GLOSY
EPS
Maciej Szpunar, Maciej Zachariasiewicz
Swoboda przedsiębiorczości i swoboda
świadczenia usług a działania związków zawodowych
 glosa do wyroku ETS z 18.12.2007 r. w sprawie C-341/05
Laval un Partneri Ltd przeciwko Svenska Byggnadsarbetaref�rbundet
i inni oraz do wyroku z 11.12.2007 r. w sprawie C-438/05
ITWF i FSU przeciwko Viking Line i Viking Line Eesti
usług i swobody przedsiębiorczości. Takiego też stanowiska
1. Uwagi wstępne
zdecydowanie bronił w Luksemburgu rząd RP.
W grudniu 2007 r. Europejski Trybunał Sprawiedliwości Sprawy Laval i Viking Line  co zrozumiałe  przyciągnę-
(dalej jako ETS lub Trybunał) wydał dwa bardzo istotne dla ły także uwagę organizacji reprezentujących zarówno zbioro-
rozwoju prawa wspólnotowego rozstrzygnięcia. Orzeczenia we interesy pracowników, jak i organizacji przedsiębiorców.
1
w sprawach Laval i Viking Line2 dotyczą fundamentalnych za- W szczególności Europejska Federacja Związków Zawodo-
gadnień z zakresu swobody świadczenia usług (Laval) i swo- wych5 wyrażała zdecydowane opinie wspierając skandynaw-
body przedsiębiorczości (Viking Line). W obydwu sprawach skie związki zawodowe i funkcjonujący w tych państwach sy-
pojawiła się bowiem kwestia kolizji pomiędzy zasadniczymi stem negocjowania układów zbiorowych pracy. Po korzystnych
wartościami, chronionymi przez prawo wspólnotowe. Z jednej
strony, w grę wchodziło umacnianie swobodnej konkurencji
1 Wyrok ETS z 18.12.2007 r. w sprawie C-341/05, Laval un Partneri Ltd
w świadczeniu tańszych usług przez przedsiębiorców z róż-
p. Svenska Byggnadsarbetaref�rbundet i inni, niepublikowany.
nych państw członkowskich; z drugiej zaś  wzgląd na pra-
2 Wyrok ETS z 11.12.2007 r. w sprawie C-438/05, ITWF i FSU p. Viking Line
wa pracownicze i ochronę socjalną. W obydwu omawianych i Viking Line Eesti, niepublikowany.
3 Sprawy odbiły się także głośnym echem w mediach. Zob. np. T. Fuller, Live
sprawach zasadniczym pytaniem było bowiem, na ile związ-
there, work here, paid what?,  International Herald Tribune z 4.05.2005 r.;
ki zawodowe mogą  dążąc do ochrony praw pracowniczych
T. Fuller, New EU states clash with veteran members,  International Herald Tri-
 ograniczać możliwość swobodnego działania przedsiębiorcy
bune z 9.01.2006 r.; D. Kiberb, Ireland should not fear opening the gate,  Sun-
z innego państwa członkowskiego. W istocie zatem, Trybunał day Times z 22.01.2006 r.; A.-F. Hivert, La construction par des Lettons d une
�cole en SuŁde a lanc� la pol�mique,  Liberation z 2.02.2006 r.; A.-F. Hivert,
stanął przed trudnym zadaniem wyznaczenia granicy pomię-
Le modŁle social su�dois en balance,  Liberation z 23.05.2007 r.; O. Truc, Les
dzy zakresami, w których wspomniane wartości chronione są
syndicats nordiques confort�s dans leur lutte contre le dumping social,  Le Monde
przez prawo wspólnotowe.
z 25.05.2007 r.; D. Ibison, Swedish free market drive blocked by picket lines,  Fi-
Duża doniosłość praktyczna sporów wzbudziła szerokie nimi nancial Times z 9.07.2007 r.; R. Anderson, Swedish venture turns sour for
Laval,  Financial Times z 24.05.2007 r.; S. Laitner, Swedish labour model
zainteresowanie w całej Europie.3 Większość rządów państw
at risk after Laval ruling,  Financial Times z 19.12.2007 r. Również Polska
członkowskich, dostrzegając to, wzięła udział w obydwu postę-
prasa odnotowała te ważne dla integracji europejskiej postępowania przed
powaniach przed ETS, przedstawiając swoje stanowiska zarów-
ETS: zob. np. K. Niklewicz, Idą złe czasy dla pracowników z nowych krajów UE?,
no na piśmie, jak i ustnie (na rozprawach).4 Warto podkreślić,  Gazeta Wyborcza z 23.05.2007 r.; A. Słojewska, Nie wolno sabotować firm
z nowej Unii,  Rzeczpospolita z 18.12.2007 r.; K. Niklewicz, Zwalczaj dum-
że podział stanowisk przebiegał zgodnie z podziałem na  nowe
ping socjalny, ale nie wszystkim metodami,  Gazeta Wyborcza z 18.12.2007 r.;
i  stare państwa członkowskie.  Stara Europa w przeważają-
J. Bełdowski, Sędziowie zdecydują o przyszłości gospodarczej Europy,  Rzeczpo-
cej większości (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii) wsparła stano-
spolita z 21.12.2007 r.; A. Słojewska, M. Zwierzchowski, Sąd za swobodą
wisko związków zawodowych i państw skandynawskich bro- usług,  Rzeczpospolita z 4.04.2008 r.
4 W sprawie Laval uwagi na piśmie złożyło wszystkie 25 państw członkow-
niących istotnej roli układów zbiorowych pracy i kompetencji
skich oraz Komisja, Parlament Europejski, Rada i Europejski Bank Central-
partnerów społecznych w tym zakresie. Rządy państw Europy
ny, jak i należące do EFTA: Islandia, Liechtenstein i Norwegia oraz Urząd
Zachodniej opowiedziały się zatem za silniejszą ochroną socjal-
Nadzoru EFTA. Na rozprawie w sprawie Laval ustne uwagi przedstawiło 13
ną. Z kolei  nowe państwa członkowskie  żywotnie zainte- państw członkowskich. Z kolei w sprawie Viking Line ustne uwagi przedsta-
wiło 9 państw członkowskich. Zob. informacje podawane przez Minister-
resowane wspieraniem własnych przedsiębiorców oferujących
stwo Gospodarki na stronie: http://www.mg.gov.pl/Wiadomosci/ARCHI-
tańsze usługi w  starych państwach członkowskich  interwe-
WUM/Interwencja+Polski++WE+w+Luksemburgu.htm
niowały po stronie spółek Laval i Viking Line, opowiadając się
5 EKZZ (European Trade Union Confederation) z siedzibą w Brukseli zrzesza 82
za wzmocnieniem traktatowej zasady swobodnego świadczenia krajowe związki zawodowe, w tym polskie: NSZZ Solidarność i OPZZ.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
37
GLOSY
dla Laval un Partneri i Viking Line orzeczeniach Trybunału, i wjazdu na nią pojazdów. Laval zwrócił się o pomoc do sił po-
EKZZ wskazywało na potencjalne negatywne skutki rozstrzyg- licyjnych, które jednak odmówiły interwencji ze względu na
nięć w obu sprawach, wytykając ETS wkraczanie w zakres de- zgodność akcji protestacyjnej z prawem szwedzkim. W grudniu
mokratycznych kompetencji legislatora i strasząc m.in. wzmo- 2004 r. Elektrikerna rozpoczęła akcję solidarnościową. Skut-
żeniem napięć pomiędzy obywatelami UE oraz rozkwitem kiem tego było uniemożliwienie przedsiębiorstwom szwedz-
ksenofobii.6 Stanowisko EKZZ podzielała także NSZZ Soli- kim należącym do organizacji pracodawców w obszarze insta-
darność.7 Aprobatę dla rozstrzygnięć wyrażały natomiast orga- lacji elektrycznych świadczenie usług Lavalowi.
nizacje przedsiębiorców ze starych państw członkowskich.8 W okresie Bożego Narodzenia pracownicy delegowani
przez Lavala powrócili na A
otwę i nie wrócili już na budowę.
W styczniu 2005 r. inne organizacje związkowe ogłosiły ak-
2. Stan faktyczny i spór przed sądami krajowymi
cje solidarnościowe polegające na bojkocie wszystkich budów
a) Laval prowadzonych przez spółkę Laval w Szwecji. W lutym 2005 r.
miasto Vaxholm zażądało rozwiązania umowy wiążącej go
W sprawie Laval pytanie prejudycjalne do Trybunału zostało z Baltic. W marcu 2005 r. Baltic ogłosił upadłość.
przedstawione przez sąd szwedzki (Arbetsdomstolen) w ramach Tymczasem jeszcze 7.12.2004 r. Laval wniósł do Arbets-
sporu zawisłego pomiędzy Laval un Partneri Ltd (dalej jako domstolen skargę przeciwko Byggnads, Byggettan i Elektrikerna
Laval)  spółką prawa łotewskiego z siedzibą w Rydze a Sven- o stwierdzenie niezgodności z prawem zarówno blokady, jak
ska Byggnadsarbetaref�rbundet (szwedzki związek zawodowy pra- i akcji solidarnościowych wymierzonych we wszystkie prowa-
cowników sektora budownictwa i robót publicznych, dalej jako dzone przez niego budowy oraz o nakazanie ich zaprzestania.
Byggnads), jednym z oddziałów tego związku (Byggettan) oraz Wniósł również o zasądzenie od tych organizacji związkowych
Svenska Elektrikerf�rbundet (związek zawodowy elektryków, dalej odszkodowania za poniesione szkody. Ponieważ sąd szwedzki
jako Elektrikerna). powziął wątpliwość dotyczącą prawa wspólnotowego, postano-
Spółka Laval to łotewski przedsiębiorca budowlany. W cią- wił 29.04.2005 r. zawiesić postępowanie i zwrócić się do ETS
gu 2004 r. delegowała do Szwecji pracowników do wykonania z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
robót budowlanych realizowanych przez jej szwedzką spółkę-
-córkę  L & P Baltic Bygg AB (dalej jako Baltic). Spółki wy- b) Viking Line
konywały m.in. budowę szkoły w Vaxholm.
Z kolei Byggnads jest organizacją związkową skupiającą W sprawie Viking Line pytanie prejudycjalne zadane zosta-
w Szwecji pracowników sektora budownictwa. Ma oddziały ło przez sąd angielski w ramach sporu pomiędzy International
lokalne, w tym Byggettan, liczący ok. 128 tys. członków. Po- Transport Workers Federation (międzynarodowa federacja
między Byggnads jako centralną organizacją reprezentującą pracowników transportu, dalej jako ITF) oraz Suomen Meri-
pracowników branży budowlanej a Sveriges Byggindustrier (cen- mies-Unioni ry (fiński związek marynarzy, dalej jako FSU)
tralna organizacja pracodawców w sektorze budownictwa) za- a Viking Line ABP (dalej jako Viking Line) oraz jej spółką za-
warty został  układ zbiorowy w sektorze budownictwa . Laval leżną O� Viking Line Eesti (dalej jako Vikingiem Eesti).
nie był związany żadnym układem zbiorowym z Byggnads, Viking Line jest fińskim przewoz
nikiem promowym. Eks-
Byggettan czy Elektrikerną i co warte podkreślenia  ani jeden ploatuje siedem statków, w tym  Rosellę , prom pływający pod
członek Byggands nie był zatrudniony przez spółkę Laval. fińską banderą pomiędzy Tallinem a Helsinkami. Z kolei FSU
W czerwcu 2004 r. przedstawiciele Byggettan skontaktowa- jest fińskim związkiem zawodowym marynarzy, zrzeszającym
li się z Lavalem i 15.09.2004 r. rozpoczęły się negocjacje mają- ok. 10 000 członków. Członkowie załogi  Roselli należą do
ce na celu przystąpienie spółki do układu zbiorowego w sekto- tego związku zawodowego. FSU jest zaś członkiem ITF  Mię-
rze budownictwa. Byggettan zażądał od Lavala przystąpienia dzynarodowej federacji związków zawodowych pracowników
do układu zbiorowego w sektorze budownictwa w odniesieniu sektora transportu. Siedziba ITF znajduje się w Londynie. Jed-
do budowy w Vaxholm i zagwarantowania pracownikom odde- nym z głównych celów ITF jest prowadzenie kampanii zapo-
legowanym wynagrodzenia w wysokości 145 koron szwedzkich biegania praktyce tanich bander.
(SEK) za godzinę pracy. Taki poziom wynagrodzenia opierał Eksploatacja  Roselli w Finlandii wiązała się z koniecz-
się na statystykach dotyczących wynagrodzeń w sektorze bu- nością wypłacania marynarzom wynagrodzeń na poziomie
downictwa w regionie sztokholmskim w pierwszym tryme- obowiązującym w tym państwie. Wynagrodzenia załóg estoń-
strze 2004 r. (chodziło zatem o wynagrodzenie średnie). Byg- skich są niższe niż załóg fińskich. W związku z konkurencją
gettan ogłosił, że będzie gotowy do natychmiastowego podjęcia ze strony statków estońskich eksploatacja  Roselli przynosiła
akcji protestacyjnej w razie niezawarcia takiego układu. Jako że straty. W tej sytuacji Viking Line zamierzał w 2003 r. zmienić
negocjacje zakończyły się niepowodzeniem, związki zawodowe przynależność  Roselli i zarejestrować statek w Estonii lub
sformułowały w paz
dzierniku 2004 r. ostrzeżenie.
Warto podkreślić, że w tym czasie, Laval podpisał 14.09.
6 Zob. W. Lundby-Wedin, J. Monks, Europe loses when it legitimises low wages,
i 20.10.2004 r. układy zbiorowe z łotewskim związkiem zawo-
 Financial Times z 3.03.2008 r., a także uchwałę EKZZ z 4.03.2008 r.
dowym pracowników sektora budownictwa.
dotyczącą spraw Laval i Viking Line (dostępna na stronie: http://www.etuc.
Ponieważ Laval odmawiał podpisania układu zbiorowego na
org/IMG/pdf_ETUC_Viking_Laval_-_resolution_070308.pdf). Por. także:
warunkach sformułowanych przez szwedzkie związki zawodo- stanowisko EKZZ dotyczące orzeczeń w sprawach Laval i Viking Line,
przedstawione w PE na posiedzeniu 20.02.2008 r. (dostępne na stronie:
we, 2.11.2004 r. przystąpiono do blokady budowy w Vaxholm.
http://www.etuc.org/a/4627?var_recherche=laval).
Blokada ta polegała m.in. na uniemożliwianiu dostaw materia-
7 NSZZ Solidarność,  Serwis Zagraniczny 2007/2.
łów na budowę, organizowaniu pikiet strajkowych oraz unie-
8 Tak np.: Szwedzka Konfederacja Przedsiębiorców (Svenskt N�ringsliv), zob.
możliwianiu pracownikom łotewskim wstępu na budowę, jak strona: http://www.svensktnaringsliv.se/english/article41232.ece
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
38
GLOSY
w Norwegii, mając nadzieję na zawarcie nowego układu zbioro- w ramach świadczenia usług i które jest związane układem
wego ze związkami zawodowymi w tych państwach. zbiorowym podlegającym prawu innego państwa członkow-
Zgodnie z fińskim prawem, Viking Line poinformował skiego, nie może powołać się na taki zakaz względem tych or-
o swoich planach związki zawodowe. Przeciwne tym projektom ganizacji?
FSU zwróciło się o pomoc do ITF, zmierzając do zablokowa-
nia zmiany przynależności  Roselli . ITF wystosowało zatem Na pytania Arbetsdomstolen Trybunał odpowiedział w na-
okólnik do wszystkich swoich członków, w którym wezwało stępujący sposób:
ich do powstrzymania się od podejmowania rokowań z Viking 1. Wykładni art. 49 TWE i art. 3 dyrektywy 96/71/WE
Line. Zrzeszone związki zawodowe były zmuszone zastosować Parlamentu Europejskiego i Rady z 16.12.1996 r. dotyczącej
się do tego zalecenia z uwagi na zasadę solidarności związko- delegowania pracowników w ramach świadczenia usług nale-
wej oraz zagrożenia sankcją w razie nieprzestrzegania okólnika. ży dokonywać w ten sposób, że sprzeciwiają się one temu, by
Porozumienie w sprawie załogi  Roselli wygasło 17.11.2003 r. w państwie członkowskim, w którym warunki pracy i zatrud-
i w rezultacie FSU nie był już dłużej zobowiązany do zacho- nienia dotyczące kwestii wymienionych w art. 3 ust. 1 akapit
wania społecznego spokoju stosownie do prawa fińskiego. Tym pierwszy lit. a)  g) tej dyrektywy są zawarte, z wyjątkiem
samym zapowiedział strajk, domagając się, by Viking zwięk- stawki płacy minimalnej, w przepisach ustawowych, organiza-
szył załogę  Roselli o osiem osób oraz zaniechał planu zmiany cja związkowa mogła próbować zmusić w drodze akcji prote-
przynależności tego statku. stacyjnej przyjmującej formę blokady budowy, takiej jak opisa-
W celu ochrony swoich praw Viking Line rozpoczął postę- na w sprawie przed sądem krajowym, usługodawcę mającego
powania sądowe przed sądem pracy w Finlandii. Starania te nie siedzibę w innym państwie członkowskim do podjęcia z nią
dały jednak rezultatu i pod koniec 2003 r. Viking Line przerwał negocjacji w sprawie stawki płac, jaka powinna być wypłacana
postępowania sądowe i zobowiązał się zaniechać planów zmia- pracownikom delegowanym, jak i do przystąpienia do układu
ny przynależności statku. zbiorowego, którego postanowienia ustalają w zakresie pew-
Sytuacja zmieniła się po wejściu Estonii do Unii Europejskiej nych omawianych kwestii korzystniejsze warunki niż warunki
1.05.2004 r. Viking Line dostrzegł wtedy szanse na przeniesie- wynikające z odpowiednich przepisów ustawowych, podczas
nie bandery do Estonii. Dlatego 18.08.2004 r. wniósł powódz- gdy inne postanowienia dotyczą kwestii niewymienionych
two do High Court of Justice w Anglii, domagając się stwierdze- w art. 3 tej dyrektywy.
nia, że działania ITF i FSU są sprzeczne z art. 43 TWE oraz 2. Artykuły 49 i 50 TWE sprzeciwiają się temu, by w danym
nakazania wycofania okólnika ITF i zakazania FSU zakłócania państwie członkowskim zakaz podejmowania przez organizacje
korzystania przez Viking Line z praw przysługujących mu na związkowe akcji zbiorowych w celu uchylenia lub zmiany ukła-
mocy prawa wspólnotowego. High Court wydał w pierwszej du zbiorowego zawartego przez osoby trzecie uzależniony był
instancji rozstrzygnięcie korzystne dla Vikinga. ITF i FSU od tego, czy akcje te dotyczą warunków pracy i zatrudnienia,
wniosły jednak odwołanie do Court of Appeal. Sąd apelacyjny do których stosuje się bezpośrednio prawo krajowe.
powziąwszy wątpliwość na tle prawa wspólnotowego, zawiesił
postępowanie i zgodnie z art. 234 TWE zwrócił się Trybunału b) Sprawa Viking Line
z pytaniem prejudycjalnym.
Angielski Court of Appeal zadał ETS kilka bardzo szczegóło-
wych pytań. Trybunał przeformułował jednak pytania w nastę-
3. Pytania do Trybunału i rozstrzygnięcie
pujący sposób:
sądu wspólnotowego
1.  [...] czy wykładni art. 43 WE należy dokonywać w ten
a) Sprawa Laval sposób, że z jego zakresu zastosowania wyłączone jest działa-
nie zbiorowe podjęte przez związek zawodowy lub zrzeszenie
1. Czy próba zmuszenia przez organizacje związkowe, za związków zawodowych przeciwko przedsiębiorcy celem skło-
pomocą akcji protestacyjnej w postaci blokady, zagranicznego nienia go do zawarcia układu zbiorowego, którego treść miałaby
usługodawcy do zawarcia w państwie przyjmującym układu odwodzić tego przedsiębiorcę od skorzystania ze swobody pro-
zbiorowego w zakresie warunków pracy i zatrudnienia, tego ro- wadzenia działalności gospodarczej?
dzaju, jak układ zbiorowy w sektorze budownictwa, jest zgod- 2.  [...] czy art. 43 WE może przyznawać prywatnemu
na z zasadami TWE dotyczącymi swobody świadczenia usług przedsiębiorcy prawa, na które ten może się powoływać prze-
i zakazu wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność ciwko związkowi zawodowemu lub zrzeszeniu związków zawo-
państwową oraz z dyrektywą 96/71 (...), jeżeli w państwie dowych?
przyjmującym, ustawodawstwo dokonujące transpozycji tej dy- 3.  [...] czy działania zbiorowe, takie jak rozpatrywane w po-
rektywy nie zawiera wyraz
nych norm dotyczących określania stępowaniu przed sądem krajowym, stanowią ograniczenia
warunków pracy i zatrudnienia w układach zbiorowych? w rozumieniu art. 43 WE, a jeśli tak, w jaki sposób można ta-
2. Drugie pytanie Trybunał przeformułował w następują- kie ograniczenia uzasadnić?
cy sposób:  czy art. 49 WE i 50 WE sprzeciwiają się temu, by
w danym państwie członkowskim zakaz podejmowania przez Na pytania Court of Appeal Trybunał odpowiedział nastę-
organizacje związkowe akcji zbiorowych w celu uchylenia lub pująco:
zmiany układu zbiorowego zawartego przez osoby trzecie był 1. Wykładni art. 43 TWE należy dokonywać w ten sposób,
uzależniony od tego, czy akcje zbiorowe dotyczą warunków że zasadniczo z zakresu stosowania tego przepisu nie są wyłą-
pracy i zatrudnienia, do których prawo krajowe ma bezpośred- czone działania zbiorowe podjęte przez związek zawodowy lub
nie zastosowanie, co pociąga za sobą to, że przedsiębiorstwo, zrzeszenie związków zawodowych przeciwko przedsiębiorcy
które deleguje pracowników do tego państwa członkowskiego celem skłonienia go do zawarcia układu zbiorowego, którego
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
39
GLOSY
treść ma na celu odwiedzenie tego przedsiębiorcy od skorzy- łująca się do celów określonych w art. 3 ust. 1 lit. c) TWE, po-
stania ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej. winna być traktowana jako instrument służący udoskonaleniu
2. Artykuł 43 TWE może przyznawać prywatnemu przed- rynku wewnętrznego. Można zatem twierdzić, że zasadniczym
siębiorcy prawa, na które ten może się powoływać przeciwko celem dyrektywy jest likwidacja barier w swobodnym przepły-
związkowi zawodowemu lub zrzeszeniu związków zawodo- wie osób i usług, a ochrona praw pracowniczych jest jej celem
wych. drugorzędnym.
3. Wykładni art. 43 TWE należy dokonywać w ten sposób, Z drugiej jednak strony, jak podkreślił Trybunał omawiając
że działania takie, jak działania rozpatrywane w postępowaniu art. 3 dyrektywy 96/71  że przepis ten ma na celu zapewnie-
przed sądem krajowym, które mają na celu skłonienie przedsię- nie uczciwej konkurencji pomiędzy przedsiębiorcami krajowy-
biorcy prywatnego, którego siedziba znajduje się w określonym mi i przedsiębiorcami z innych państw członkowskich świad-
państwie członkowskim, do zawarcia układu zbiorowego pracy czących usługi z wykorzystaniem pracowników delegowanych.
ze związkiem zawodowym mającym siedzibę w tym państwie Chodzi mianowicie o to, aby ci ostatni nie wykorzystywali nie-
i do stosowania postanowień zawartych w tym układzie do uczciwie okoliczności, że w państwie przyjmującym poziom
pracowników spółki zależnej tego przedsiębiorstwa z siedzibą ochrony socjalnej jest wyższy niż w państwie pochodzenia
w innym państwie członkowskim, stanowią ograniczenia w ro- usługodawcy.12
zumieniu tego przepisu. Należy zatem podkreślić, że punktem wyjścia dla rozważań
Ograniczenia te mogą być zasadniczo uzasadnione ochroną dotyczących zakresu dopuszczalnej ingerencji prawa państwa
nadrzędnego względu interesu ogólnego, takiego jak ochrona przyjmującego w stosunek pracy łączący przedsiębiorcę z inne-
pracowników, pod warunkiem że zostanie wykazane, iż są od- go państwa członkowskiego oraz pracowników delegowanych
powiednie dla zapewnienia realizacji słusznego celu i nie wy- stanowi reguła wypływająca z art. 49 TWE  a zatem swoboda
kraczają poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia. świadczenia usług w innym państwie członkowskim. Na tym
tle dyrektywę 96/71, zezwalającą państwu przyjmującemu na
ingerencję w stosunek pracy pomiędzy usługodawcą z innego
4. Elementy rozstrzygnięcia Trybunału i ich ocena
państwa członkowskiego i pracownikiem delegowanym na tery-
Na samym początku należy podkreślić, że rozstrzygnięcia torium państwa przyjmującego, należy traktować jako konsty-
Trybunału w orzeczeniach Laval i Viking Line poruszają bar- tuującą wyjątki od ogólnej reguły zakazu ograniczania swobo-
dzo wiele ciekawych i kontrowersyjnych kwestii z zakresu pra- dy działania przedsiębiorcy z innego państwa członkowskiego.
wa wspólnotowego. W niniejszej glosie koncentrujemy się na Dyrektywa konstruuje wszakże ramy dla ustanowienia mini-
dwóch rodzajach zagadnień. Po pierwsze, omawiamy  istotną mum ochrony socjalnej w państwie przyjmującym, jaka musi
w sprawie Laval  dyrektywę 96/71 WE Parlamentu Europej- być zapewniona przez pracodawcę pracownikom delegowanym
skiego i Rady z 16.12.1996 r. dotyczącą delegowania pracowni- na terytorium tego państwa, niezależnie od tego, jaki poziom
ków w ramach świadczenia usług.9 Wskazujemy na konstruk- ochrony przysługuje im w państwie ich pochodzenia.13
cje i cechy dyrektywy oraz rozważamy sposób implementacji Ramy ochrony socjalnej wykreowano poprzez zdefiniowanie
dyrektywy w Szwecji. Po drugie, dokonujemy oceny działań w dyrektywie 96/71 dwóch kwestii. Po pierwsze, określa się
związków zawodowych pod kątem ich zgodności z traktatową zakres warunków zatrudnienia (rodzaj zagadnień) do przestrze-
swobodą świadczenia usług i swobodą przedsiębiorczości. gania których można zobowiązać przedsiębiorcę delegującego
pracowników (zob. pkt 4.1.2.). Po drugie, ustala się w dyrek-
4.1. Dyrektywa 96/71 dotycząca delegowania pracowników tywie środki prawne za pomocą których można owe warunki
w ramach świadczenia usług zatrudnienia określić (zob. pkt 4.1.4.).
Ponieważ szwedzkie związki zawodowe usiłowały zmusić za 4.1.2. Rodzaje warunków zatrudnienia, do których przestrzegania
pomocą blokady spółkę Laval do zawarcia w Szwecji układu można zobowiązać przedsiębiorcę delegującego pracowników
zbiorowego, obejmującego także warunki pracy i zatrudnienia,
do których odnosi się dyrektywa 96/71, okoliczności tego typu Konstruując minimum ochrony socjalnej w art. 3 ust. 1
podlegają ocenie z punktu widzenia postanowień dyrektywy.10 dyrektywy określono rodzaje warunków pracy, które państwo
przyjmujące może narzucić przedsiębiorcy z innego państwa
4.1.1. Cele i znaczenie dyrektywy 96/71 członkowskiego delegującego pracowników do wykonywania
usług w państwie przyjmującym, w sytuacji gdy stosunek pracy
Dyrektywa 96/71 ma na celu zniesienie barier między pań- podlega prawu państwa pochodzenia. Zagadnienia wymienione
stwami członkowskimi w swobodnym przepływie osób i usług w art. 3 ust. 1 obejmują: (a) maksymalne okresy pracy i mini-
poprzez poprawę pewności prawnej i ułatwienie identyfikacji malne okresy wypoczynku; (b) minimalny wymiar płatnych ur-
warunków pracy, które mają zastosowanie do pracowników lopów rocznych; (c) minimalne stawki płacy, wraz ze stawką za
tymczasowo wykonujących pracę w państwie członkowskim
innym niż państwo członkowskie, którego prawu podlega sto-
sunek pracy. Dyrektywa zmierza do stworzenia równowagi po-
9 Dz. Urz. WE z 1997 r., L 18, s. 1 6.
między ekonomicznymi swobodami przewidzianymi w TWE
10 Zob. pkt 61 orzeczenia w sprawie Laval.
i prawami pracowników delegowanych do pracy w innym pań- 11 Zob. The Communication of 25.7.2003 from the Commission to the Council,
European Parliament, The Economic and Social Committee and the Com-
stwie.11 Zniesienie przeszkód między państwami członkowski-
mittee of Regions  The Implementation of Directive 96/71 in the Member
mi w swobodnym przepływie osób i usług jest wskazane już
States, COM (2003) 458 final, pkt 1, dalej jako Komunikat Komisji.
w pierwszym motywie do dyrektywy. Dyrektywa, jako ustano-
12 Zob. pkt 74 75 orzeczenia w sprawie Laval.
wiona na podstawie art. 47 ust. 2 TWE i art. 55 TWE, odwo- 13 Por. pkt 76 orzeczenia w sprawie Laval oraz Komunikat Komisji, pkt 2.2.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
40
GLOSY
nadgodziny; (d) warunki wynajmu pracowników, w szczegól- państwa, którego prawo nie jest zasadniczo właściwe, jeżeli owe
ności przez przedsiębiorstwa zatrudnienia tymczasowego; (e) normy wyrażają szczególnie ważne dla tego państwa interesy
zdrowie, bezpieczeństwo i higiena w miejscu pracy; (f) środki i wartości. Odpowiedni instrument zawiera art. 7 konwencji
ochronne stosowane w odniesieniu do warunków zatrudnienia rzymskiej   Przepisy wymuszające swoje zastosowanie :  przy
kobiet ciężarnych lub kobiet tuż po urodzeniu dziecka, dzieci stosowaniu, (...), prawa określonego państwa, może być przy-
i młodzieży; (g) równość traktowania mężczyzn i kobiet, a tak- znany skutek przepisom bezwzględnie obowiązującym prawa
że inne przepisy w zakresie niedyskryminacji. innego państwa, (...), jeżeli i o tyle, o ile przepisy te według pra-
W orzeczeniu w sprawie Laval, Trybunał podkreślił, że  je- wa tego państwa stosuje się bez względu na to, jakiemu prawu
śli chodzi o kwestie wymienione w art. 3 ust. 1 lit. a)  g), to umowa podlega .22 Na podstawie art. 7 konwencji rzymskiej
dyrektywa 96/71 wyraz
nie przewiduje stopień ochrony, ja- dopuszczalne jest stosowanie przepisów prawa pracy  regu-
kiego przyjmujące państwo członkowskie ma prawo wymagać lujących warunki pracy  państwa przyjmującego pracownika
od przedsiębiorstw mających siedzibę w innych państwach delegowanego w sytuacji, gdy umowa o pracę podlega prawu
członkowskich na rzecz pracowników delegowanych na swoje innego państwa.
terytorium. 14 Innymi słowy  poziom ochrony, jaki powinien W istocie zatem dyrektywa 96/71 ma na celu uszczegó-
być gwarantowany pracownikom delegowanym na terytorium łowienie ogólnej normy art. 7 konwencji rzymskiej poprzez
przyjmującego państwa członkowskiego, jest ograniczony, co wskazanie, które konkretnie przepisy dotyczące warunków
do zasady, do poziomu określonego w art. 3 ust. 1 lit. a)  g) pracy (dotyczące jakich rodzajów zagadnień) mogą być sto-
dyrektywy .15 W istocie więc, art. 3 ust. 1 ustanawia maksi- sowane, niezależnie od tego, jakiemu prawu podlega stosunek
mum w odniesieniu do rodzaju warunków zatrudnienia, któ- pracy delegowanego pracownika.23
rych przestrzegania państwo członkowskie może wymagać od
przedsiębiorców delegujących swoich pracowników na ich te-
rytorium.16 Należy jednak podkreślić, że dyrektywa 96/71 nie
ingeruje merytorycznie w stopień ochrony socjalnej w ramach
14 Pkt 80 orzeczenia w sprawie Laval.
zagadnień wskazanych w art. 3 ust. 1. Nie predeterminuje ona
15 Pkt 81 orzeczenia w sprawie Laval.
zatem natężenia tej ochrony. Dyrektywa nie reguluje wszakże 16 Zob. jednak dalej pkt 4.1.6.
17 Pkt 60 orzeczenia w sprawie Laval.
np. minimalnego wymiaru płatnych urlopów rocznych, czy
18 Zob. Komunikat Komisji, pkt 2.3.1.1. Por. także P. Waż, Problem delegowania
minimalnej stawki wynagrodzenia, lecz jedynie przesądza, że
pracowników w świetle prawa unijnego, na stronie: http://www.pracaizdrowie.
warunki dotyczące tych kwestii mogą zostać nałożone przez
com.pl, 3.09.2007 r. Na temat przepisów wymuszających swoją właściwość
państwo członkowskie także na usługodawcę z innego państwa w ogólności w literaturze polskiej zob.: M. Pazdan, Prawo prywatne międzyna-
rodowe, wyd. 10, Warszawa 2007, s. 80; M. Wojewoda, Zakres prawa właściwego
członkowskiego.
dla zobowiązań umownych. Nowa regulacja kolizyjna w konwencji rzymskiej z 1980 r.,
Warszawa 2007, s. 158; M. Mataczyński, Przepisy wymuszające swoje zasto-
4.1.3. Dyrektywa 96/71 a konwencja rzymska z 1980 r.
sowanie w prawie prywatnym i międzynarodowym, Kraków 2005; B. Fuchs,
o prawie właściwym dla zobowiązań umownych Statut kontraktowy a przepisy wymuszające swoje zastosowanie, Katowice 2003;
M. Mataczyński, Obce przepisy wymuszające swoje zastosowanie. Rozważania na tle
art. 7 ust. 1 konwencji rzymskiej oraz orzecznictwa sądów niemieckich,  Kwartalnik
Jak wskazano powyżej, dyrektywa 96/71 nie zmierza do
Prawa Prywatnego 2001/2, s. 375; B. Fuchs, Przepisy wymuszające swoją właści-
ujednolicenia przepisów merytorycznych państw członkow-
wość w przyszłej kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego,  Kwartalnik Pra-
skich odnoszących się do warunków pracy.17 W rzeczywistości, wa Prywatnego 2000/3, s. 653; W. Popiołek, Wykonanie zobowiązania umowne-
go a prawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne, Katowice 1989.
ma jedynie na celu harmonizację norm kolizyjnych. Dyrekty-
19 Dz. Urz. UE z 2005 r., C 169, s. 10. Konwencja została opublikowana w pol-
wa nie ma żadnego wpływu na treść krajowych regulacji prawa
skim DzU z 22.01.2008 r. nr 10, poz. 57. Obowiązuje zatem także w Polsce.
pracy. Postanowienia dyrektywy (a ściślej art. 3) określają nato-
20 Na uregulowania konwencji rzymskiej wskazuje się w motywach dyrekty-
miast, które z norm państwa przyjmującego, regulujące warun- wy 96/71, pkt 7 11.
21 Szerzej w piśmiennictwie polskim zob.: P. Grzebyk, Zasady określania prawa
ki pracy, mogą i powinny być stosowane do stosunków pracy
właściwego dla stosunku pracy na podstawie Konwencji rzymskiej w: L. Florek (red.),
podlegających prawu innego państwa jako przepisy konieczne-
Indywidualne a zbiorowe prawo pracy, Warszawa 2007; M. Wojewoda, Zakres
go zastosowania (przepisy wymuszające swoją właściwość; tzw.
prawa właściwego..., s. 117; A. Kozakiewicz, Stosunki pracy w konwencji rzymskiej
lois de police).18 o prawie właściwym dla zobowiązań umownych,  Kwartalnik Prawa Prywatnego
2004/4, s. 1029. Por. także: M. Giuliano, P. Lagarde, Report on the Convention
Chociaż ETS w orzeczeniu w sprawie Laval w żadnym miej-
on the law applicable to contractual obligations, Dz. Urz. WE z 1980 r., C 282,
scu nie zwrócił uwagi na postanowienia konwencji rzymskiej
s. 1; Ch. Tillman, The Relationship between Party Autonomy and the Mandatory
o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r.,19
Rules in the Rome Convention,  The Journal of Business Law 2002/1, s. 63;
odwołanie się do niej wydaje się celowe. Regulacja dyrektywy C. Clarkson, J. Hill, Jaffey on the conflict of laws, Londyn 2002, s. 237; P. Kaye,
International Contracts: Governing Law Under the Contracts (Applicable Law)
96/71 wyraz
nie bowiem wpisuje się w ramy wykreowane przez
Act 1990, Chichester 1993, s. 112; P.R. Williams, The EEC Convention of the
konwencję rzymską.20
Law Applicable to Contractual Obligations,  International and Comparative
Zgodnie z art. 6 konwencji rzymskiej, umowa o pracę
Law Quarterly 1986/1, s. 25; I. Fletcher, Conflict of laws and European Com-
(w braku wyboru prawa) podlega prawu państwa, w którym munity law, Amsterdam Nowy Jork Oksford 1982, s. 167; C. Morse, Contra-
cts of Employment and the E.E.C. Contractual Obligations Convention w: P. North
pracownik świadczy zazwyczaj pracę w wykonaniu umowy,
(red.), Contract Conflicts. The EEC Convention on the Law Applicable to Contrac-
nawet jeżeli czasowo został oddelegowany do innego państwa,
tual Obligations: A Comparative Study, Amsterdam Nowy Jork Oksford 1982,
albo  jeżeli nie wykonuje on zazwyczaj pracy w jednym i tym
s. 143; C. Morse, The EEC Convention on the law applicable to contractual obliga-
samym państwie  prawu państwa, w którym znajduje się sie- tions,  Yearbook of European Law 1982, vol. 2, s. 138. Można zauważyć, że
uchwalone niedawno (6.06.2008 r.) rozporządzenie Rzym I w sprawie prawa
dziba przedsiębiorstwa zatrudniającego pracownika.21 W oby-
właściwego dla zobowiązań umownych, które zastąpi konwencję rzymską,
dwu przypadkach chodzi zatem o prawo państwa pochodzenia.
w art. 8 przewiduje rozwiązanie zbieżne z art. 6 konwencji.
Konwencja przewiduje jednak mechanizm pozwalający, w sto-
22 Por. podobne rozwiązanie na tle art. 9 projektu rozporządzenia Rzym I.
sownych przypadkach, na uwzględnienie określonych norm 23 Zob. Komunikat Komisji pkt 2.3.1.1.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
41
GLOSY
Patrząc na zagadnienie z nieco innej perspektywy można do podobnych przedsiębiorców lub zawarte przez najbardziej
zauważyć, że w dyrektywie dokonano rozgraniczenia kompe- reprezentatywne związki zawodowe).28 Szwecja mogła zatem
tencji legislacyjnej państw członkowskich. Definiując warunki oprzeć się wyłącznie na warunkach zatrudnienia określonych
zatrudnienia (art. 3 ust. 1), jakie może stosować przyjmujące w powszechnie obowiązujących przepisach prawa.
państwo członkowskie wobec obcego przedsiębiorcy, dyrekty-
wa wyznacza zarazem zakres kompetencji państwa członkow- 4.1.5. Płaca minimalna
skiego do uregulowania stosunku pracy podległego prawu in-
nego państwa. W zakresie przekraczającym kwestie wynikające 4.1.5.1. Płaca minimalna przed wydaniem dyrektywy 96/71
z art. 3 ust. 1, dyrektywa pozostawia natomiast kompetencję
legislacyjną państwu pochodzenia usługodawcy. Podstawowym z
ródłem sporu pomiędzy spółką Laval
Można także wskazać, że zasadniczym celem doprecyzowa- i szwedzkimi związkami zawodowymi była wysokość wyna-
nia norm kolizyjnych jest zapewnienie bezpieczeństwa prawne- grodzenia. Związki zawodowe usiłowały zmusić Lavala do wy-
go podmiotom świadczącym usługi w państwie przyjmującym płacania wynagrodzeń, których ten nie był gotowy zapewnić.
pracownika delegowanego. Podmiot świadczący usługi w in- Ważnym zatem wątkiem w sprawie stała się regulacja płacy
nym państwie za pomocą delegowanych tam pracowników jest minimalnej na tle dyrektywy 96/71. W pierwszej jednak kolej-
bowiem zainteresowany możnością przewidzenia, jakie normy, ności warto przypomnieć zasady dotyczące płacy minimalnej
określające warunki pracy, zostaną zastosowane wobec jego pracowników delegowanych wypracowane w judykaturze ETS
pracowników. W ten sposób wzmocniony jest cel dyrektywy jeszcze przed wydaniem dyrektywy.
 ułatwienie swobodnego przepływu usług poprzez wzmocnie- Zgodnie z regułą ogólną ustanowioną w orzecznictwie Try-
nie przewidywalności co do stanu prawnego, któremu podpo- bunału, prawo wspólnotowe nie stoi na przeszkodzie nałożenia
rządkować się musi usługodawca z innego państwa członkow- przez państwo członkowskie na usługodawców z innych państw
skiego w zakresie stosunków prawa pracy. członkowskich obowiązku wypłacania określonego minimalne-
go wynagrodzenia. Dotyczy to również pracowników obcego
4.1.4. Dopuszczalne sposoby określenia warunków pracy i zatrud- usługodawcy delegowanych tylko tymczasowo na terytorium
nienia pracowników delegowanych w świetle dyrektywy 96/71 danego państwa członkowskiego.29 Powyższa ogólna zasada sta-
ła się ważną regułą wyrażającą kompromis pomiędzy regulacją
W dyrektywie 96/71 ustawodawca wspólnotowy nie ograni- państwa przyjmującego, chroniącego swój własny rynek pracy
czył się do zdefiniowania rodzaju warunków pracy i zatrudnienia i interesami usługodawców oferujących tańsze usługi dzięki
(art. 3), do których przestrzegania zobowiązani mogą być przed- niższym wynagrodzeniom wypłacanym w państwie pocho-
siębiorcy z innych państw członkowskich. Określono także spo- dzenia. Założenie, że usługodawca działający na terenie innego
soby ustanowienia tych warunków. Specyfiką prawa pracy jest państwa członkowskiego musi przestrzegać stawek minimal-
bowiem to, że obowiązki pracodawcy względem pracowników nych obowiązujących w państwie przyjmującym, zakorzeniło
są uregulowane nie tylko w przepisach powszechnie obowiązują- się silnie w orzecznictwie Trybunału.
cych, ale także w rozmaitego rodzaju układach zbiorowych.
Analiza postanowień dyrektywy pozwala stwierdzić, że
24 Znaczenie mają art. 3 ust. 1 i art. 3 ust. 8. I tak, w art. 3 ust. 1 wskazano, że
zgodnie z art. 3 ust. 1 i art. 3 ust. 824 państwo członkowskie
warunki pracy, o których mowa w tym przepisie, ustanowione powinny być:
może nałożyć na przedsiębiorców obowiązek przestrzegania " w przepisach prawnych, rozporządzeniach lub regulacjach administracyj-
nych, albo
warunków pracy i zatrudnienia określonych w art. 3 na trzy
" w układach zbiorowych lub orzeczeniach arbitrażowych, uznanych za po-
różne sposoby: po pierwsze  w przepisach powszechnie obo-
wszechnie obowiązujące w rozumieniu ust. 8.
wiązujących, po drugie  w układach uznanych za powszech-
W art. 8 dyrektywy wyjaśnia się natomiast, że określenie:  układy zbiorowe
nie obowiązujące, czyli takich, które powinny być przestrzega- lub orzeczenia arbitrażowe uznane za powszechnie obowiązujące oznacza
układy zbiorowe lub orzeczenia arbitrażowe, które powinny być przestrze-
ne przez wszystkie przedsiębiorstwa na danym obszarze lub
gane przez wszystkie przedsiębiorstwa w danym obszarze geograficznym,
w danym rodzaju działalności, oraz po trzecie  w układach
zawodzie lub przemyśle. Jeżeli natomiast w danym państwie brakuje sy-
uznanych za powszechnie stosowane do wszystkich podobnych
stemu uznawania układów zbiorowych lub orzeczeń arbitrażowych za po-
przedsiębiorstw lub zawartych przez najbardziej reprezen- wszechnie obowiązujące, to zgodnie z art. 3 ust. 8 państwa członkowskie
mogą, jeśli tak zadecydują, oprzeć się na:
tatywne organizacje w skali kraju. Jak wyjaśnił ETS, wynika
" układach zbiorowych lub orzeczeniach arbitrażowych, które są powszech-
z tego, że odwołanie się do tej ostatniej możliwości wymaga,
nie stosowane do wszystkich podobnych przedsiębiorstw w danym ob-
aby zadecydowało o tym państwo członkowskie,25 oraz aby sto-
szarze geograficznym, zawodzie lub przemyśle, i/lub
sowanie układów zbiorowych do przedsiębiorstw delegujących " układach zbiorowych, które zostały zawarte przez najbardziej reprezenta-
tywne w skali kraju organizacje przedstawicieli pracodawców i pracowni-
pracowników gwarantowało im równość traktowania w porów-
ków oraz są stosowane na całym terytorium kraju.
naniu z przedsiębiorstwami krajowymi.26
25 Natomiast Komisja wskazuje w swoim Komunikacie (pkt 4.1.2.1.), że pań-
Jeżeli zatem państwo członkowskie nie skorzysta z możliwo-
stwo członkowskie musi w tym celu uczynić wyraz
ną wzmiankę w swoim
ści przewidzianych przez art. 3 ust. 8 dyrektywy, to nie może ustawodawstwie implementującym dyrektywę.
26 Pkt 66 orzeczenia w sprawie Laval.
stosować do pracowników delegowanych na ich terytorium wa-
27 Por. Komunikat Komisji, pkt 4.1.2.1.
runków zatrudnienia zamieszczonych w układach zbiorowych.
28 Pkt 67 orzeczenia w sprawie Laval.
Oznacza to, że w tych państwach zastosowanie znajdą tylko
29 Wyrok ETS z 24.01.2002 r. w sprawie C-164/99, Portugaia Constru�Q
es,
warunki zatrudnienia określone w przepisach prawa.27 ECR [2002] I-787, pkt 21; wyrok ETS z 15.03.2001 r. w sprawie C-165/98,
Mazzoleni, ECR [2001] I-2189, pkt 28; wyrok ETS z 23.11.1999 r. w połą-
W orzeczeniu Laval Trybunał nie miał wątpliwości, że ukła-
czonych sprawach: C-369/96 i C-376/96, Arblade oraz Leloup, ECR [1999]
dy zbiorowe nie były w Szwecji uznawane za powszechnie sto-
I-8453, pkt 41; wyrok ETS z 28.03.1996 r. w sprawie C-272/94, Guiot i Cli-
sowane i że Szwecja nie skorzystała z możliwości przewidzianej
matec, ECR [1996] I-1905, pkt 12; wyrok ETS z 3.02.1982 r. w połączonych
w drugim akapicie art. 3 ust. 8 dyrektywy (układy stosowane sprawach: 62 oraz 63/81, Seco i Desquenne & Giral, ECR [1982] 223, pkt 14.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
42
GLOSY
Nie jest tak, że od powyższej zasady nie ma wyjątków. Try- wypłacać swoim pracownikom delegowanym na terytorium in-
bunał stwierdził mianowicie, że:  mogą jednak istnieć sytuacje, nego państwa członkowskiego. Płaca minimalna musi być zatem
w których stosowanie tych reguł (dotyczących stawki minimal- zdefiniowana w taki sposób, aby była możliwa do przewidzenia
nej  przyp. M. Sz., M. Z.) nie będzie ani konieczne, ani propor- z góry (a więc musi być ustalona w ustawie lub układach zbioro-
cjonalne do zamierzonego celu, tzn. ochrony pracowników ,30 wych powszechnie stosowanych  art. 3 ust. 1 i 8 dyrektywy).
albo też, że:  nie będzie zgodne z art. 59 i 60 TWE (obecnie Należy także wskazać za Trybunałem, że art. 3 ust. 1 lit. c)
49 i 50 TWE  przyp. M. Sz., M. Z.).31 W ten sposób Trybunał dyrektywy 96/71 dotyczy tylko stawki płacy minimalnej. Prze-
wskazuje zatem na przesłanki, które powinny być spełnione, pis ten nie może zatem być przywoływany celem uzasadnienia
aby w danym przypadku można było zobowiązać usługodawcę obowiązku wypłacania stawek innych niż minimalne. Nato-
do wypłacania minimalnego wynagrodzenia obowiązującego miast taka właśnie sytuacja miała miejsce w stanie faktycznym
w państwie przyjmującym.32 sprawy Laval. Szwedzkie związki zawodowe żądały bowiem
W sprawie Mazzoleni ETS wskazał na szczególne okolicz- od spółki Laval, aby ta wypłacała swoim pracownikom śred-
ności faktyczne sprawy, które mogą powodować, że stosowanie nie wynagrodzenie w sektorze budownictwa w regionie sztok-
stawki minimalnej nie byłoby konieczne. Spółka pana Mazzo- holmskim. Takie żądanie okazało się niedopuszczalne w świet-
leniego była ulokowana w rejonie przygranicznym, a pracow- le postanowień dyrektywy 96/71.38
nicy delegowani przez francuskiego przedsiębiorcę przebywali
na terytorium Belgii tylko w krótkich okresach i wyłącznie 4.1.5.3. Sprawa R�ffert
tak długo, jak wymagał tego charakter działalności spółki. Co
więcej, podnoszono, że choć minimalne wynagrodzenie we Warto tu przytoczyć niedawne rozstrzygnięcie ETS w spra-
Francji jest niższe niż w państwie przyjmującym  Belgii, po- wie R�ffert.39 Orzeczenie to stanowi potwierdzenie zasad sfor-
zostałe warunki zatrudnienia (np. opodatkowanie) kształtują mułowanych przez Trybunał w sprawie Laval. W sprawie R�f-
się korzystniej w tym pierwszym.33 Choć ostateczna ocena, czy fert, niemiecki przedsiębiorca wykonywał w ramach przetargu
środek krajowy (stawki minimalne) jest konieczny i proporcjo- publicznego budynek zakładu karnego. Przystąpienie do prze-
nalny należy do sądu krajowego, Trybunał zasugerował jednak, targu wiązało się z przyjęciem zobowiązania do przestrzegania
że w tego typu przypadkach dla ochrony pracowników może układów zbiorowych pracy, w szczególności do wypłaty wy-
nie być niezbędne nałożenie na usługodawcę z innego państwa nagrodzenia wynikającego z układów zbiorowych w sektorze
członkowskiego obowiązku wypłacania minimalnego wynagro- budownictwa obowiązujących w kraju związkowym Nieder-
dzenia określonej wysokości. sachsen. Niemiecki przedsiębiorca powierzył wykonanie części
Z kolei w orzeczeniu w sprawie Portugaia, ETS wskazał, że umowy polskiemu podwykonawcy, który swoim pracownikom
 zgodnie z informacją pochodzącą od sądu krajowego  celem wypłacał wynagrodzenia niższe niż określone we wspomnia-
niemieckiego ustawodawstwa wprowadzającego stawki minimal- nym układzie zbiorowym. W tej sytuacji rozwiązano umowę
ne była ochrona krajowej branży budowlanej oraz zmniejszenie z niemieckim wykonawcą zakładu karnego. Sprawa trafiła do
bezrobocia.34 Następnie Trybunał podkreślił, że własny interes Trybunału, który analizował ją na tle dyrektywy 96/71, badając,
ekonomiczny, taki jak ochrona przedsiębiorców krajowych, nie czy układ związkowy, o który chodziło, spełniał kryteria art. 3
może uzasadniać ograniczeń w swobodnym świadczeniu usług ust. 1 i 8 dyrektywy (zob. wyżej). Trybunał doszedł do przeko-
na tle TWE.35 Wymagania dotyczące stawek minimalnych mogą nania, że nie można tu mówić ani o układzie zbiorowym uzna-
zatem nie być uzasadnione w świetle art. 49 TWE. nym za powszechnie obowiązujący, ani o układzie powszechnie
stosowanym do wszystkich podobnych przedsiębiorstw. Staw-
4.1.5.2. Płaca minimalna w świetle dyrektywy 96/71 ka płacy wprowadzona w tym układzie zbiorowym nie może
zatem zostać uznana za minimalną stawkę płacy w rozumieniu
Płaca minimalna wymieniona została wśród warunków przepisów dyrektywy.
pracy i zatrudnienia w art. 3 ust. 1. Na tle dyrektywy, państwo
członkowskie może zatem określić minimalną stawkę wyna- 4.1.6. Dziedziny nieobjęte art. 3 ust. 1 dyrektywy 96/71
grodzenia, którą wypłacać powinni przedsiębiorcy z innego
państwa pracownikom delegowanym na terytorium tego pierw- Jak już wskazano, jeżeli jakiś rodzaj warunków zatrudnie-
szego. Należy jednocześnie podkreślić, że przepisy dyrektywy nia nie mieści się w zakresie art. 3 ust. 1, to, co do zasady, nie
nie nakładają na państwa członkowskie obowiązku wprowadze- może być stosowany względem usługodawcy z innego państwa
nia ustawowej wysokości wynagrodzenia minimalnego.36 członkowskiego. Należy jednak wspomnieć o jeszcze jednej,
W Szwecji płaca minimalna nie została uregulowana ani wyjątkowej, możliwości zobowiązania przedsiębiorców de-
w ustawie, ani też w inny sposób określony w art. 3 ust. 1 i 8
dyrektywy. Kwestię stawek płac powierzono partnerom spo-
łecznym do ustalenia w drodze rokowań zbiorowych. Szwecja
30 Mazzoleni, pkt 30.
zrezygnowała zatem z możliwości ustalenia wysokości płacy 31 Portugaia, pkt 23.
32 V. Hatzopoulos, T.U. Do, The case law of the ECJ concerning the free provision of
na określonym minimalnym poziomie. Według Trybunału,
services: 2000  2005,  Common Market Law Review 2006, vol. 43, s. 923.
w takiej sytuacji  państwo członkowskie, (...) nie może (...) na-
33 Mazzoleni, pkt 31 33.
łożyć na przedsiębiorstwa mające siedzibę w innych państwach
34 Portugaia, pkt 25.
członkowskich, w ramach transgranicznego świadczenia usług, 35 Portugaia, pkt 26.
36 Wspólna deklaracja Rady i Komisji z 24.10.1996 r.  deklaracja nr 227/96.
obowiązku przeprowadzania negocjacji w każdym konkretnym
37 Pkt 71 orzeczenia w sprawie Laval.
przypadku w miejscu wykonywania pracy (...) 37  nie może
38 Pkt 70 orzeczenia w sprawie Laval.
w szczególności z tego powodu, aby przedsiębiorca miał moż-
39 Wyrok ETS z 3.04.2008 r. w sprawie C-346/06, Dirk R�ffert p. Land Nieder-
liwość przewidzenia, jakie wynagrodzenia będzie zobowiązany sachsen, niepublikowany.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
43
GLOSY
legujących pracowników do przestrzegania warunków pracy wu pracowników, swobodę przedsiębiorczości oraz swobodę
przewidzianych w prawie państwa przyjmującego. Mianowicie, świadczenia usług), to wynika z niego, że przepisy art. 39,
zgodnie z art. 3 ust. 10 dyrektywy, państwa członkowskie mogą, 43 i 49 TWE znajdują zastosowanie również w stosunku do
z poszanowaniem zasady równego traktowania i wyłącznie na działań podmiotów prywatnych, które regulują w sposób zbio-
podstawie przepisów powszechnie obowiązujących lub  na rowy wykonywanie działalności zarobkowej (pracy najemnej)
zasadach określonych w art. 3 ust. 8  na podstawie układów i świadczenie usług. Potwierdzają to wyroki wydane na długo
zbiorowych, stosować warunki zatrudnienia dotyczące dzie- przed rozstrzygnięciami w sprawach Laval i Viking Line. Chodzi
dzin innych niż wskazane w ust. 1 art. 3, jeżeli w grę wchodzi tu o powszechnie znane wyroki w sprawach Walrave,44 Bosman,45
ochrona porządku publicznego (ordre public). Angonese46 czy Wouters.47
Chociaż ETS nie dokonał w sprawie Laval analizy pojęcia Pogląd o związaniu podmiotów prywatnych art. 43 i 49 TWE
porządku publicznego na tle art. 3 ust. 10 dyrektywy, warto tu został zasadniczo potwierdzony w obu glosowanych wyrokach.
poczynić kilka uwag w tym względzie. Pojęcie  porządek pub- W punkcie 33 wyroku w sprawie Viking Line czytamy:
liczny użyte w art. 3 ust. 10 należy interpretować w świetle  [A]rt. 39 WE, 43 WE i 49 WE nie obowiązują tylko w sto-
dotychczasowego orzecznictwa Trybunału, także tego, które nie sunku do działań władz publicznych, lecz obejmują swym za-
dotyczy dyrektywy 96/71. Należy także wziąć pod uwagę za- kresem również przepisy innego rodzaju, które służą zbiorowe-
sadę swobodnego świadczenia usług, która stanowi ogólny cel mu uregulowaniu pracy najemnej, działalności wykonywanej
dyrektywy i prawa wspólnotowego.40 Na tle dorobku orzeczni- na własny rachunek i świadczenia usług .
czego Trybunału, trzeba stwierdzić, że choć porządek publicz- Wątpliwości wyłaniające się  przede wszystkim  na tle
ny może być różnie pojmowany z zależności od kraju,41 to nie stanu faktycznego sprawy Laval dotyczą konsekwencji jedno-
może być on jednak arbitralnie ustalany przez państwo człon- czesnego naruszenia traktatu przez działania państwa człon-
kowskie. Pojęcie to należy interpretować zwężająco.42 Chodzi kowskiego oraz działania podmiotu prywatnego. Ograniczenie
bowiem o prawdziwe i wystarczająco poważne zagrożenia do- swobody świadczenia usług polegało na podjęciu przez związki
tyczące fundamentalnych wartości danego społeczeństwa.43 zawodowe tzw. lock-outu, czyli zablokowania przez związkowców
miejsca pracy. Jednocześnie szwedzkie służby porządkowe nie
4.1.7. Postanowienia szwedzkich układów zbiorowych podjęły jakichkolwiek działań mających na celu przeciwdzia-
w sektorze budownictwa dotyczące warunków zatrudnienia łanie blokadzie. Można zatem powiedzieć, że do ograniczenia
niemieszczących się w zakresie art. 3 ust. 1 swobody świadczenia usług przyczyniły się zarówno związki
zawodowe, jak i służby porządkowe.
W sprawie Laval niektóre z postanowień układu zbiorowego Zarówno sąd krajowy, jak i Trybunał mógł więc  wzoru-
w sektorze budownictwa dotyczyły kwestii, które nie są wymie- jąc się na wyrokach w sprawach Komisja przeciwko Francji48 oraz
nione w art. 3 ust. 1 lit. a)  g) dyrektywy 96/71. Chodziło w szcze- Schmidberger49  rozważyć naruszenie art. 49 TWE przez wła-
gólności o zobowiązania o charakterze pieniężnym obciążające dze szwedzkie, pomimo że bezpośrednią przyczyną ograniczeń
przedsiębiorcę, takie jak: wypłata Byggettan określonej kwoty były działania podmiotów prywatnych. W pierwszym z powo-
tytułem kontroli wynagrodzeń wykonywanej przez tę organizację łanych wyroków, ETS stanął na stanowisku, że na organach
związkową, składki na rzecz towarzystwa ubezpieczeniowego  państwa członkowskiego spoczywa obowiązek podjęcia pozy-
tytułem  specjalnego dodatku budowlanego oraz określone pre- tywnych działań zmierzających do usunięcia naruszeń.
mie ubezpieczeniowe. Ponieważ takie warunki zatrudnienia nie Wydaje się, że zastosowanie w sprawie Laval innego rozwią-
są objęte przepisem art. 3 ust. 1 dyrektywy 96/71, mogą być na- zania  polegającego na tym, że ograniczenie swobody świad-
rzucone przedsiębiorcy z innego państwa członkowskiego tylko czenia usług rozpatrywano bezpośrednio w odniesieniu do
z powołaniem się na mechanizm z art. 3 ust. 10. W sprawie Laval działań związków zawodowych  było ze wszech miar słuszne.
Szwecja z takiej możliwości nie skorzystała. W odniesieniu na- Po pierwsze, mechanizm rozważany w wyrokach w sprawach
tomiast do działania samych związków zawodowych, Trybunał Komisja przeciwko Francji oraz Schmidberger wynikał z tego, że 
stwierdził, że:  sporne postanowienia układu zbiorowego (...) zo- wedle dotychczasowej judykatury  art. 28 TWE nie obejmuje
stały ustalone w drodze negocjacji pomiędzy partnerami społecz- swoim zakresem zachowań podmiotów prywatnych.
nymi, którzy nie stanowią podmiotów prawa publicznego i nie
mogą powoływać się na ten przepis celem podniesienia względów
porządku publicznego, tak aby ustalić zgodność z prawem wspól-
notowym akcji protestacyjnej (...) . W konsekwencji, szwedzkie
40 Zob. Komunikat Komisji, pkt 4.1.2.2.
związki zawodowe nie mogły wymagać od spółki Laval zawarcia 41 Wyrok ETS z 27.10.1977 r. w sprawie 30/77, Bouchereau, ECR [1977] 1999,
pkt 30.
układu zbiorowego zawierającego postanowienia dotyczące do-
42 Wyrok z 18.06.1991 r. w sprawie C-260/89, Elliniki Radiophonia, ECR
datkowych składek obciążających przedsiębiorcę, niemieszczą-
[1991] I-2925, pkt 24.
cych się w zakresie art. 3 ust. 1 dyrektywy 96/71.
43 Bouchereau, pkt 35; zob. także Komunikat Komisji, pkt 4.1.2.2.
44 Pkt 17 19 wyroku z 12.12.1974 r. w sprawie 36/74, ECR [1974] 1405. War-
to zauważyć, że w tej sprawie Komisja przedstawiła stanowisko, wedle któ-
4.2. Ograniczenia swobody przedsiębiorczości i swobody
rego art. 49 TWE jest adresowany wyłącznie do państw członkowskich.
świadczenia usług wynikające z działalności związków
45 Pkt 83 i 84 wyroku z 15.12.1995 r. w sprawie C-415/93, ECR [1995]
zawodowych
I-4921. Por. na ten temat: A.O. Kranz, The Bosman Case: The Relationship Be-
tween European Law and the Transfer System in European Football, 5  Columbia
Journal of European Law 1999, Fall, s. 431.
4.2.1. Związanie podmiotów prywatnych art. 43 i 49 TWE
46 Pkt 31 36 wyroku z 6.06.2000 r. w sprawie C-281/98, ECR [2000] I-4139.
47 Pkt 120, wyrok z 19.02.2002 r. w sprawie C-309/99, ECR [2002] I-1577.
Jeżeli przyjrzeć się orzecznictwu ETS w odniesieniu do
48 Wyrok z 9.12.1997 r. w sprawie C-265/95, ECR [1997] I-6959, pkt 30 32.
swobody przepływu osób (obejmującej swobodę przepły- 49 Wyrok z 12.06.2003 r. w sprawie C-112/00, ECR [2003] I-5659, pkt 57 60.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
44
GLOSY
Po drugie natomiast, za takim rozwiązaniem przemawiała państwu za działania umożliwiające lub ułatwiające naruszenie
bardzo silna pozycja związków zawodowych jako podmiotów konkurencji przez podmioty prywatne poprzez zastosowanie
określających zasady świadczenia usług przez przedsiębior- art. 10 TWE w zw. z art. 81 TWE).
ców delegujących pracowników. Szwedzki system prawny Uznając, że art. 43 i 49 TWE są adresowane również do
w wielu kwestiach nie zawiera powszechnie obowiązujących podmiotów prywatnych, należy wyjaśnić dwie związane z tym
regulacji, które określałyby zasady, którym podlegają zarówno wątpliwości. Po pierwsze, czy w zakresie zastosowania przepi-
pracownicy szwedzcy, jak i pracownicy delegowani. System sów o swobodzie przepływu osób znajdują się wszelkie działania
ten jest oparty na aktywnym udziale partnerów społecznych podmiotów prywatnych, czy tylko takie, które  regulują w sposób
w ustalaniu warunków świadczenia usług na terytorium tego zbiorowy pracę najemną lub świadczenie usług . Po drugie, czy
państwa przez przedsiębiorców z innych państw członkow- materialny zakres związania tymi przepisami podmiotów pry-
skich. Ustalanie tych warunków odbywa się przede wszyst- watnych jest taki sam jak w przypadku państw członkowskich.
kim poprzez negocjowanie układów zbiorowych. W tym W odniesieniu do pierwszego pytania należy wskazać, że
kontekście warto przywołać pkt 19 wyroku w sprawie Wal- trudno sobie wyobrazić, aby podmiot, który  nie reguluje w spo-
rave, w którym Trybunał stwierdził, że  skoro warunki pracy sób zbiorowy pracy najemnej lub świadczenia usług był w sta-
w różnych państwach są określane przez przepisy prawne, nie wprowadzać jakiekolwiek ograniczenia. Innymi słowy, sama
a czasami przez porozumienia lub inne akty zawarte lub przy- możliwość wprowadzania ograniczeń jest właśnie konsekwencją
jęte przez podmioty prywatne, ograniczenie zastosowania za- posiadania przez podmiot prywatny określonej możliwości  od-
kazu dyskryminacji do działań władz publicznych spowodo- działywania na pracę najemną lub świadczenie usług.
wałoby nierówność w traktowaniu .50 Ważniejszą kwestią jest to, jak należy rozumieć pojęcie  re-
W świetle prawa szwedzkiego usługodawca delegujący gulowania w sposób zbiorowy pracy najemnej lub świadczenia
pracowników z innych państw członkowskich jest de facto usług : czy chodzi tutaj o wykazanie, że państwo członkowskie
zobligowany do podpisania układu zbiorowego ze związkami w jakikolwiek sposób  choćby dorozumiany  przekazało wy-
zawodowymi. Tym samym, związki zawodowe rozstrzygają konywanie tego rodzaju kompetencji podmiotowi prywatne-
ostatecznie o warunkach pracy i zatrudnienia pracowników mu? Czy wystarczy, że podmiot prywatny de facto jest w stanie
delegowanych. Fakt, że warunki te są ustalane w formie  po- regulować tego rodzaju działalność? Odpowiedz
odnajdujemy
rozumienia pomiędzy związkami zawodowymi a przedsię- w pkt 58 wyroku w sprawie Viking Line:
biorcą delegującym pracowników nie ma znaczenia. W żad-  Trybunał orzekł już po pierwsze, że to, że niektóre posta-
nym wypadku nie można twierdzić, że skoro przedsiębiorca nowienia traktatu są formalnie skierowane do państw człon-
godzi się na wynegocjowany układ zbiorowy, to nie ma mowy kowskich, nie wyklucza powierzenia jednocześnie określonych
o ograniczeniu swobody świadczenia usług. Nie ulega wąt- uprawnień każdej jednostce zainteresowanej w wykonaniu na-
pliwości, że w praktyce związki zawodowe mają nieporów- łożonych w tej drodze zobowiązań, a po drugie, że zakaz na-
nywalnie silniejszą pozycję negocjacyjną, gdyż niepodpisanie ruszania swobody podstawowej przewidzianej w bezwzględnie
układu zbiorowego uprawnia je do podjęcia akcji protestacyj- wiążącym przepisie traktatu dotyczy wszelkich układów regu-
nej i zablokowania funkcjonowania przedsiębiorstwa. Z tego lujących w sposób zbiorowy pracę najemną (zob. podobnie wy-
też względu, związki zawodowe mogą nie mieć motywacji do rok z dnia 8 kwietnia 1976 r. w sprawie 43/75 Defrenne, Rec.
poszukiwania kompromisu w trakcie negocjacji, gdyż nieza- str. 455, pkt 31 i 39) .
warcie układu zbiorowego z przedsiębiorcą zagranicznym Wydaje się, że ten fragment orzeczenia należy rozumieć
nie niesie dla członków związku zawodowego żadnych ne- w ten sposób, że z naruszeniem traktatowej swobody przepły-
gatywnych konsekwencji. Wręcz przeciwnie  można nawet wu osób przez podmiot prywatny będziemy mieli do czynie-
powiedzieć, że na skutek niepodpisania układu zbiorowego nia zarówno wówczas, gdy państwo członkowskie powierzy
i prowadzenia akcji protestacyjnej wobec przedsiębiorcy za- takiemu podmiotowi wykonywanie określonych uprawnień,51
granicznego szwedzcy pracownicy eliminują potencjalną kon- jak i wówczas, gdy podmiot prywatny faktycznie reguluje wy-
kurencję i uzyskują korzyść dla siebie. konywanie pracy najemnej lub świadczenie usług.52 Jedynie
Przypisanie odpowiedzialności za naruszenie art. 49 TWE na marginesie należy wskazać, że polskie tłumaczenie wyro-
związkom zawodowym nie wyklucza  naszym zdaniem  jed- ku błędnie posłużyło się terminem  wszelkich układów , co
noczesnego naruszenia tego przepisu przez państwo człon- mogłoby sugerować, że chodzi tylko o układy zbiorowe pracy.
kowskie. W takiej sytuacji naruszenie art. 49 TWE (lub art. 43 Wersja francuska i angielska wyroku posługują się odpowied-
TWE) polegałoby na tym, że państwo członkowskie nie prze- nio terminami  conventions i  agreements , które mają znacznie
ciwdziała akcji protestacyjnej. Trzeba jednak zaznaczyć, że szersze znaczenie.
taka ewentualność jest znacznie trudniejsza do udowodnienia, Odwołując się do przykładów z dotychczasowego orzeczni-
aniżeli przypisanie odpowiedzialności bezpośrednio związkom ctwa, pojęcie  regulowania w sposób zbiorowy pracy najem-
zawodowym. Należy wówczas wykazać zaistnienie bardziej re- nej lub świadczenia usług może dotyczyć m.in. działalności
strykcyjnych przesłanek. Tylko w przypadku niektórych ogra-
niczeń wprowadzonych działaniami podmiotów prywatnych
można domagać się od organów państwa członkowskiego prze-
ciwdziałania tym ograniczeniom.
50 Por. także wyroki w sprawach Bosman (pkt 84) oraz Angonese (pkt 33).
Należy również nadmienić, że w judykaturze ETS nie wy- 51 Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w sprawie Royal Pharmaceutical So-
ciety (por. pkt 14 i 15 wyroku z 18.05.1989 r. w połączonych sprawach: 266
pracowano  jak dotychczas  doktryny o obowiązkach państwa
i 267/87, ECR [1989] 1295).
w odniesieniu do naruszeń przepisów traktatowych o podsta-
52 Por. J. Baquero Cruz, Between Competition and Free Movement. The Economic
wowych swobodach przez podmioty prywatne (w prawie kon-
Constitutional Law of the European Community, Oksford Portland Oregon
kurencji istnieje możliwość przypisania odpowiedzialności 2002, s. 121.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
45
GLOSY
stowarzyszeń sportowych (Walrave, Bosman), związków zawo- bezpieczeństwa publicznego lub porządku publicznego. Jest to
dowych (Laval, Viking Line), a także pracodawców, którzy mają bowiem ten rodzaj zadań publicznych, których wykonywanie
wpływ na określanie zasad wykonywania pracy najemnej czy  ze swej natury  nie może być przekazane podmiotom, nad
to poprzez układy zbiorowe pracy (Angonese), czy też poprzez którymi organ państwowy nie sprawuje jakiejkolwiek kontroli.
indywidualne umowy o pracę (Defrenne53). Z drugiej jednak strony, są też i takie podstawy, które mogłyby
Drugie pytanie z kolei dotyczy tego, czy zakazy wprowadza- uzasadniać ograniczenia pochodzące od podmiotów prywat-
nia ograniczeń powinny być jednakowo stosowane w odniesie- nych. Dotyczy to przede wszystkim podstaw wynikających nie
niu do zachowań podmiotów prywatnych i zachowań państw wprost z traktatu, lecz z orzecznictwa ETS  takich jak cho-
członkowskich. Wskazując na różnice między wyrokami ciażby ochrona praw pracowniczych, ochrona uczciwości obro-
w sprawach Walrave i Bosman, niektórzy autorzy stawiają pyta- tu czy ochrona konsumenta.
nie, czy przypadkiem przepisy traktatu o swobodzie przepły-
wu osób nie powinny  w odniesieniu do działań podmiotów 4.2.2. Ochrona pracowników oraz ochrona przed  dumpingiem
prywatnych  zakazywać wyłącznie dyskryminacji, a już nie socjalnym jako uzasadnienie ograniczeń podstawowych
zakazywać ograniczeń niedyskryminujących, jak to ma miejsce swobód rynku wewnętrznego
w odniesieniu do działań państw członkowskich.54 Inni auto-
rzy idą jeszcze dalej, postulując, aby przepisy o podstawowych Bodaj najbardziej  drażliwym aspektem glosowanych
swobodach w ogóle nie obejmowały działań podmiotów pry- wyroków była dopuszczalność powołania się na ochronę
watnych. Zdaniem J. Snella, stosowanie przepisów traktatowych pracowników oraz ochronę przed  dumpingiem socjalnym
o podstawowych swobodach wspólnego rynku wobec prywat- w celu uzasadnienia ograniczeń podstawowych swobód. Jak
nych przedsiębiorców prowadzi do nieefektywnej i niepotrzeb- wiadomo, kwestie te stanowią jeden z zasadniczych obszarów
nej ingerencji państwa w gospodarkę.55 Podobnie twierdzi H. sporu pomiędzy  starymi i  nowymi państwami członkow-
Schepel, według którego stanowi to przykład nadmiernej inge- skimi.
rencji wspólnotowych interesów publicznoprawnych w stosun- Rozstrzygnięcia ETS w obu sprawach nie zawierają żad-
ki prawa prywatnego.56 Z kolei W.-H. Roth uważa, że działania nych elementów, które modyfikowałyby dotychczasową linię
podmiotów prywatnych mogłyby podlegać co najwyżej art. 12 orzeczniczą. Trybunał stwierdził, że prawo do prowadzenia
TWE, który zakazuje wszelkiej dyskryminacji ze względu na akcji protestacyjnej mającej na celu ochronę pracowników
przynależność państwową.57 (pkt 77 wyroku w sprawie Viking Line) lub ochronę przed
Jako jeden z argumentów na rzecz ograniczenia podmio- dumpingiem socjalnym (pkt 103 wyroku w sprawie Laval),
towego zakresu zastosowania przepisów traktatu o podstawo- może, co do zasady, stanowić nadrzędny wzgląd interesu
wych swobodach wskazuje się, że wyjątki, o których mowa ogólnego mogący uzasadniać ograniczenie jednej ze swobód.
w art. 30, 39 i 46 TWE, są tak sformułowane, iż mogą do- Zupełnie inną kwestią jest to, czy akcje protestacyjne podej-
tyczyć jedynie zachowań państw członkowskich.58 Trudno mowane przez związki zawodowe faktycznie służą obu celom
bowiem oceniać działanie podmiotu prywatnego z punktu i czy są proporcjonalne (por. np. pkt 87 i 88 wyroku w sprawie
widzenia ochrony bezpieczeństwa publicznego czy porządku Viking Line).
publicznego. Należy jednak żałować, że Trybunał nie sprecyzował, na
Wydaje się, że różnicowanie materialnego zakresu zwią- czym polega  dumping socjalny . Pojęcie to może być bowiem
zania przepisami traktatu o swobodnym przepływie osób, różnie rozumiane. Do ochrony przed  dumpingiem socjalnym
w zależności od tego, czy chodzi o zachowania podmiotów Trybunał odniósł się w sprawie Komisja p. Niemcom stwierdza-
prywatnych czy państw członkowskich, nie byłoby niczym jąc, że  gdy chodzi o uzasadnienie odwołujące się do ochrony
uzasadnione.59 Po pierwsze, wnioskowi takiemu przeczy roz- przed �dumpingiem socjalnym, Trybunał orzekł, że państwa
strzygnięcie ETS w sprawie Bosman.60 Po drugie, w innych członkowskie mogą objąć swoim ustawodawstwem lub ukła-
orzeczeniach Trybunał wyraz
nie wskazuje, że  rozciągnięcie dami zbiorowymi dotyczącymi płacy minimalnej wszystkich
podmiotowego zakresu zastosowania przepisów traktatu na
podmioty prywatne jest naturalną konsekwencją konieczno-
ści wyeliminowania ograniczeń o charakterze państwowym.
53 Pkt 38 i 39 wyroku z 8.04.1976 r. w sprawie 43/75, ECR [1976] 455.
W przeciwnym wypadku, zagrożona byłaby zasada efektyw-
54 M. Szydło, Swobody rynku wewnętrznego a reguły konkurencji. Między konwergen-
ności (effet utile) prawa wspólnotowego. W pkt 98 wyroku
cją a dywergencją, Toruń 2006, s. 403.
w sprawie Laval oraz w pkt 57 wyroku w sprawie Viking Line
55 J. Snell, Private Parties and the Free Movement of Goods and Services w: Services
Trybunał stwierdził: and Free Movement in EU Law, (eds.) M. Andenas, W.-H. Roth, Oksford 2002,
s. 229.
 [U]sunięcie przeszkód w swobodnym przepływie osób
56 H. Schepel, The Enforcement of EC Law in Contractual Relations: Case Studies
i w swobodnym przepływie usług między państwami człon-
in How Not to  Constitutionalize Private Law, 5  European Review of Private
kowskimi byłoby nieskuteczne, gdyby w miejsce usuniętych
Law 2004, s. 663.
barier państwowych mogły pojawiać się przeszkody wynikają- 57 W.-H. Roth, Drittwirkung der Grundfreiheiten? w: Festschrift f�r Ulrich Everling,
t. II, (red.) O. Due, M. Lutter, J. Schwarze, Baden-Baden 1995, s. 1245;
ce z wykonywania przez związki lub organizacje niepodlegają-
P. Oliver, W.-H. Roth, The Internal Market and the Four Freedoms, 41  Com-
ce prawu publicznemu swojej autonomii prawnej .
mon Market Law Review 2004, s. 426. Por. także na ten temat: J. Snell,
Zupełnie inną rzeczą jest to, że podmioty prywatne nie
Private Parties..., s. 222; J. Baquero Cruz, Between Competition and Free Move-
mogą się powoływać na niektóre spośród podstaw uzasadniają- ment..., s. 119.
58 P. Oliver, W.-H. Roth, The Internal Market..., s. 427; J. Snell, Private Parties...,
cych odstępstwa od zakazu swobodnego przepływu osób, które
s. 231.
zostały wymienione w art. 39 i 46 TWE. Trudno sobie wyob-
59 Tak M. Szydło, Swobody rynku wewnętrznego..., s. 423.
razić, aby podmiot prywatny mógł skutecznie uzasadnić dzia-
60 Pkt 92 104 wyroku. Por. na ten temat J.M. Fern�ndez Martin, Free Movement
łanie ograniczające swobodę przepływu koniecznością ochrony of Workers and Social Security, 21  European Law Review 1996, s. 317.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
46
GLOSY
pracowników zatrudnionych, nawet czasowo, na ich terytorium. związkową akcji protestacyjnych związanych z warunkami
Taka możliwość jest przewidziana w art. 3 dyrektywy 96/71 .61 pracy, do których MBL znajduje bezpośrednie zastosowanie.
Skoro ETS odwołał się do dyrektywy 96/71, która służy znie- W praktyce oznacza to, że zakaz ten nie ma zastosowania do
sieniu barier w swobodzie świadczenia usług oraz ochronie akcji skierowanych przeciwko przedsiębiorcy zagranicznemu,
pracowników, to przeciwdziałanie  dumpingowi socjalnemu zatrudniającemu pracowników delegowanych, wykonujących
nie oznacza nic innego, jak ochronę praw pracowników delego- czasowo działalność w Szwecji, jeśli całościowa ocena sytua-
wanych. Jeżeli natomiast ochrona przed  dumpingiem socjal- cji pozwala stwierdzić, iż związek z państwem członkowskim
nym miałaby być rozumiana jako wykorzystywanie przewagi pochodzenia jest na tyle nieznaczny, aby można było stosować
konkurencyjnej wynikającej z odmiennych warunków ekono- bezpośrednio MBL.
micznych w poszczególnych państwach członkowskich, to by- Trybunał badał wyłącznie zgodność lex Britannia z art. 49
łaby to podstawa o charakterze czysto gospodarczym, a przez TWE. Nie widział natomiast potrzeby analizowania stosownych
to niedopuszczalna. przepisów MBL w świetle postanowień dyrektywy 96/71. Na-
Godny odnotowania jest fakt, że ETS podtrzymał swoje leży uznać to za słuszne. Lex Britannia znajduje bowiem za-
dotychczasowe stanowisko,62 że podstawy uzasadniające wpro- stosowanie do wszystkich przypadków, w których związek za-
wadzanie ograniczeń, które nie zostały wymienione wprost wodowy żąda zawarcia układu zbiorowego od przedsiębiorcy
w TWE (art. 46) mogą być stosowane jedynie w odniesieniu zagranicznego, niezależnie od tego, jakie zagadnienia są w nim
do regulacji niedyskryminujących. Tym samym, akcje prote- regulowane. Szeroki zakres zastosowania lex Britannia  wy-
stacyjne podejmowane na podstawie szwedzkiej lex Britannia kraczający poza uregulowanie dyrektywy  oznacza więc, że
(którą Trybunał uznał w wyroku w sprawie Laval za regulację w każdym wypadku i tak zachodzi konieczność badania zgod-
dyskryminującą) nie mogą być uzasadniane z powołaniem się ności z TWE.
na ochronę pracowników lub ochronę przed dumpingiem so- Badanie zgodności lex Britannia z art. 49 TWE wymagało
cjalnym. Ważne jest również, że zdaniem Trybunału, prawo do w pierwszej kolejności rozstrzygnięcia, czy regulacja krajowa
prowadzenia akcji protestacyjnej  jako uzasadnienie podsta- jest dyskryminująca. Trybunał nie miał co do tego wątpliwości
wowych swobód  nie mieści się w żadnej z podstaw wymie- (pkt 115 i 116 wyroku). Szwedzka regulacja nie uwzględniała
nionych w art. 46 TWE (pkt 119 wyroku w sprawie Laval). wszakże układów zbiorowych, którymi przedsiębiorcy dele-
gujący pracowników do Szwecji są już związani w państwie
4.2.3. Lex Britannia jako regulacja dyskryminująca pochodzenia, bez względu na ich treść (niezależnie bowiem
od treści owych układów i stopnia, w jakim zabezpieczają one
Wyrok w sprawie Laval stanowi interesujące pole do roz- prawa pracowników, szwedzkie związki zawodowe mogą pro-
ważań wokół kryteriów, od których uzależnione jest uznanie testować, domagając się zawarcia nowego, szwedzkiego, układu
regulacji krajowej za dyskryminującą. Chodziło mianowi- zbiorowego). Konsekwencje stosowania lex Britannia są zatem
cie o szwedzką regulację przewidującą obowiązek zachowa- takie, że pozbawia się ochrony (wynikającej z możliwości pole-
nia pokoju społecznego w przypadku związania partnerów gania na pokoju społecznym) przedsiębiorcę z innego państwa
społecznych zawartym uprzednio układem zbiorowym pra- członkowskiego, który świadczy usługi na terytorium Szwecji
cy. W Szwecji taki obowiązek przewidziany jest w art. 41 zatrudniając pracowników, delegowanych, w sytuacji w której
i 42 ustawy Medbest�mmandelagen z 10.06.1976 r. (ustawa ochrona taka przysługuje przedsiębiorcy krajowemu. Przed-
o udziale pracowników w podejmowaniu wynegocjowanych siębiorca zagraniczny znajduje się zatem w gorszej pozycji,
decyzji, dalej jako MBL). Zgodnie z postanowieniami MBL, na skutek tej tylko okoliczności, że jest podmiotem zagranicz-
organizacja związkowa nie może podejmować akcji protesta- nym.
cyjnych skierowanych przeciwko stosowaniu układu zbiorowe- Należy podkreślić, że stosowanie lex Britannia skutkuje
go zawartego między partnerami społecznymi (art. 42 ust. 1 tym, iż legalny i w pełni skuteczny układ zbiorowy zawarty
MBL). W świetle przyjętej w szwedzkim orzecznictwie wy- przez przedsiębiorcę ze związkami zawodowymi w państwie
kładni tego przepisu, związki zawodowe nie mogą zmierzać do jego pochodzenia zostaje pozbawiony wszelkiej skuteczności
obejścia (zniesienia lub zmiany) istniejącego układu zbiorowe- na terytorium Szwecji, choćby dotyczył on wyłącznie pra-
go, także wtedy, gdy pracodawca zawarł go z podmiotem trze- cowników zatrudnionych przez tego przedsiębiorcę zgodnie
cim (innym związkiem zawodowym). Chroni się w ten sposób z prawem państwa, w którym przedsiębiorca ten wykonuje sta-
przedsiębiorcę, który zawarł już układ zbiorowy regulujący łą działalność.
warunki pracy. Warto zauważyć, że dla przedsiębiorcy z określonego pań-
W znanym wyroku w sprawie Britannia z 1989 r. Arbets- stwa członkowskiego (np. A
otwy), zatrudniającego pracowni-
domstolen orzekł, że taki zakaz rozciąga się na akcje zbiorowe ków z tego samego państwa (nawet jeżeli są oni tymczasowo
wszczęte w Szwecji celem doprowadzenia do uchylenia lub delegowani do pracy w innym państwie) zupełnie naturalne
zmiany układu zbiorowego zawartego przez partnerów będą- jest zawarcie układu zbiorowego ze związkami zawodowymi
cych cudzoziemcami, w miejscu pracy znajdującym się za gra- z własnego państwa, reprezentującymi owych pracowników.
nicą, jeśli taka akcja zbiorowa jest zakazana przez obce prawo Negocjacje, których przedmiotem jest zawarcie zbiorowego
wiążące sygnatariuszy tego układu zbiorowego. Reakcją usta-
wodawcy szwedzkiego na orzeczenie w sprawie Britannia była
nowelizacja MBL, wprowadzająca nowe przepisy (art. 25a, 61 Pkt 61 wyroku z 19.01.2006 r. w sprawie C-244/04, Zb. Orz. [2006] I-885.
62 Pkt 32 i 33 wyroku z 26.04.1998 r. w sprawie C-352/85, Bond van Ad-
art. 31 a, art. 42 ust. 3) do ustawy z 1976 r. Nowelizacja jest
verteerders, ECR [1998] I-2085; pkt 11 wyroku z 25.07.1991 r. w sprawie
znana jako lex Britannia.
C-288/89, Gouda, ECR [1991] 2085, oraz pkt 15 16 wyroku z 4.05.1993 r.
Zgodnie z tą regulacją zakaz prowadzenia akcji protesta-
w sprawie C-17/92, Federación de Distribuidores Cinematogr�ficos, ECR [1993]
cyjnej stosuje się wyłącznie do podjętych przez organizację I-2239.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
47
GLOSY
układu pracy, toczą się bowiem we własnym języku i na zna- scy przedsiębiorcy mogą skutecznie konkurować z podmiotami
nych warunkach. Ponadto, niektóre spośród elementów układu gospodarczymi ze  starych państw członkowskich i w konse-
zbiorowego mają znaczenie dla pracowników delegowanych kwencji dawać zatrudnienie polskim pracownikom.
wyłącznie, jeżeli dotyczą przywilejów przyznanych im w pań- Warto także jeszcze raz wskazać, że od czasu wydania
stwie pochodzenia (np. doskonalenie zawodowe, przywileje rozstrzygnięcia w sprawie Laval, Trybunał miał już okazję
dla członków rodzin pracownika). Z kolei obowiązek zawarcia ponownie wypowiedzieć się na temat stawek płac minimal-
układu zbiorowego w Szwecji wiąże się z dodatkowymi trud- nych ustalanych w regulacjach prawa państwa przyjmującego.
nościami i kosztami, nie zawsze przynosząc pracownikom de- W orzeczeniu w sprawie R�ffert (zob. wyżej) potwierdził on,
legowanym wymierną korzyść. że obowiązek wypłacania określonej płacy minimalnej może
Omawiana regulacja szwedzkiego prawa, nie uznając ukła- zostać nałożony na przedsiębiorcę z innego państwa człon-
dów zbiorowych zawartych w innym państwie członkowskim, kowskiego wyłącznie w zgodzie z postanowieniami dyrektywy
pośrednio dyskryminuje także związki zawodowe z innych 96/71. Orzeczenie to jest zatem kolejną dobrą wiadomością
państw. Nie uznaje się wszakże, że związki zawodowe z innego dla polskich przedsiębiorców i pracowników delegowanych do
państwa członkowskiego mogą być kompetentne i skuteczne pracy w innych państwach członkowskich.
w ochronie praw pracowników delegowanych na terytorium
Szwecji. dr Maciej Szpunar
Autor jest adiunktem w Katedrze Prawa Cywilnego
i Prawa Prywatnego Międzynarodowego na Wydziale
5. Zakończenie
Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego
W zakończeniu należy podkreślić, że rozstrzygnięcia Eu- w Katowicach.
ropejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawach Laval un
Partneri i Viking Line są korzystne dla polskich przedsiębiorców Maciej Zachariasiewicz
świadczących usługi na terenie innych państw członkowskich. Autor jest asystentem w Katedrze Prawa Cywilnego
Wydaje się, że zadowoleni powinni być także polscy pracow- i Prawa Prywatnego Międzynarodowego na Wydziale
nicy  przynajmniej tak długo, jak długo to oni stanowią w UE Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego
tańszą siłę roboczą. Dzięki rozstrzygnięciom Trybunału pol- w Katowicach.
Europejski Przegląd Sądowy lipiec 2008
48