WPROWADZENIE
DO KSZTAA
TOWANIA ÅšRODOWISKA
1. POWODY WA

CZENIA PRZEDMIOTÓW ZWI
ZANYCH Z OCHRON
ÅšRODOWISKA
W PROGRAM STUDIÓW KIERUNKU  TURYSTYKA I REKREACJA
Jest wiele powodów włączenia przedmiotu związanych z ochroną środowiska w plany studiów kierunku
Turystyka i rekreacja.
Przede wszystkim jest to zgodne z minimami programowymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego i
trendami rozszerzania zakresu przedmiotów związanych z zagadnieniami ochrony środowiska na studiach o
turystyce i rekreacji.
Oczywiście za powyższym powodem formalnym stoją powody merytoryczne.
T.Burger w zakrojonych długookresowo badaniach świadomości ekologicznej stwierdził obniżanie się rangi
zatrucia środowiska jako zagrożenia cywilizacyjnego: z 76% (1-2 pozycja) w 1992 do 62% (4-5 pozycja) w 2004 r. 1
Jeszcze bardziej pesymistycznie prezentują się wyniki badań Worldviews 2002. Jedynie 24% Polaków uznało
degradację środowiska za ważne zagrożenie cywilizacyjne. W badanych krajach europejskich (Niemcy, Francja,
Wielka Brytania, WÅ‚ochy, Holandia) wskaz
nik ten wynosił 42-64% (średnio 49%), a w USA 46%.2
T Burger określił także udział obywateli świadomych ekologicznie w całości populacji  w 1992 r.
wskaz
nik wynosił 34%, a w 2004 spadł do 16%. W 2004 r. 82% respondentów oceniło, że ich wiedza na temat
ochrony środowiska jest przeciętna lub mała (odpowiednio 62 i 20%). Jedynie 11% oceniło ją jako dużą (9%) lub
bardzo dużą (2%).3
Dlaczego jednak uważa się, że wiedza i świadomość ekologiczna są niezbędne. Dlaczego ludzie powinni
znać i rozumieć problemy ochrony środowiska? Dlaczego powinni chronić środowisko?
Degradacja środowiska należy współcześnie do najważniejszych globalnych i ponadnarodowych
problemów trapiących ludzkość. Dowody na wagę problemów środowiskowych są liczne. Wagę tej problematyki
można przedstawić poprzez ilość stron związanych z różnymi hasłami znalezionych przez wyszukiwarkę Google
(tabela 1). Nie sposób nie wiedzieć nic lub niewiele o problemach, które stanowią realne zagrożenie i wyzwanie dla
ludzkości.
1
T.Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, IGPiM, Warszawa 2005, s.68.
2
Worldviews 2002, www.worldviews.org, data wejścia: 23.09.2007.
3
T.Burger, Świadomość & op.cit., s.61, 90.
1
Tabela 1. Ilość stron zawierających wybrane hasła wg wyszukiwarki Google
y
ródło: opracowanie własne
W rzeczywistości przedstawione powyżej dane wskazują nie tyle na obiektywną wagę problemów
ekologicznych, ale na społeczne zainteresowanie nimi. Czy jednak obiektywnie (cokolwiek miałoby to znaczyć)
problemy ekologiczne są istotne. Konieczność poszerzania wiedzy i rozwijania świadomości ekologicznej wynika ze
znaczenia przyrody w życiu człowieka i ludzkości. Jak stwierdził R.Ingarden: przyroda istnieje przed wszelką
działalnością człowieka i ona też jest ostateczną podstawą jego bytu4. Degradacja środowiska oznacza bezpośrednie i
pośrednie zagrożenie dla bytu i dobrobytu człowieka. Środowisko dostarcza bowiem ludziom:
1. Zasobów niezbędnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb i zachowania zdrowia fizycznego: czystego
powietrza, czystej wody do picia i utrzymania czystości, żywności.
2. Naturalnych procesów dla utrzymania odpowiednich warunków życia: stabilnego klimatu, tworzenia gleby,
asymilacji zanieczyszczeń, kontroli chorób, szkodników, zapobiegania powodziom.
3. Zasobów niezbędnych do rozwoju gospodarki: surowców dla przemysłu, gleb dla rolnictwa, walorów dla
rozwoju turystyki i rekreacji, przestrzeni do lokowania różnych form działalności i infrastruktury.
4. Miejsca i walorów niezbędnych dla dobrego samopoczucia i zdrowia psychicznego.
5. Korzyści społecznych i kulturowych: zaspokojeń estetycznych i inspiracji dla rozwoju sztuki, podstaw rozwoju
nauki, możliwości edukacji i wychowania, przeżyć duchowych i religijnych, uzasadnień etycznych.
Aby zachować te korzyści musimy je poznać i nauczyć się chronić środowisko na wszystkich poziomach
życia społecznego: jako obywatele, konsumenci, decydenci, przedsiębiorcy itd.
Trzeci powód dotyczy rozumienia rzeczywistości w jakiej wszyscy ludzie muszą działać. Jeśli świat jest
stabilny, nieskomplikowany, jego elementy względnie izolowane, to odpowiedzi na wyzwania są przejrzyste:
zupełne i prawdziwe. Jednak świat społeczny i gospodarczy, w którym żyjemy, to system złożony, zmienny,
wielorako powiązany z innymi sferami rzeczywistości, zatem odpowiedz
nigdy nie jest zupełna i pewna, bo ogromna
jest różnorodność możliwych stanów. Stąd wynika świadomość nauczyciela, że istnieje wielka liczba innych
odpowiedzi, być może lepszych. Jesteśmy skazani na przyczynkarstwo. Ale wynika stąd także, że im bardziej
studenci są przekonani o słuszności podawanych odpowiedzi, tym gorzej dla nich. Jeśli są przekonani, że
prezentowane case studies, są najlepszą i wystarczającą wskazówką do rozwiązywania analogicznych problemów -
mylą się. Nic dwa razy się nie zdarza. Odpowiedzi zawsze będą przynajmniej nieco inne. By sobie z tym poradzić,
trzeba posiadać rzetelną, rozległą wiedzy o naturze świata w skali mikro i makro. Oznacza to reformowanie
curriculum w kierunku podejścia globalnego, ukazywanie całych obszarów problemowych w interdyscyplinarnym
ujęciu.
Takie podejście jest zbieżne z przekonaniem, że trzeba uczyć studentów do życia w przyszłości, o której
wiemy tylko tyle, że będą w niej wykonywać zajęcia i zawody, o których nic nie wiemy. Wykształcenie ogólne,
4
R.Ingarden, Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.
2
otwierające zdolność twórczego myślenia jest najważniejsze. Edukacja stricte zawodowa ogranicza możliwość pracy
w przyszłości.
Kolejny powód to relacje między środowiskiem a turystyką. Nikt nie zaprzeczy, że w ogromnej większości
przypadków bogate, czyste środowisko przyrodnicze jest warunkiem sine qua non rozwoju turystyki. I odwrotnie 
zdegradowane środowiska jest rozwoju turystyki barierą. Ponadto należy zwrócić uwagę, że sama turystyka też jest
w większym lub mniejszym stopniu destrukcyjna dla środowiska, więc może niszczyć naturalne podstawy swojego
własnego rozwoju. Oczywiście można więc stwierdzić, że wystarczy specjalistyczny wykład na temat  Turystyka a
środowisko . Niewątpliwie jest to konieczne, ale niewystarczające, ponieważ istotną bolączką współczesnego świata
jest specjalizacja (vide powód związany z charakterem współczesnej edukacji) i związany z tym brak zrozumienia
szerszego kontekstu konkretnych działań.
2. PRZYCZYNY SA
ABOÅšCI DZIAA
AC
NA RZECZ OCHRONY ÅšRODOWISKA
Proszę porównać tę historyjkę z autentyczna sytuacją. 23.05.1977 r. ówczesny prezydent USA Jimmy
Carter zwrócił się do Kongresu z żądaniem sporządzenia wszechstronnej analizy prawdopodobnych zmian
demograficznych, zmian w ilości zasobów naturalnych i w sferze środowiska naturalnego na Ziemi do końca
bieżącego stulecia. Prezydent zażyczył sobie przedstawienia rzeczowej i kompetentnej oceny zagrożeń i ich
przyczyn oraz wynikających z analizy wniosków praktycznych. Trzy lata pracy kosztowało wielu naukowców
sporządzenie raportu znanego pod nazwą "Global 2000. Report to the President". Na końcu raportu zawarto m.in.
następujący wniosek: W obliczu nieuchronności i rozmiarów zagrożeń konieczna jest współpraca w skali globalnej,
jaka nie miała dotychczas miejsca.
Tak więc jest to alarmująca prognoza. Ale co robi prezydent, którym w międzyczasie zostaje Ronald
Reagan? Odkłada raport do szuflady. Znana jest zresztą obstrukcja administracji Reagana na forum
międzynarodowym w kwestiach środowiskowych.
Generalnie - działania na rzecz ochrony środowiska na świecie nie są wystarczające.
Także w Polsce ostatnich lat powstało wiele raportów o stanie środowiska - wszystkie dość jednoznacznie
konstatują zły jego stan na znacznym obszarze kraju i tegoż poważne konsekwencje społeczne i gospodarcze.
Oprócz diagnozy sformułowana została także propozycja terapii -  Polityka ekologiczna państwa (i jej
nowelizacje). Kolejne rządy stwierdzają, że zgadzają się na szybką operację (ochronę środowiska uznają za
priorytet), lecz ostatecznie idą do kina - realne działania nadal bardziej przypominają nieregularne łykanie różnych
lekarstw niż kompleksową kurację i działania zapobiegawcze.
Dlaczego ludzi, rządów nie przerażają alarmujące informacje, nie mobilizują do działania ostrzeżenia
naukowców? Dlaczego inne problemy wydają się ważniejsze? Dlaczego nie traktuje się poważnie możliwości, że
wzrastająca śmiertelność gatunków może objąć także nas? Przyczyn jest zapewne wiele:
1. Znakomita część objawów kryzysu ekologicznego ma  pełzający charakter - są trudne do zauważenia.
Podstawowe zagrożenia ekologiczne rozgrywają się przede wszystkim na płaszczyz
nie teorii i zwykle nie sÄ…
dostępne codziennemu doświadczeniu. Czy ktoś widział dziurę ozonową?
2. Skutki problemów ekologicznych  choroby, utrata środków utrzymania, migracje  dotykają bądz
dotknÄ… wielu
ludzi. Ale informacje o tym to suche, naukowe czy statystyczne dane. Wobec danych naukowych (i to czasem
tylko prawdopodobnych) czy statystycznych tylko rozum nakazuje nam coś robić. Ale do działania potrzebna
jest także motywacja, za którą odpowiadają jednak przede wszystkim emocje, uczucia, a nie rozum.
3. Podstawowe z
ródło wiedzy ekologicznej większości ludzi - media - dość często dostarczają informacji, ale jest
ona luz
na, wyrywkowa, przedstawiona bez szerszego kontekstu. Przede wszystkim utrudnia to dostrzeżenie
związków problemów ekologicznych z codziennym życiem ludzi.
4. Rational behavior  wynikający z konfliktu interesów. Niektórzy uznają, że w ich interesie jest utrzymywanie
działań szkodliwych dla innych ludzi (jeśli nie istnieje odpowiednie prawo bądz
nie jest egzekwowane). CzujÄ…
się bezpiecznie ponieważ są nastawieni na wysokie, pewne i bezpośrednie zyski, natomiast straty są rozproszone
między wiele podmiotów. To powoduje, że poszkodowani mają małą motywację zwalczania danych zachowań,
ponieważ jednostkowo mogą zyskać niewiele, a korzyści te bywają niepewne i odległe.
5. Ukrywanie przez polityków i szefów wielkich korporacji kosztów środowiskowych ich działalności. Przykładem
tego może być chociażby zatrudnienie przez Union Carbide firmy od zarządzania kryzysowego Burson-
Marsteller do  rozmycia odpowiedzialności za katastrofę w Bhopalu z 1984 r.
6. Irrational behavior  szkodliwy dla wszystkich. Niechętnie zmienia się politykę, strategię działania, w którą
zainwestowało się wiele. Często motywy mają charakter religijny czy obyczajowy.
7. Obawa, że konieczne będzie zahamowanie wzrostu gospodarczego, ograniczenie konsumpcji, zmiana stylu
życia. Obawy te uruchamiają naturalny proces psychologiczny - wypieranie ze świadomości złych wieści, tylko
3
dlatego, że są złe, że mogą zagrozić naszym pragnieniom i dążeniom. Ten mechanizm odbiera nam siły i
odwagę, by złe informacje przeżyć, zanalizować, zrozumieć..
8. Sceptycyzm odnośnie sprawdzalności naukowych prognoz - wiele dramatycznych przewidywań się nie spełniło,
dlaczego miałaby się spełnić prognoza upadku człowieka czy jego cywilizacji z przyczyn ekologicznych?
9. Psychospołeczna sytuacja upadku w Się (Martin Heidegger) - człowiek nie rodzi się i nie wychowuje jako istota
samodzielnie i twórczo myśląca, ale od narodzin  upada w sytuacje już gotowych wzorców myślenia i
postępowania, w tym odnoszących się do środowiska. Na przykład system edukacyjny bezpośrednio, a system
instytucjonalny pośrednio wpajają postawy i sposoby myślenia, które nie prowadzą do wniosków sprzecznych z
wartościami inherentnymi dla cywilizacji, której wymienione systemy są częścią. Aby odkryć i odrzucić
ewentualne błędy, nieprawdę w przejmowanych wzorcach codziennego życia potrzeba ogromnego, osobistego,
duchowego wysiłku.
Przyczyny słabości działań - wersja rozwinięta dla zainteresowanych5
1. Przyczyny zwiÄ…zane ze zdobywaniem informacji o problemach ekologicznych:
-ð BezpoÅ›rednia, sensoryczna informacja:
żð Ludzie stajÄ… siÄ™ Å›wiadomi np. zanieczyszczenia powietrza przede wszystkim
sensorycznie, a nie przez skutki zdrowotne (za Bickerstaff, Walker 2001). Tymczasem
czynniki środowiskowe i ich skutki są trudno lub wręcz niemożliwe do percepcji.
Podstawowe zagrożenia ekologiczne rozgrywają się przede wszystkim na płaszczyz
nie
teorii i zwykle nie są dostępne codziennemu doświadczeniu. Czy ktoś widział dziurę
ozonowÄ…?
żð Habituacja (adaptacja) sensoryczna - nawet uciążliwoÅ›ci (np. haÅ‚as) po pewnym czasie
przestajemy "zauważać", przyzwyczajamy się.
żð Znakomita część objawów kryzysu ekologicznego ma  peÅ‚zajÄ…cy charakter - zmiany sÄ…
bardzo wolne zmiany (low signal to noise ratio  Pawlik 1991). Na przykład zmiany
temperatury w XX w. wynosiły 0,006oC na rok.
żð OdlegÅ‚ość geograficzna od miejsc, gdzie wystÄ™pujÄ… dostrzegalne objawy problemów
ekologicznych.
żð  DystansujÄ…cy efekt technologii informacyjnych  dajÄ… informacje o odlegÅ‚ych
problemach, ale alienują od lokalnych, od codziennego doświadczenia (informacja z
mediów mniej efektywna od doświadczenia).
-ð PoÅ›rednia informacja:
żð Podstawowe z
ródło wiedzy ekologicznej większości ludzi - media - zawodzą, jako żródło
informacji o problemach ekologicznych z następujących powodów:
üð Informacja z reguÅ‚y jest luz
na, wyrywkowa, przedstawiona bez szerszego
kontekstu, problemy ekologiczne nie sÄ… dyskutowane jako problemy czy ryzyka
(np. w 2/3 artykułów w prasie brytyjskiej o środowisku nie było mowy o ryzyku
- za Major, Atwood 2004), co przede wszystkim utrudnia dostrzeżenie związków
problemów ekologicznych z codziennym życiem ludzi. Takie przedstawianie
kwestii ekologicznych wynika z ograniczonej wiedzy dziennikarzy, ograniczeń
czasowych przygotowania informacji, i z faktu, że dal zwiększenia grona
odbiorców medium ważne jest raczej przedstawianie wydarzeń, newsów, a nie
problemów. I.Berlin (brytyjski historyk idei i filozof, 1909-1997): Kłopot z
uczonymi publicystami polega na tym, że wolą, żeby ich idee były raczej
interesujące niż prawdziwe.
üð Media broniÄ… status quo  np. dbajÄ…c od dopÅ‚yw reklam. Na przykÅ‚ad GCC
(Global Climate Coalition) lobby przemysłowe finansowało artykuły i reklamy
przeciw Protokołowi z Kyoto, że stanowi zagrożenie dla gospodarki USA (za
McCright, Dunlap 2003).
5
KanwÄ™ klasyfikacji stanowi propozycja zawarta w publikacji A. Takacs-Santa, Barriers to environmental
concern¸ Research in Human Ecology 2007, vol. 14, nr 1, s. 26-38, zmienione z wykorzystaniem J.Randers,
Global collapse - fact or fiction, "Futures" 2008, vol. 40, s. 853-864 (861) oraz publikacji przywołanych w
poniższych przypisach.
4
üð CzÄ™sto ludzie najbardziej narażeni w zwiÄ…zku ze zmianami Å›rodowiska sÄ…
najmniej zdolni do zabrania głosu (i vice versa), a więc ich zdanie nie jest
odzwierciedlone w informacji medialnej.
üð Zalew informacji.
żð Ukrywanie przez polityków i szefów wielkich korporacji kosztów Å›rodowiskowych ich
działalności. Przykładem tego może być chociażby zatrudnienie przez Union Carbide
firmy od zarządzania kryzysowego Burson-Marsteller do  rozmycia odpowiedzialności
za katastrofę w Bhopalu z 1984 r. (Love Canal: 1892 William T.Love  projekt kanału na
rz. Niagara, nigdy nie ukończony; 1920-1953  składowisko odpadów chemicznych
Hooker Chemical Company  82 związki, w tym 11 rakotwórczych; po zasypaniu - około
100 domów i szkoła, przypadki urodzeń z defektami, 1982  wysiedlenie).
żð Skutki problemów ekologicznych  choroby, utrata Å›rodków utrzymania, migracje 
dotykajÄ… bÄ…dz
dotknÄ… wielu ludzi. Ale informacje o tym to suche, naukowe czy
statystyczne dane. Wobec danych naukowych (i to czasem tylko prawdopodobnych) czy
statystycznych tylko rozum nakazuje nam coś robić. Ale do działania potrzebna jest także
motywacja, za którą odpowiadają jednak przede wszystkim emocje, uczucia, a nie rozum.
Jeden zabity to tragedia, milion zabitych to statystyki (Stalin).
2. Przyczyny związane oceną sytuacji środowiskowej:
-ð Ocena zagrożenia:
żð WÄ…skie postrzeganie  ja  w kulturze Zachodu "ja koÅ„czy siÄ™ na granicy ciaÅ‚a, co
osłabia postawy altruistyczne względem środowiska, a także innych ludzi (za Schulz,
Zelezny 1999).
żð Natura jest stabilna, wiÄ™c czÅ‚owiek nie jest w stanie znaczÄ…co jej zaszkodzić. Ten poglÄ…d
podziela 10-20% członków kultury Zachodu podziela ten pogląd (za Steg, Siebers 2000).
żð Wiele skutków oddziaÅ‚ywaÅ„ na Å›rodowisko ma charakter odroczony  czasowa separacja
utrudnia dostrzeżenie i zrozumienie związku przyczynowego.
żð Brak doÅ›wiadczenia indywidualnego  im trudniej przypomnieć sobie jakieÅ› zdarzenie z
przeszłości, tym niższa ocena prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia w przyszłości i
ryzyka z nim zwiÄ…zanego.
żð WzglÄ™dny brak doÅ›wiadczenia kolektywnego  nie sÅ‚ychać byÅ‚o, by ludzie o czymÅ›,
wspominali, więc i nie zdarzy się w przyszłości.
żð Wiele informacji o problemach ekologicznych, zwraca uwagÄ™ na to co stanie siÄ™ w
przyszłości, dotyczy więc prognoz. Sceptycyzm odnośnie sprawdzalności naukowych
prognoz jest dość częsty - wiele dramatycznych przewidywań się nie spełniło, dlaczego
miałaby się spełnić prognoza upadku człowieka czy jego cywilizacji z przyczyn
ekologicznych? Tomasz Mann (1875-1955) przestrzega przed takim traktowaniem
prognoz w Czarodziejskiej Górze: Pewne proroctwa wypowiadane są nie po to, by się
spełniły, ale właśnie po to, by się nie spełniły.
żð W kulturze Zachodu funkcjonuje mit historii jako ciÄ…gÅ‚ego postÄ™pu, wiÄ™c trudno sobie
wyobrazić, że może być gorzej, np. Dunlap i Van Liere (1984) stwierdzili ujemną
korelację między wiarą w przyszły dostatek materialny a troską o środowisko.
-ð Ocena odpowiedzialnoÅ›ci:
żð Przekonanie, że problem powodowany jest przyczynami naturalnymi.
żð W przypadku niektórych problemów przypisanych oddziaÅ‚ywaniom ludzi nie
rozstrzygamy o odpowiedzialności  działanie uznane jest za podejmowane bez intencji
szkodzenia - z nieświadomości, brak innej opcji (np. dezodoranty).
-ð Ocena i podejmowanie dziaÅ‚aÅ„:
żð Rational behavior wynikajÄ…cy z konfliktu interesów. Niektórzy uznajÄ…, że w ich interesie
jest utrzymywanie działań szkodliwych dla innych ludzi (jeśli nie istnieje odpowiednie
prawo bÄ…dz
nie jest egzekwowane). Czują się bezpiecznie ponieważ są nastawieni na
wysokie, pewne i bezpośrednie zyski, natomiast straty są rozproszone między wiele
podmiotów. To powoduje, że poszkodowani mają małą motywację zwalczania danych
zachowań, ponieważ jednostkowo mogą zyskać niewiele, a korzyści te bywają niepewne i
odległe6.
6
J. Diamond, Collapse. How societes Chose to fail or survive, Penguin Books, Londyn 2005, s. 427.
5
żð Irrational behavior  niechÄ™tnie zmienia siÄ™ politykÄ™, strategiÄ™ dziaÅ‚ania, w którÄ…
zainwestowało się wiele. Często motywy mają też charakter religijny czy obyczajowy7.
żð Wiara w technologiÄ™ (25-60% ludzi wierzy - za Dunlap i in. 2000), wiara, że eksperci
znają możliwe efekty, obniżają ocenę ryzyka (za Sjoberg 2001).
żð Wiara w istniejÄ…ce instytucje polityczne i ekonomiczne: demokracja zawodzi? 
zmieniamy prawo, rynek zawodzi?  regulujemy ceny. Nic więcej nie trzeba zmieniać.
żð Obawa, że konieczne bÄ™dzie zahamowanie wzrostu gospodarczego, ograniczenie
konsumpcji, zmiana stylu życia. Alternatywy oceniane są drogie lub trudne do realizacji:
wzrost per se jest dobry, im więcej konsumujemy tym jesteśmy szczęśliwsi. Obawy te
uruchamiają naturalny proces psychologiczny - wypierania ze świadomości złych wieści,
tylko dlatego, że są złe, że mogą zagrozić naszym pragnieniom i dążeniom. Ten
mechanizm odbiera nam siły i odwagę, by złe informacje przeżyć, zanalizować,
zrozumieć. Kryzysy (...) nie dotyczą jednostek, lecz społeczeństw, a nawet całej ludzkości.
W nadchodzącym kryzysie może wymrzeć cała ludzkość. Strach natomiast jest zwykle
strachem jednostek. Stąd może nieadekwatna reakcja nas wszystkich wobec problemu,
przed którym stoimy.8
żð PsychospoÅ‚eczna sytuacja upadku w SiÄ™ (Martin Heidegger, niemiecki filozof, 1889-1976)
- człowiek nie rodzi się i nie wychowuje jako istota samodzielnie i twórczo myśląca, ale
od narodzin  upada w sytuacje już gotowych wzorców myślenia i postępowania, w tym
odnoszących się do środowiska. Na przykład system edukacyjny bezpośrednio, a system
instytucjonalny pośrednio wpajają postawy i sposoby myślenia, które nie prowadzą do
wniosków sprzecznych z wartościami inherentnymi dla cywilizacji, której wymienione
systemy są częścią. Aby odkryć i odrzucić ewentualne błędy, nieprawdę w
przejmowanych wzorcach codziennego życia potrzeba ogromnego, osobistego,
duchowego wysiłku.9
3. CECHY WSPÓA
CZESNEGO PODEJÅšCIA DO KWESTII EKOLOGICZNYCH
A
agodzenie problemów środowiskowych wymaga usystematyzowania wiedzy na temat relacji człowieka i
przyrody. Nie jest to łatwe, bo można je rozpatrywać i przedstawiać w wielu perspektywach:
1) dyscyplinowej  ujęć z punktu widzenia poszczególnych nauk,
2) sektorowej  z punktu widzenia relacji ze środowiskiem poszczególnych sektorów gospodarki,
3) przestrzennej:
·ð w odniesieniu do obszarów administracyjnych,
·ð w odniesieniu do jednostek naturalnych (ekosystemy, zlewnie),
4) zasobowej  w odniesieniu do elementów środowiska wykorzystywanych przez człowieka,
5) problemowej  w odniesieniu do rodzaju oddziaływania na środowisko i ich konsekwencji.
Pojawia się więc istotny problem - istnieje uzasadnione ryzyko, że zgromadzona wiedza stanowić będzie
elementy trudnych do ułożenia puzzli, nie dając satysfakcjonującej odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Niezbędne
jest całościowe spojrzenie na problematykę środowiska i miejsce w nim człowieka z całym dobrodziejstwem
inwentarza, a także uporządkowania istniejącej wiedzy (i niewiedzy). Wymaga to, aby wiedza na temat ochrony
środowiska (a więc i obecny wykład) była oparta na podejściu:
·ð systemowym, co oznacza skupienie na interakcjach i zależnoÅ›ciach miÄ™dzy różnymi elementami Å›rodowiska
oraz między nimi a cywilizacją,
·ð interdyscyplinarnym czyli przejÅ›ciu ze skupiania siÄ™ na jednym aspekcie do badania szerokiego ich zakresu,
·ð globalnym, uznajÄ…cym że kryzys ekologiczny jest zjawiskiem globalnym i poza tym wymiarem nie da siÄ™ go
zrozumieć i rozwiązać.
·ð dÅ‚ugookresowym  rozwiÄ…zanie problemów ekologicznych wymaga uwzglÄ™dniania w procesach decyzyjnych i
działaniach zjawisk dziejących się w długich skalach czasowych.
Systemowość i interdyscyplinarność wymagają, żeby mówiąc o ochronie środowiska nie ograniczać się do
fizycznych, biologicznych zmian przyrody. Kwestie użytkowania i ochrony środowiska to nie zagadnienia fizykalne,
7
Tamże, s. 429.
8
Weizsäcker C.F.von, O kryzysie, w: O kryzysie, Res Publica, Warszawa 1990, s.15.
9
K.Waloszczyk, Kryzys ekologiczny w świetle ekofilozofii, Politechnika A
ódzka, A
ódz
1996, s. 30-31.
6
nie tylko te zagadnienia, ale także, i chyba przede wszystkim, szeroko rozumiane kwestie społeczne. Problemy
ekologiczne, to problemy społeczne, ponieważ:
1. Zmiany środowiskowe stają się za sprawą człowieka i zarazem człowiek odczuwa ostatecznie skutki tych zmian.
2. Problemy środowiskowe są kwestiami interesów, potrzeb, wartości, interpretacji, warunków i kontekstów
społecznych (rys. 2). A te są zróżnicowane i zmienne.
7
Rysunek 2. Zmiany środowiska a problemy ekologiczne
y
ródło: opracowanie własne.
P.G. Zimbardo: Ważne jest, abyśmy wszyscy zdali sobie sprawę z tego, że chociaż problemy ekologiczne
często przedstawia się jako problemy fizycznych zasobów środowiska, to jednak w ostatecznym rozrachunku kluczem,
zarówno do zrozumienia, jak i rozwiązania tych problemów, są ludzie.
Zagadnienia fizykalne opisują zmiany. Natomiast czy zmiana jest dobra czy zła zależy w ogromnej mierze
od społecznej oceny. Zjawisko fizykalne to np. rozpad radioaktywnego atomu. Czy to dobrze czy z
le? Zbadanie
stanu materii tego nam nie wyjaśni. Był atom teraz jest zmieniony atom i promieniowanie? Dla przyrody jako takiej
zmiana stanu jest obojętna. Dla istoty świadomej, człowieka tak. Jeśli to rozpad w trakcie wybuchu jądrowego to z
le
 przynajmniej dla zwolenników pokoju. Dla niektórych wojskowych to dobrze, bo wygrywają. Rozpad w celach
energetycznych  dobrze, bo zaspokajamy zapotrzebowanie na energiÄ™. Ale nie dla wszystkich. Dla troszczÄ…cych siÄ™
o przyszłe pokolenia to z
le, bo zostawimy im prezent, który może sprawić kłopoty. Ale niekoniecznie dla wszystkich
troszczących się, bo niektórzy wierzą, że postęp technologiczny zniweluje w przyszłości zagrożenie. Itp., itd.
8
PYTANIA
1. Jakie korzyści ma człowiek (ludzkość) ze środowiska?
2. Jakie przyczyny powodują zbyt małe zaangażowanie ludzi jako obywateli, konsumentów, decydentów w
ochronę środowiska?
3. Czy się różnią racjonalne zachowania (rational behavior) od nieracjonalnych (rational behavior) jako przyczyna
braku dbałości o środowisko?
4. Podaj i wyjaśnij cechy współczesnego podejścia do ochrony środowiska.
5. Co oznacza stwierdzenie, że problemy środowiskowe są problemami społecznymi?
9