz kraj
do wprowadzenia instytucji sprzecznych z moralnymi przekonaniami zdecydowanej
optyki wspólnotowych przepisów antydyskryminacyjnych.
większości społeczeństwa .  według tekstu zamieszczonego na stronie http://
Problem uznawania związków homoseksualnych jest bez
wyborcza.pl/1,76842,5032947.html
wątpienia jednym z poważniejszych zagadnień współczesnego
2 Są to: Czechy, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Węgry, Luksemburg, Sło-
konstytucjonalizmu. Coraz więcej państw wprowadza ustawo- wenia, Szwecja, Wielka Brytania, przy czym na Węgrzech ustawa o związ-
kach partnerskich wejdzie w życie z 1.01.2009 r. Na temat sytuacji w Europie
dawstwo regulujące takie związki. Zakres praw przysługują-
Środkowo-Wschodniej por. R. Kuhar, J. Takacs (red.), Beyond the Pink Curtain.
cych osobom pozostającym w związkach tej samej płci oraz
Everyday Life of LGBT People in Eastern Europe, Lublana 2007.
jego charakter prawny jest zróżnicowany w skali europejskiej.
3 Na ten temat w polskiej literaturze por. M. Stus, Instytucjonalizacja związków
Wśród obecnych 27 członków UE niemal połowa uznaje partnerskich i małżeństw homoseksualnych w ustawodawstwie państw europejskich,
 Państwo i Prawo 2005/5, s. 74 89.
związki tej samej płci. Trzy państwa uznają małżeństwa tej sa-
4 Por. np. Salgueiro da Silva Mouta p. Portugalii, wyrok z 21.12.1999 r.; Karner
mej płci (Belgia, Holandia i Hiszpania), natomiast 10 państw
p. Austrii, wyrok z 26.07.2003 r. Zob. także R. Wintemute, Sexual orientation
uznaje tylko związki partnerskie lub unie prawa cywilnego.2
and human rights. The United States Constitution, the European Convention and the
W wielu państwach członkowskich wprowadzenie odpowied- Canadian Charter, Oksford 1997.
Europejski Przegląd Sądowy paz
dziernik 2008
43
GLOSY
Trybunał już kilkakrotnie zajmował stanowisko w przedmio- renty wdowiej partnerowi, z którym zmarły partner pozostawał
cie związków tej samej płci i ich statusu prawnego w kontek- w związku partnerskim stanowi naruszenie art. 1 w zw. z art. 2
ście nierównego traktowania w stosunku do osób pozostających ust. 2 pkt a dyrektywy 2000/78, zważywszy, że partnerzy podob-
w związkach małżeńskich.5 nie, jak małżonkowie żyją w związku wzajemnego zaufania i wspar-
W orzeczeniu w sprawie Grant p. South West Trains, ETS cia przez całe życie. W istocie zatem sąd zmierzał do ustalenia, czy
uznał, że odmowa przyznania ulgi na bilety kolejowe dla part- odmowa przyznania takiego zasiłku stanowi przypadek dyskrymi-
nera będącego w związku tej samej płci nie stanowi naruszenia nacji bezpośredniej w rozumieniu dyrektywy 2000/78/WE.
ówczesnego art. 119 TWE (obecnie art. 141 TWE), w szczegól-
ności w przypadku, gdy takie ulgi są przyznawane partnerowi
3. Opinia rzecznika generalnego
o innej płci (zarówno w związku małżeńskim, jak i nie).6
Z kolei w sprawie D. i Królestwo Szwecji p. Radzie, Trybunał Zdaniem rzecznika generalnego R.-J. Colomera odmowa
stwierdził, że według powszechnie akceptowanej przez państwa przyznania renty wdowiej w tej sytuacji nie była przypadkiem
członkowskie definicji  małżeństwo oznacza związek osób od- dyskryminacji bezpośredniej. Przyczyną odmowy przyznania
miennej płci.7 Dlatego też ETS odmówił uznania na podstawie zasiłku nie była  bezpośrednio jego orientacja seksualna. W tej
odpowiednich przepisów regulujących zasady zatrudniania pra- sprawie mamy do czynienia z nierównym traktowaniem mał-
cowników Rady UE, że małżonkowie tej samej płci mają takie żeństwa i związku partnerskiego, co wskazuje raczej na dys-
same prawa do uprawnień socjalnych jak małżonkowie o od- kryminację pośrednią w rozumieniu dyrektywy 2000/78/WE.12
miennej płci. Rzecznik generalny podkreślił, że Wspólnota Europejska
Jednak od czasu wydania orzeczenia w sprawie D. i Królestwo nie ma żadnych kompetencji w zakresie stanu cywilnego  każ-
Szwecji p. Radzie wiele się zmieniło. Coraz więcej państw zaczęło de państwo ma własną koncepcję małżeństwa i innych insty-
uznawać związki osób tej samej płci. Ponadto, zaczęła obowiązy- tucji związanych ze stanem cywilnym. Jednak kompetencje
wać dyrektywa 2000/78/WE zakazująca dyskryminacji m.in. ze w tym zakresie nie mogą być wykonywane w sprzeczności
względu na orientację seksualną w sferze zatrudnienia,8 a Try- z porządkiem europejskim. Nie chodzi więc o to, żeby tworzyć
bunał zaczął na jej podstawie wydawać orzeczenia bezpośrednio europejskie prawo małżeńskie, ale żeby zagwarantować pełne
wkraczające w sferę prawa wewnętrznego państw członkow- przestrzeganie zakazu niedyskryminacji.
skich.9 Było już tylko kwestią czasu, kiedy ETS się zmierzy z pro- Sprawa Tadao Maruko nie dotyczy zatem dostępu do małżeń-
blemem nierównego traktowania osób homoseksualnych będą- stwa, ale konsekwencji istnienia w systemie prawnym dwóch
cych w związkach tej samej płci w porównaniu do osób żyjących modeli  tradycyjnego małżeństwa oraz zarejestrowa-nego
w tradycyjnych małżeństwach jako związkach heteroseksualnych. związku partnerskiego. Na zarejestrowany związek partnerski
w Niemczech składają się analogiczne prawa i obowiązki jak
na małżeństwo. Zatem odmowa przyznania zasiłku z powodu
2. Stan faktyczny
niepozostawania w związku małżeńskim, kiedy dwie osoby
Tadao Maruko w listopadzie 2001 r. zawarł związek part- tej samej płci nie mogą się pobrać, ale zawarły zarejestrowany
nerski na podstawie niemieckiej ustawy o związkach partner- związek partnerski, który daje analogiczne uprawnienia, sta-
skich.10 Jego partner był projektantem kostiumów teatralnych nowi dyskryminację pośrednią z powodu orientacji seksualnej
i członkiem programu emerytalnego stworzonego dla niemiec- w rozumieniu dyrektywy 2000/78/WE. Zdaniem rzecznika,
kich teatrów (Versorgungsanstalt der deutschen B�hnen, da- nie ma obiektywnej przyczyny uzasadniającej takie różnicowa-
lej jako VddB). W lutym 2005 r. po śmierci swojego partnera, nie. Jego zdaniem, powyższa teza wpisuje się w dotychczasowe
T. Maruko wystąpił z żądaniem przyznania mu zasiłku po zmar- orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Do
łym partnerze, jednak spotkał się z odmową ze strony agencji za- tej pory Trybunał nie miał jednak  odpowiedniego stanu fak-
rządzającej zgromadzonymi pieniędzmi. Przepisy o programach tycznego, żeby w sposób wiążący wypowiedzieć się, czy różni-
emerytalnych dla niemieckich teatrów w zakresie renty wdowiej cowanie sytuacji prawnej małżeństw oraz związków tej samej
odnosiły się tylko do osób pozostających w małżeństwie (a więc płci może stanowić przypadek pośredniej dyskryminacji.
w związku heteroseksualnym). Nie dotyczyły zatem osób pozo-
stających w zarejestrowanych związkach partnerskich.
4. Wyrok ETS
Ze względu na negatywną decyzję w zakresie przyznania ren-
ty wdowiej, T. Maruko odwołał się do regionalnego sądu admi- Podstawowym problemem w sprawie było, czy w ogóle moż-
nistracyjnego w Bawarii (Bayerisches Verwaltungsgericht M�nchen), na do tej sytuacji zastosować dyrektywę 2000/78/WE oraz czy
podnosząc naruszenie zasady równego traktowania. Zwrócił m.in. prawo wspólnotowe może wkraczać w sferę oceny funkcjonowa-
uwagę, że 1.01.2005 r. w Niemczech weszła w życie poprawka
do ustawy o zabezpieczeniu społecznym, zrównująca w prawach
małżonków z partnerami z zarejestrowanych związków partner-
5 Por. P. Pogodzińska, Discrimination on the grounds of sexual orientation and the two
skich w zakresie renty wdowiej. To jego zdaniem dodatkowo po- European courts,  Miscellanea Iuris Gentium 2002 2003/5 6, s. 181 207.
6 C-249/96, Lisa Jacqueline Grant p. South-West Trains Ltd, ECR [1998] I-621.
twierdzało naruszenie zasady równego traktowania przez organy
7 C-122/99, C-125/99, D. and Kingdom of Sweden p. Council of the European
zarządzające funduszami emerytalnymi niemieckich teatrów.
Union, ECR [2001] I-4319, pkt 34.
Bawarski sąd administracyjny w Monachium postanowił skiero-
8 Dyrektywa Rady nr 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiająca ogólne
wać pytanie prejudycjalne do ETS. Po pierwsze, sąd chciał ustalić, ramy na rzecz równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy.
9 Np. sprawa C-144/04, Arbeitsgericht M�nchen Werner Mangold p. R�diger Helm.
czy obowiązkowe uczestnictwo pracownika w programie emery-
10 Gesetz �ber die Eingetragene Lebenspartnerschaft z 16.02.2001 r. (BGBl.
talnym podobnym do programu stworzonego dla niemieckich te-
2001 I, s. 266), zmieniona ustawą z 15.12.2004 r. (BGBl. 2004 I, s. 3396).
atrów wchodzi w zakres zastosowania dyrektywy 2000/78/WE.11
11 Tego zagadnienia dotyczyły pytania nr 1, 2 oraz 4.
Po drugie, wątpliwość sądu wzbudziło, czy odmowa przyznania 12 Opinia rzecznika generalnego R.-J. Colomera z 6.09.2007 r.
Europejski Przegląd Sądowy paz
dziernik 2008
44
GLOSY
nia i regulacji programów emerytalnych, takich jak prowadzony Trybunał nie odpowiedział na pytanie, czy tak jest faktycznie.
przez VddB. W tym zakresie spór dotyczył dwóch kwestii  czy Założył jedynie, że jeśli tak faktycznie jest, to osoby pozostałe
rentę wdowią można uznać za  płacę w rozumieniu art. 141 przy życiu ze związków partnerskich są traktowane niekorzystnie
TWE, a także, czy w sprawie ma zastosowanie akapit 22 pream- w porównaniu do małżonków.14 Jeżeli zatem sąd administracyjny
buły do dyrektywy 2000/78/WE. w Monachium  po uzyskaniu odpowiedzi na pytanie prejudy-
Odnosząc się do kwestii, czy renta wdowia jest  płacą , ETS cjalne  uzna, że małżonek pozostały przy życiu oraz partner po-
dokonał szczegółowej analizy charakteru prawnego renty wdo- zostały przy życiu są w porównywalnej sytuacji (podkr.  A. B.),
wiej oraz jej związku z wynagrodzeniem otrzymywanym przez jeśli chodzi o prawo do renty wdowiej, to ustawodawstwo o treści
zmarłego partnera T. Maruko. Trybunał zgodził się z tezą rzecz- takiej jak kwestionowane w niniejszej sprawie, musi być w kon-
nika Colomera, że skoro renta wdowia jest konsekwencją po- sekwencji uznane za przykład dyskryminacji bezpośredniej ze
zostawaniu w stosunku zatrudnienia przez partnera T. Maruko, względu na orientację seksualną w rozumieniu art. 1 oraz art. 2
to należy ją uznać za  płacę w rozumieniu art. 141 TWE. ust. 2 pkt a dyrektywy 2000/78/WE. W związku z powyższym
Znacznie bardziej problematyczne było rozważenie w spra- rozstrzygnięciem ETS pozostawił sądowi krajowemu rozstrzy-
wie, czy dyrektywa 2000/78/WE może mieć w takim przypad- gnięcie, czy faktycznie osoby będące w związku tej samej płci są
ku w ogóle zastosowanie, skoro zgodnie z akapitem 22 preambuły w sytuacji porównywalnej do małżeństw heteroseksulnych.15
 Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących
stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń .
5. Komentarz
VddB, wspierane przez Wielką Brytanię, twierdziły, że ze
względu na treść akapitu 22 preambuły do dyrektywy 2000/ 5.1. Uwagi ogólne
78/WE nie ma ona zastosowania do przepisów prawa krajo-
wego odnoszących się do stanu cywilnego oraz do świadczeń Komentarz do sprawy Tadao Maruko należy rozpocząć od
wynikających z tego statusu takich właśnie, jak renta wdowia przypomnienia rezolucji Parlamentu Europejskiego (PE) o ho-
będąca przedmiotem postępowania. mofobii z 18.01.2006 r.16 W rezolucji tej Parlament wezwał pań-
Trybunał podkreślił, że faktycznie zagadnienia związane ze stwa członkowskie do uchwalenia  ustawodawstwa, które zakoń-
stanem cywilnym oraz świadczenia z tego wynikające są za- czyłoby dyskryminację partnerów pozostających w związkach tej samej
strzeżone do kompetencji państw członkowskich. Niemniej płci w kwestii dziedziczenia, własności, najmu, emerytur, podatków oraz
jednak kompetencje te powinny być wykonywane z poszano- zabezpieczenia społecznego .
waniem zasady niedyskryminacji. Na potwierdzenie tej zasady Rezolucje PE mają znaczenie polityczne i często postulują
przytoczył swoje orzeczenia w sprawach: Watts oraz Stamatela- rozwiązania, na które nie istnieje zgoda we wszystkich pań-
ki.13 Ponadto, biorąc pod uwagę, że renta wdowia jest  płacą stwach członkowskich. Uwzględnienie postulatu Parlamen-
w rozumieniu art. 141 TWE, ETS stwierdził, że treść akapitu tu oznaczałoby konieczność uchwalenia w każdym państwie
22 preambuły do dyrektywy 2000/78 nie może ograniczać ETS członkowskim ustawodawstwa regulują-cego prawo do zawiera-
w możliwości rozpoznania sprawy, a kwestia przyznania renty nia przynajmniej rejestrowanych związków partnerskich przez
wdowiej może być badana w świetle powyższej dyrektywy. osoby homoseksualne. Tak długo, jak tak się jednak nie stanie,
Najważniejsza część orzeczenia dotyczyła jednak zbadania, należy się spodziewać dochodzenia uprawnień przez osoby ho-
czy odmowa przyznania renty wdowiej po zmarłym partnerze moseksualne w drodze postępowań sądowych. Rozwój prawa
stanowi przypadek dyskryminacji. Takiego zdania był nie tylko wspólnotowego, a w szczególności coraz bardziej komplekso-
T. Maruko, ale także Komisja Europejska (KE), która w postę- we orzecznictwo w świetle przepisów antydyskryminacyjnych
powaniu przed ETS przyłączyła się do argumentacji zmierza- oraz o obywatelstwie UE, wskazuje, że będzie to prawdopo-
jącej do stwierdzenia faktu dyskryminacji. dobna droga rozwoju praw mniejszości seksualnych w Euro-
Trybunał przede wszystkim zaznaczył, że dyrektywa pie. Pośrednią wskazówką takiego procesu jest także niedawny
2000/78/WE została wprowadzona, aby przeciwdziałać dys- raport Agencji Praw Podstawowych UE o prawnych aspektach
kryminacji bezpośredniej i pośredniej m.in. ze względu na homofobii (por. poniżej).
orientację seksualną. Zauważył, że w 2001 r. w Niemczech
zostało wprowadzone ustawodawstwo  w wersji pierwotnej  5.2. Osoby homoseksualne a osoby transseksualne
pozwalające na zawieranie związków tej samej płci, pozwalają-
ce na wzajemne wspieranie się i pomoc przez całe życia. Nie- Rozwojowi orzecznictwa w zakresie praw osób homoseksu-
miecki ustawodawca nie pozwalając osobom tej samej płci na alnych towarzyszy zmieniające się podejście sądów międzyna-
zawieranie małżeństwa (zarezerwowanego wyłącznie dla osób rodowych do praw osób transseksualnych. W pewnym sensie
odmiennych płci), stworzył dla nich odrębny reżim prawny  osoby transseksualne dochodzące swoich praw stanowią swoistą
partnerstwa na życie. Z czasem warunki takiego partnerstwa forpocztę dla zmieniających się interpretacji poszczególnych
stawały się coraz bardziej zbliżone do małżeństwa. postanowień Konwencji czy przepisów prawa wspólnotowego.
Jedną z takich zbliżających zmian było uchwalenie ustawy
13 Sprawy: C-372/04, Watts, Zb. Orz. [2006] I-4325, ż 92, oraz C-444/05,
z 15.12.2004 r. zmieniającej ustawę o ubezpieczeniach społecz-
Stamatelaki, Zb. Orz. [2007] I-3185, ż 23. Zob. szerzej J. Jończyk, Finansowa-
nych. Zrównywała ona pozycję małżonków heteroseksualnych
nie świadczeń zagranicznej opieki zdrowotnej  glosa do wyroku ETS z 19.04.2007 r.
z osobami homoseksualnymi pozostającymi w związkach part-
w sprawie C-444/05 Aikaterini Stamatelaki przeciwko NPDD Organismos Asfali-
nerskich w zakresie uprawnień do renty wdowiej. Na tym wła- seos Eleftheron Epangelmation (OAEE),  Europejski Przegląd Sądowy 2008/9,
s. 45 47.
śnie polega główny problem przedstawiony przez sąd admini-
14 ż 71.
stracyjny w Monachium  na podstawie przepisów VddB osoby
15 ż 73.
będące w związkach partnerskich nie są zrównane z osobami
16 European Parliament Resolution on Homophobia in Europe, P6_TA (2006)
pozostającymi w heteroseksualnych związkach małżeńskich. 0018.
Europejski Przegląd Sądowy paz
dziernik 2008
45
GLOSY
Było to szczególnie widoczne w postępowaniu w sprawie Tadao ani  wdowcem . Odmowa przyznania renty nie nastąpiła za-
Maruko, która była porównywana do podobnej sprawy K.B.,17 tem ze względu na orientację seksualną, ale ze względu na inne
dotyczącej uprawnienia do dziedziczenia renty wdowiej przez  neutralne kryteria, które skutkowały dyskryminacją. Na tej
mężczyznę transseksualnego po swojej partnerce. K.B. nie mógł podstawie rzecznik doszedł do wniosku, że miała miejsce dys-
jednak tej renty uzyskać, gdyż przepisy nie pozwalały osobom, kryminacja pośrednia, ale nie bezpośrednia.18 Co ciekawe, także
które dokonały zmiany płci, na zawarcie związku małżeńskiego. T. Maruko oraz KE byli zdania, że doszło do dyskryminacji
Trybunał stwierdził, że taka odmowa przyznania renty wdowiej pośredniej.
dla partnera transseksualnego stanowi dyskryminację ze wzglę- Innego zdania był ETS. Trybunał po przeanalizowaniu nie-
du na płeć i jest sprzeczna z art. 141 TWE. mieckiego ustawodawstwa regulującego związki partnerskie
Powyższy argument był podnoszony w sprawie Tadao Ma- stwierdził, że w sprawie tej mogło dojść do dyskryminacji bez-
ruko. Skoro bowiem osoby transseksualne mają być równo pośredniej ze względu na orientację seksualną.
traktowane w zakresie dziedziczenia uprawnień socjalnych, to Powyższe, odmienne podejście może wskazywać na trud-
jaki jest powód dyskryminacji osób homoseksualnych w tym ności z rozróżnieniem pomiędzy sytuacjami stanowiącymi
zakresie? dyskryminację bezpośrednią a sytuacjami przedstawiającymi
Trybunał, choć stwierdził, że sytuacja T. Maruko może być dyskryminację pośrednią. Pozornie neutralne przepisy (a więc
uznana za dyskryminację bezpośrednią ze względu na orienta- kryterium, do którego odnosi się pojęcie dyskryminacji pośred-
cję seksualną, to jednak nie odniósł się do argumentów porów- niej) mogą być przyjmowane właśnie po to, aby dana mniej-
nujących tę sprawę do K.B. Przyczyn takiego podejścia może szość czy grupa tradycyjnie dyskryminowana nie miała okreś-
być wiele. lonego prawa. Stąd mogą wynikać trudności definicyjne.
Po pierwsze, ETS mógł nie chcieć zrównywać (nawet po- Sprawa Tadao Maruko jest także ciekawa z punktu widzenia
średnio  poprzez porównanie i wyciąganie wniosków per ana- proceduralnego. Regulamin postępowania przed ETS nie prze-
logiam) statusu osób homoseksualnych z osobami transseksual- widuje możliwości przedstawienia tzw. opinii przyjaciela sądu
nymi. Z punktu widzenia uprzedzeń społecznych może to być czy interwencji (amicus curiae) organizacji pozarządowych. Po-
zasadne. Z punktu widzenia prawa, sytuacja osób homoseksual- dobnie organizacje pozarządowe nie mogą występować przed
nych oraz osób transseksualnych jest całkowicie odmienna i nie ETS przedstawiając argumenty natury ogólnej. Uznaje się, że
można rysować prostych uogólnień czy porównań. Zresztą oso- taka rola  wysłuchania różnych głosów w dyskusji nad spra-
by transseksualne często się skarżą, że są w różnych dyskusjach wą  wypełniana jest przez rzecznika generalnego, a następnie
grupowani z osobami homoseksualnymi, co nie pozwala im na przez uczestników postępowania przed ETS. Inaczej sytuacja
właściwe wyodrębnienie swoich racji. przedstawia się w odniesieniu do Europejskiego Trybunału
Po drugie, ETS mógł się skupić tylko i wyłącznie na jedno- Praw Człowieka (dalej jako ETPCz), gdzie jest dopuszczana
znacznym stwierdzeniu, że przypadek T. Maruko stanowi dys- możliwość przedstawiania interwencji strony trzeciej przez za-
kryminację bezpośrednią ze względu na orientację seksualną interesowane organizacje pozarządowe.
i nie chciał umniejszać wagi tego jednoznacznego stwierdzenia W sprawie Tadao Maruko, ETS dopuścił, aby w postępowaniu
poprzez wdawanie się w dodatkowe dywagacje. występowała organizacja ILGA-Europe (The European Region
Po trzecie, na co pośrednio wskazuje opinia rzecznika gene- of International Lesbian and Gay Association), która przed są-
ralnego, sprawa K.B. nie może być przyrównywana, gdyż doty- dami krajowymi współreprezentowała skarżącego. W ten sposób,
czyła ona osoby transseksualnej, która z powodu braku możli- pośrednio ILGA-Europe mogła przedstawić swoje stanowisko
wości zawarcia związku małżeńskiego nie miała prawa do renty w jej szerokim kontekście społecznym, politycznym i prawno-
wdowiej. W sprawie Tadao Maruko chodziło natomiast o równe -porównawczym.
traktowanie osób będących w związku partnerskim z małżon-
kami w zakresie prawa do renty wdowiej. 5.4. Co dalej z prawami osób homoseksualnych? ETS a ETPCz
Dlatego też sprawy osób transseksualnych mogą być pomoc-
ne przy zrozumieniu tzw. ewolucyjnej koncepcji praw człowieka Po wyroku w sprawie Tadao Maruko powstaje pytanie  co
(mającej także zastosowanie do praw osób homoseksualnych), dalej, w jakim kierunku będzie się rozwijało orzecznictwo są-
ale niekoniecznie muszą prowadzić do prostego wnioskowania dów europejskich w zakresie poszanowania praw osób homo-
per analogiam. seksualnych. W tym kontekście należy pamiętać, że orzecze-
nia ETS z zakresu dyskryminacji, choć odnoszą się do prawa
5.3. Znaczenie sprawy Tadao Maruko wspólnotowego, to de facto należy je odczytywać jako tworzenie
acquis europeene z zakresu praw osób homoseksualnych na tej
Sprawa Tadao Maruko ma wielowarstwowe znaczenie, zarów- samej zasadzie co orzecznictwo ETPCz.
no na poziomie symbolicznym, jak i prawnym. Jako pierwsze Zdając sobie sprawę z istotnych różnic jurysdykcyjnych po-
orzeczenie stwierdzające dyskryminację osób w związkach tej między ETS a ETPCZ, należy pamiętać, że orzeczenie w spra-
samej płci, orzeczenie Tadao Maruko stanowi symbol zmiany wie Tadao Maruko dotyczy interpretacji przepisów dyrektywy
podejścia ETS do takich związków, a także może otworzyć 2000/78/WE. W ten sposób UE oraz Trybunał dokonują wy-
drogę w kierunku coraz dalszego zrównania praw osób homo- pełnienia normatywnego przestrzeni, która od dawna powin-
seksualnych z osobami heteroseksualnymi. na być zajęta przez Protokół nr 12 do EKPCz, przyznający
Sprawa Tadao Maruko ujawnia pewien problem z rozumie- prawo do bezpośredniego skarżenia się na naruszenie zasady
niem pojęć  dyskryminacja bezpośrednia i  dyskryminacja niedyskryminacji ze względu m.in. na orientację seksualną. Po-
pośrednia w świetle dyrektywy 2000/78/WE. Zdaniem rzecz-
17 Sprawa C-117/01, K.B. p. National Health Service Pensions Agency, wyrok ETS
nika generalnego R.-J. Colomera, T. Maruko nie otrzymał renty
z 7.01.2004 r., Zb. Orz. [2004] I-0000.
wdowiej, ponieważ nie był ani małżonkiem zmarłego partnera, 18 ż 102 opinii rzecznika generalnego R.-J. Colomera.
Europejski Przegląd Sądowy paz
dziernik 2008
46
GLOSY
nieważ wiele państw nie zdecydowało się na jego ratyfikację, Tej kwestii bezpośrednio dotyczy inna sprawa rozpoznawa-
art. 13 TWE oraz przyjęte na jego podstawie ustawodawstwo na obecnie przez ETPCz. W sprawie Schalk & Kopf p. Austrii27
wspólnotowe pozwala na wzmocnienie ochrony praw różnych dyskusja dotyczy kwestii, czy osoby będące w związkach tej sa-
grup tradycyjnie dyskryminowanych. Dlatego też orzecznic- mej płci (bez dzieci) kwalifikują się do objęcia pojęciem  życie
two w tym zakresie wpisuje się w przestrzeń, która jest tylko rodzinne w rozumieniu art. 8 Konwencji, a także, czy na pod-
częściowo obejmowana przez ETPCz i dotyczy jedynie państw stawie art. 12 Konwencji można wywieść prawo do zawarcia
członkowskich. W tym kontekście warto przypomnieć, jak roz- legalnego związku tej samej płci. Ewentualna pozytywna odpo-
wija się orzecznictwo ETPCz z zakresu poszanowania praw wiedz
na te pytania ze strony ETPCz miałaby oczywiste skutki
osób homoseksualnych. Można tu wyróżnić dwie zasadnicze  prowadziłaby do uznania, że brak legislacji w danym państwie
linie orzecznictwa. Po pierwsze, od lat Trybunał w Strasburgu regulującej jakąkolwiek formę związków tej samej płci stanowi
poprzez kolejne przepisy likwiduje różnego rodzaju przepisy naruszenie EKPCz. Poza tym, osoby żyjące w takich związkach
lub praktyki dyskryminujące osoby homoseksualne. W tym (formalnych lub nieformalnych) miałyby mocniejszą podstawę
przypadku ofiarą naruszenia praw człowieka jest pojedyncza dochodzenia równouprawnienia w porównaniu do związków
osoba, której orientacja seksualna jest powodem dyskryminacji. małżeńskich.
Orzeczenia dotyczyły takich zagadnień, jak odpowiedzialność
karna za praktyki homoseksualne,19 zakaz służby wojskowej,20 5.5. Raport Agencji Praw Podstawowych UE
brak możliwości opieki nad własnym dzieckiem,21 zakaz organi-
zacji parad równości.22 30.06.2008 r. Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej
Druga linia orzecznictwa odnosi się do sfery prawa rodzinne- opublikowała kompleksowy raport na temat homofobii w UE,28 ze-
go lub różnego rodzaju uprawnień związanych z pozostawaniem stawiający wyniki raportów krajowych dotyczących sytuacji osób
w związkach homoseksualnych. W sprawie Karner p. Austrii,23 homoseksualnych, biseksualnych i transpłciowych w 27 krajach
ETPCz uznał, że brak możliwości wstąpienia w umowę najmu członkowskich.29 Jest to pierwszy raport tematyczny przygotowa-
po zmarłym partnerze z nieformalnego związku homoseksual- ny przez Agencję Praw Podstawowych, a wnioski w nim zawarte
nego stanowi naruszenie EKPCz. W sprawie Frette p. Francji24 mają duże znaczenie dla interpretacji sprawy Tadao Maruko i jej
ETPCZ uznał, że osoba homoseksualna nie ma uprawnienia do znaczenia dla ochrony praw osób homoseksualnych.
ubiegania się o adopcję. Pogląd ten został zmieniony w orzecze- Zdaniem raportu Agencji Praw Postawowych, orzeczenie
niu w sprawie E.B. p. Francji.25 ETPCz uznał, że samotna osoba w sprawie Tadao Maruko ma paradoksalne skutki. Z jednej
homoseksualna nie może być dyskryminowana w możliwości strony stwierdza bowiem, że dyskryminowanie osób będących
dokonywania aborcji. Rozpoznawana jest obecnie sprawa, która w rejestrowanych związkach tej samej płci w porównaniu do
dotyczy kolejnego aspektu par tej samej płci żyjących razem, któ- małżeństw heteroseksulanych stanowi naruszenie dyrektywy
rych prawa nie są uznawane przez państwo. W sprawie P.B. i J.S. 2000/78/WE. Z drugiej zaś, dyrektywa 2000/78/WE dopusz-
p. Austrii26 spór dotyczy możliwości wskazania osoby homoseksu- cza fakt, że w niektórych państwach w ogóle nie są tworzone
alnej w państwowym programie ubezpieczeniowym dla urzędni- żadne regulacje odnoszące się do związków tej samej płci (al-
ków służby cywilnej jako osobę zależną od osoby ubezpieczonej. ternatywnych w stosunku do małżeństwa), a tym samym unie-
Prawo austriackie na to nie pozwala, ponieważ uznaje, że osoba możliwia osobom tej samej płci publiczne manifestowanie ist-
zależna to albo krewny, albo osoba niezwiązana więzami krwi, ale nienia pomiędzy nimi stałych i bliskich związków.30
przeciwnej płci (małżonek lub partner). Dlatego też z tego sche- Zdaniem autorów raportu, interpretacja dyrektywy 2000/78/
matu są wykluczone osoby żyjące w związkach homoseksual- WE w świetle międzynarodowych standardów praw człowie-
nych. Skarżący podnoszą w sprawie naruszenie art. 14 Konwencji ka wymaga, że w państwach, w których osoby homoseksual-
w zw. z art. 8 oraz art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji. ne nie mogą zawierać małżeństw, pary tej samej płci powinny
W związku z powyższym orzeczenie w sprawie Tadao Maruko mieć możliwość korzystania z materialnej ochrony ich związ-
 choć wyrażone na innym forum  w istocie układa się w two-
19 Sprawa Dudgeon p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 7525/76, wyrok ETPCz
rzenie europejskich standardów w zakresie przestrzegania praw
z 22.10.1981 r.
osób homoseksualnych. Istnieje przy tym bariera, której żaden
20 Sprawa Lustig-Prean and Beckett p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 31417/96 oraz
z sądów  ani ETS, ani ETPCz  jak do tej pory nie odważył 32377/96, wyrok EPTCz z 27.09.1999 r.; sprawa Smith and Grady p. Wielkiej
Brytanii, skarga nr 33985/96 oraz 33986/96, wyrok ETPCz z 27.09.1999 r.
się przekroczyć i zapewne nie stanie się tak w najbliższej przy-
21 Sprawa Salgueiro da Silva Moutav p. Portugal, skarga nr 33290/96, wyrok
szłości. Wszystkie powyższe sprawy rozstrzygane były przy sku-
z 21.12.1999 r.
pieniu się na prawach pojedynczej osoby homoseksualnej. Pod-
22 Sprawa Bączkowski i inni p. Polsce, skarga nr 1543/06, wyrok ETPCz z 3.05.2007 r.
stawą rozstrzygnięcia były albo przepisy dyrektywy 2000/78/ 23 Sprawa Karner p. Austrii, skarga nr 40016/98, wyrok ETPCz z 24.07.2003 r.
24 Sprawa Frette p. Francji, skarga nr 36515/97, wyrok ETPCz z 26.02.2002 r.
WE (Tadao Maruko), albo przepisy Konwencji o prawie do
25 Sprawa E.B. p. Francji, skarga nr 43546/02, wyrok ETPCz z 22.01.2008 r.
poszanowania życia prywatnego (art. 8 Konwencji) oraz zakazie
26 Sprawa P.B. i J.S. p. Austrii, skarga nr 18984/02, decyzja o dopuszczalności
dyskryminacji w korzystaniu z praw gwarantowanych Konwen-
skargi z 20.03.2008 r. (Sekcja I).
cją (art. 14 Konwencji). Europejski Trybunał Praw Człowieka 27 Sprawa Horst Schalk i Johann Kopf p. Austrii, skarga nr 30141/04.
28 Raport  Homophobia and Discrimination on Grounds of Sexual Orienta-
nie powiedział jednak w żadnym orzeczeniu, że dyskryminacja
tion in the EU Member States Part I  Legal Analysis , dostępny na stronie:
osób homoseksualnych może wchodzić w zakres zastosowania
http://fra.europa.eu
art. 12 Konwencji (prawo do zawarcia małżeństwa). Mamy za-
29 W odniesieniu do Polski, raport krajowy został przygotowany przez praw-
tem do czynienia z poszerzaniem sfery praw osób homoseksu- ników związanych z Helsińską Fundacją Praw Człowieka, pod kierownic-
twem prof. A. Rzeplińskiego, a po jego wyborze na stanowisko sędziego
alnych przy zastosowaniu przepisów antydyskryminacyjnych, ze
Trybunału Konstytucyjnego, pod kierownictwem prof. Z. Hołdy, raport
wstrzemięz
liwym podejściem sądów do uznania prawa osób ho-
dotyczący Polski na stronie: http://fra.europa.eu
moseksualnych do zawarcia związku małżeńskiego (czy związku
30 Raport Agencji Praw Podstawowych o prawnych aspektach homofobii
o podobnym charakterze) jako prawa człowieka. w Europie, s. 55.
Europejski Przegląd Sądowy paz
dziernik 2008
47
GLOSY
ków poprzez zawarcie: unii cywilnoprawnych, rejestrowanych dejścia do standardów praw człowieka w zakresie traktowania
związków partnerskich bądz
innych instytucji równoważnych związków osób tej samej płci.
małżeństwo. Państwa członkowskie mogą także po prostu roz-
szerzyć na osoby w związkach tej samej płci żyjące w stałym
6. Podsumowanie  znaczenie dla polskiego
związku przywileje,31 które są przyznawane małżeństwom he-
prawa i praktyki sądowej
teroseksulanym. Takie rozwiązanie, zdaniem autorów, w pełni
szanuje wyłączną kompetencję państw członkowskich do okreś- Powstaje zatem pytanie, co orzeczenie w sprawie Tadao Ma-
lania stanu cywilnego. Z drugiej strony, zapewnia równe trakto- ruko oraz omówiony raport Agencji oznaczają dla prawa polskie-
wanie osób homoseksualnych i osób heteroseksualnych. go. Na razie nie tworzą wielkiego przełomu. Tak długo jednak,
Powyższa konkluzja z punktu widzenia ochrony praw czło- jak w Polsce nie zostanie wprowadzona możliwość zawierania
wieka w UE oraz rozwoju prawa antydyskryminacyjnego ma związków osób tej samej płci, orzeczenie w sprawie Tadao Ma-
dalekosiężne skutki. Kluczowym argumentem, który prowadził ruko bezpośrednio nie poprawia sytuacji prawnej osób homosek-
do takich wniosków, było stwierdzenie, że dyrektywa 2000/78/ sualnych w tym zakresie. Może ono jedynie pośrednio pomóc
WE powinna być interpretowana w świetle międzynarodowych w staraniach w kierunku przyjęcia w Polsce ustawodawstwa
standardów praw człowieka. Autorzy raportu  zastanawiając zmierzającego do uregulowania statusu związków osób homo-
się nad tymi standardami  przedstawili następujące argumen- seksualnych. Poza tym, interpretacja podana przez ETS odno-
ty przemawiające za tezą, że państwa powinny w jakiś sposób sząca się do rozumienia dyrektywy 2000/78/WE może prowa-
uregulować status osób będących w związkach tej samej płci dzić do uznawania praw (związanych ze sferą pracowniczą) osób,
(lub przyznać osobom będącym w konkubinatach osób homo- które pozostają w nieformalnych związkach partnerskich. Jest to
seksualnych przywileje podobne do małżeństwa). szczególnie uprawniona teza po lekturze raportu Agencji Praw
Po pierwsze, powołując się na sprawę X. p. Kolumbii32 oraz Podstawowych UE na temat prawnych aspektów homofobii.
sprawę Karner p. Austrii,33 stwierdzili, że na podstawie między- W świetle politycznych sporów towarzyszących uregulo-
narodowych standardów praw człowieka, różnice w traktowaniu waniu sytuacji osób będących w związkach tej samej płci, nie
osób heteroseksualnych (małżeństw czy konkubinatów) z oso- należy się spodziewać przyjęcia wkrótce odpowiedniej usta-
bami tej samej płci są uważane za dyskryminację bezpośred- wy. Sprawa Tadao Maruko, sprawy strasburskie, a także raport
nią ze względu na orientację seksualną. Po drugie, wskazują, Agencji Praw Podstawowych wskazują jednak, że związki osób
że taka opinia pojawiła się już w opinii rzecznika generalnego homoseksulanych będą mogły  prawdopodobnie z powodze-
Elmera, który jest obecnie sędzią ETS.34 Po trzecie, wskazali na niem  dochodzić swoich praw przed sądami krajowymi i mię-
sprawę Karner p. Austrii oraz na sprawę Mazurek p. Francji35 jako dzynarodowymi, i w ten sposób stopniowo określać swój status
przykład, że międzynarodowe standardy praw człowieka wyda- prawny, także w Polsce. Sprawa Tadao Maruko  choć nie ma
ją się stopniowo zmierzać do uznawania, iż wykluczenie osób natychmiastowych skutków dla krajowych regulacji  w dłuż-
tej samej płci, które nie mogą zawrzeć małżeństwa, z przywi- szej perspektywie pomoże w dochodzeniu praw przez osoby
lejów związanych z małżeństwem, stanowi dyskryminację ze homoseksualne powołujące się na przepisy prawa wspólnoto-
względu na orientację seksualną. Jednocześnie takie wyklucze- wego, a szczególnie na dyrektywę 2000/78/WE.
nie może być w coraz mniejszym stopniu uzasadnione koniecz-
nością ochrony rodziny oraz jej tradycyjnym pojmowaniem.36 dr Adam Bodnar
Wreszcie, po czwarte, wskazują na utrwaloną w orzecznictwie Autor jest adiunktem w Zakładzie Praw Człowieka
i dopuszczalną w świetle praw człowieka różnicę w traktowaniu na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu
małżeństw oraz par niezamężnych, jest ona uznawana za uzasad- Warszawskiego oraz sekretarzem zarządu
nioną tylko ze względu na fakt dokonania przez takie pary wy- Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
boru  że nie chcą być one zamężne.37 Zdaniem autorów raportu,
31 Raport używa pojęcia de facto stable relationship  można zatem domniemy-
takie rozumowanie nie może mieć jednak zastosowania do osób
wać, że autorzy mieli na myśli konkubinaty.
tej samej płci, które  na podstawie prawa danego państwa  nie
32 Sprawa X. p. Kolumbii, zawiadomienie nr 1361/2005, U.N. Doc. CCPR/C/89/
mają możliwości zawarcia małżeństwa. W takiej sytuacji przy-
D/1361/2005, decyzja z 30.03.2007 r. Sprawa ta dotyczyła dyskryminacji
w dziedziczeniu uprawnień socjalnych po zmarłym partnerze homoseksual-
wileje, które się wiążą z małżeństwem, powinny być rozszerzone
nym.
na osoby będące w związkach tej samej płci  czy to poprzez
33 Sprawa Karner p. Austrii. Sprawa odnosiła się do sytuacji prawnej osoby,
stworzenie instytucji rejestrowanych związków partnerskich,
która mieszkała razem z inną osobą homoseksualną i stanęła przed proble-
czy  przy braku istnienia takiej instytucji  poprzez przyznanie
mem wstąpienia w umowę najmu po zmarłym partnerze. Trybunał w Stras-
określonych praw konkubinatom. Nieprzyznanie takich przywi- burgu oceniając tę konkretną sytuację doszedł do wniosku, że nie istnieją
argumenty, które uzasadniałyby zróżnicowane traktowanie osób będących
lejów będzie oznaczalo dyskryminacyjne traktowanie.
w stałym związku homoseksualnym w zakresie prawa wstępowania w umo-
Powyższe rozumowanie zawarte w raporcie Agencji Praw
wę najmu.
Podstawowych ma duże znaczenie, gdyż może wyznaczać
34 Opinia rzecznika generalnego Elmera z 30.09.1997 r. w sprawie C-249/96,
Lisa Jacqueline Grant p. South-West Trains Ltd., ECR [1998] I-636
kierunek działań Unii. Wynika to z zadań Agencji, która ma
35 Sprawa Mazurek p. Francji, skarga nr 34406/97, wyrok ETPCz z 1.02.2000 r.
sprawować funkcję doradczą dla innych instytucji i organów
36 W celu wskazania na zmieniające się podejście do tradycyjnego pojęcia rodzi-
unijnych w zakresie przestrzegania praw człowieka. Raport
ny, autorzy przytoczyli sprawę Mazurek p. Francji. Jest to sprawa o całkowicie
może mieć także znaczenie dla rozstrzygania kolejnych spraw,
innym ciężarze gatunkowym. Kwestionowała ona tradycyjny model rodziny,
ale w związku ze sprawą dziedziczenia. Sprawa Mazurek dotyczyła bowiem
które mogą się pojawić przed ETS, w tym szczególnie spraw
sytuacji prawnej dzieci urodzonych w związku małżeńskim oraz dzieci poza-
pochodzących z państw, w których związki tej samej płci nie są
małżeńskich i ich różnego traktowania.
uznawane ani nie korzystają one z żadnych przywilejów. W ten
37 Raport wskazuje na orzecznictwo Komitetu Praw Człowieka ONZ ustana-
sposób sprawa Tadao Maruko stanowiła dla autorów raportu
wiające taką zasadę i podejście do oceny różnego traktowania małżeństw
jeden z argumentów na rzecz stworzenia kompleksowego po- i konkubinatów.
Europejski Przegląd Sądowy paz
dziernik 2008
48