Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
SYSTEMOWE PODEJŚCIE
DO PROBLEMATYKI ŚRODOWISKOWEJ
1. NAUKA O OCHRONIE ŚRODOWISKA ORAZ JEJ CHARAKTER
Niezbędny dla rozwiązania problemów ochrony środowiska zasób wiedzy dostarczają
liczne nauki: przyrodnicze, społeczne, medyczne, prawne, techniczne. Żadna z nich nie daje
jednak pełnego obrazu zjawisk. Rodzi to podstawowy problem epistemologiczny i
metodologiczny ochrony środowiska.
Naukowcy z różnych dyscyplin rozpoznają, analizują te same zjawiska w różny
sposób. Przykładem może być stanowisko ekologów i ekonomistów w odniesieniu do
wycinania lasów tropikalnych.
Ekologowie opisują to zjawisko przede wszystkim jako destrukcję przyrody, redukcję
różnorodności gatunkowej i genetycznej, długookresową degradację jakościową i ilościową
gleb i naturalnych ekosystemów. Za przyczynę deforestracji uważają suszę, w połączeniu z
presją wywieraną przez wzrost populacji (np. przepasienie). Rozwiązania, które proponują,
obejmują tworzenie obszarów chronionych, lasów ochronnych, zahamowanie wzrostu
populacji, sadzenie drzew itd.
Ekonomiści natomiast uważają, że sednem problemu wylesiania jest spadek dobrobytu
ludzi. By wytłumaczyć wylesianie kładą nacisk na konwersję ziemi, wycinkę, zbieranie opału
itp. Te aktywności wyjaśniają przez strukturalne cechy społeczeństwa, działanie sił
ekonomicznych, wpływ polityki państwa i relacji rynkowych, wzrost rzadkości powodujący
wzrost nacisku na ziemię i drewno. Rola suszy i wzrostu populacji często jest pomniejszana.
Rozwiązania ekonomistów dotyczą zmian struktury gospodarczej i systemu bodz
ców w
połączeniu z poprawą technologii i redystrybucją zasobów.
Są to więc dwa różne światy - różne problemy, przyczyny i rozwiązania. Te różnice
wynikają z zupełnie odmiennych paradygmatów obu nauk.
W ekonomii (szczególnie w jej dominującym, neoklasycznym paradygmacie) zasady
racjonalności są ustanawiane przez takie czynniki jak maksymalizacja zysku czy
użyteczności. Ekonomiści analizują istniejące trendy w kategoriach oszczędności,
inwestowania i wzrostu. Kierują się teoriami i wskaz
nikami ekonomicznymi, które w
mniejszym lub większym stopniu widzą przyszłość jako ekstrapolacje teraz
niejszości.
Posługują się przede wszystkim modelami liniowymi, mało użytecznymi do ujmowania
powiązań strukturalnych i funkcjonalnych istniejących w rzeczywistości. Perspektywa
czasowa daje priorytet obecnej konsumpcji i zyskom. Natura jest postrzegana jako zasoby
nieograniczone i podzielne. Postęp technologiczny odsuwa wszelkie pojawiające się naturalne
ograniczenia. Ekonomicznie racjonalne użycie zasobów naturalnych może spowodować
wyczerpywanie, degradację zasobów, mało uwagi zwraca się na reprodukcję zasobów.
Dla ekologów ekonomiczne koncepcje racjonalności nie wydają się sensowne.
Ekologowie postrzegają procesy rozwoju w kategoriach krzywej logistycznej i cykli
zamkniętych. Wszystkie procesy są więc ograniczone, zamykają się w ramach wyznaczonych
przez naturalne parametry ekosystemu ziemskiego. Widzą złożoność przyrody, wielość
różnorodnych powiązań niemożliwą do opisania prostymi, liniowymi modelami. Wyraz
niej
więc dostrzegają niszczenie naturalnych systemów i wyczerpywanie zasobów.*
*
Stąd też rodzi się tendencja do traktowania ekologii jako specyficznego, całościowego sposobu myślenia o
problemach, w których wiele danych i niewiadomych nie da się sprowadzić do wspólnej miary oraz do
wprowadzania do zakresu jej zainteresowań społecznych i przestrzennych problemów rozwoju.
1
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
W praktycznym ujęciu ekologicznie racjonalny człowiek ma dłuższą perspektywę
czasową i inną orientację w wartościowaniu struktury i poziomu obecnej i przyszłej
konsumpcji niż ekonomiści. Raczej pesymistyczny jest jego pogląd na opcje oferowane przez
substytucję i nowe rozwiązania technologiczne. Natura jest postrzegana jako ekosystem, a nie
tylko zasób dla człowieka.
Te generalizacje prowadzą uwagę ekonomistów i ochroniarzy w przeciwnych
kierunkach i stąd wiele kwestii ekonomicznych i ekologicznych jest w logicznym konflikcie.
Specjalizacja, specyficzne metodologie z pewnością pomagają w poszukiwaniu
odpowiedzi na wiele pytań. Równocześnie prowadzi jednak do zamykania się naukowców w
obrębie własnej dziedziny, przez co stają się mniej zdolni do uwzględniania problemów
realnego świata. Ich odpowiedzi na ważne problemy, w tym ekologiczne, muszą z natury
rzeczy być cząstkowe. Potrzeba jest współpraca różnych dziedzin. Zatem w programach
badawczych dotyczących środowiska, ekonomista i ekolog często muszą się spotykać razem.
Oczywiście integracja winna być przedmiotem zainteresowania i innych dyscyplin
badawczych.
Integracja specjalistów różnych dziedzin odbywa się pod hasłami multi- i
interdyscyplinarności.
Multidyscyplinarność polega na skupieniu naukowców z różnych dziedzin, by
zastosować ich różne perspektywy do tego samego zjawiska. Istnieje zatem wtedy, gdy ludzie
pracują równolegle nad pewnym zagadnieniem, gdy następuje jedynie wymiana czy przepływ
wyników badań. Jednak ekonomia i ekologia są dyscyplinami o strukturze i metodologii tak
odmiennej, że ich przedstawiciele z trudnością porozumiewają się ze sobą. Wymiana
specyficznej wiedzy jest w takiej sytuacji konieczna i ważna, ale niewystarczająca.
Interdyscyplinarność jest czymś więcej niż tylko dodaniem wiedzy z różnych
dyscyplin. Punktem wyjścia do zrozumienia interdyscyplinarności jest stwierdzenie, że część
rzeczywistości zmienia charakter, gdy jest integrowana w szerszym kontekście.
Interdyscyplinarność od multidyscyplinarności odróżnia charakter komunikacji między
naukowcami różnych dziedzin. Interdyscyplinarność ma miejsce, gdy podejmowane są
świadome wysiłki w celu rozwoju wspólnego języka, sieci pojęć, paradygmatu w celu
podjęcia wspólnych badań. Wymaga to pewnych podstawowych wspólnych założeń, jasnego
określenia podstaw metodologicznych, formalnego sformułowania zajmowanych stanowisk
epistemologicznych, metodologicznych (optymalnie - wypracowania wspólnego stanowiska).
Pozwala to tłumaczyć język jednej nauki na język innej. Zarazem interdyscyplinarność
oznacza także wyjaśnienie światopoglądów i wartości. Otwartość na inne dyscypliny, wiedza
o podstawowych założeniach, metodach i odkryciach niewątpliwie jest konieczna dla postępu
w ochronie środowiska.
Jeśli interdyscyplinarność oznacza przede wszystkim poprawę i rozbudowę
komunikacji między naukami, to mało sensowne jest w tym świetle poszukiwanie najlepszej
nauki czy nowej nauki do rozwiązania problemów ekologicznych.
W potocznym wyobrażeniu ochrona środowiska czy przyrody uchodzi za swoistą
dyscyplinę naukową (utożsamianą często z ekologią). Na określenie tej dyscypliny
proponowano nazwę "sozologia" (W.Goetel 1966). Jednakże propozycja powołania takiej
nowej nauki zasadniczo nie przyjęła się. Ochrona środowiska nie jest nauką*. Problematyka
środowiska jest tak złożona, że nie udaje się jej wepchnąć w jednolite ramy metodologiczne
jednej nauki. Nie ma nauki o ochronie środowiska, lecz naukowe podstawy ochrony
środowiska, wypracowywane w ramach jednej dyscypliny (a więc nie obejmujące wszystkich
czy nawet choćby wielu aspektów ochrony), czasem w multidyscyplinarnej czy
interdyscyplinarnej współpracy różnych nauk.
*
Autorzy nie negują szans powstania takiej nauki w przyszłości, np. w oparciu o podejście systemowe. Próby
takie podejmowane są i współcześnie choćby w postaci ekonomii ekologicznej.
2
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
Naukowe podstawy ochrony środowiska można określić jako zasób wiedzy (i badania
prowadzące do jego uzyskania) o strukturze i funkcjonowaniu środowiska, jego relacjach z
systemami społeczno-gospodarczymi, jego zachowaniu wobec działań człowieka,
konsekwencji dla człowieka oraz kształtowaniu stosunku człowieka do niego.1
2. PODEJŚCIE SYSTEMOWE
Współcześnie uznaje się, że podstawową perspektywą badawczą problematyki
użytkowania i ochrony środowiska powinna być perspektywa systemowa.
Według klasycznej definicji Bertalanffy ego system jest to zbiór elementów
znajdujących się w określonych relacjach między sobą i otoczeniem. Obecnie dominujące
definicje opisują system celowościowo - z punktu widzenia określonych struktur lub funkcji,
np. system to zbiór wzajemnie powiązanych elementów, wyodrębnionych z otoczenia ze
względu na te powiązania . Z podstawowej definicji środowiska wynika, że jest ono
systemem.
Systemy posiadają następujące cechy charakterystyczne :
" składają się podsystemów (elementów), np. ekosystem składa się z populacji;
" uporządkowane są hierarchicznie,
" posiadają granice (rzadko łatwe do określenia),
" zawierają zasoby materialne, energetyczne i informacyjne, np. biomasa w ekosystemie;
" występują relacje (wewnętrzne i z otoczeniem) reprezentujące różne drogi przepływu
zasobów, np. zależności pokarmowe;
" posiadają mechanizmy kontroli i regulacji, które zapewniają spójność systemu, np.
sprzężenia zwrotne między drapieżcami a ich ofiarami;
" posiadają właściwości (tzw. emergentne) nie dające się wyjaśnić przez badanie części
składowych, np. stabilność ekosystemów.
Istnienie właściwości emergentnych oznaczają, że struktura relacji nadaje systemowi pewne
cechy, które nie wynikają jednoznacznie z cech i charakterystyk składowych. Całość jest
zawsze czymś więcej niż prostą sumą składników. Środowisko także stanowi pewną całość,
której prawidłowości nie można ustalić na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących
poszczególnymi składnikami.
Zmiany w systemie są  kontrolowane przede wszystkim przez sprzężenia zwrotne -
oddziaływanie skutku określonego zjawiska na jego przyczynę. Pętle sprzężeń zwrotnych
występują, kiedy pewna zmiana (przyczyna) prowadzi do innej zmiany (skutku), która z kolei
zwiększa lub ogranicza pierwotną zmianę. Sprzężenia zwrotne determinują przebieg
procesów w czasie.
Sprzężenia zwrotne mogą być dodatnie lub ujemne.
Sprzężenie pozytywne oznacza, że zmiana jednej wielkości oddziałuje na system w
ten sposób, że pierwotna zmiana jest potęgowana, wzmacniana. Skutek podtrzymuje
przyczynę, powodując dalsze narastanie skutków. Sprzężenia dodatnie są podstawą zmian w
systemach. Przykładem dodatnich sprzężeń zwrotnych może być:
" wzrost populacji nie napotykającej ograniczeń w dostępności zasobów;
" industrializacja - wzrost wielkości kapitału produkcyjnego prowadzi do wzrostu zysku,
który jest inwestowany w kolejne maszyny i technologie;
" zjawiska związane z parą wodną jako gazem cieplarnianym  wzrost jej zawartości
prowadzi do wzrostu temperatury atmosfery, od której ogrzewają się oceany, co z kolei
powoduje dalszy wzrost zawartości pary wodnej w atmosferze.
Dodatnie sprzężenia mają ograniczony czas życia - zmiana nie może być
kontynuowana w nieskończoność.  Włączają się bowiem czy zaczynają przeważać
1
J.Faliński, Naukowe ... op.cit., s.21.
3
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
sprzężenia ujemne prowadzące do ograniczania wielkości zmian. W sprzężeniach tych skutek
przeciwdziała przyczynie. Mają one funkcje regulacyjne, stabilizujące. Przykładem ujemnego
sprzężenia może być hamowanie:
" wzrostu populacji przez brak pokarmu czy przestrzeni lub przez drapieżniki;
" industrializacji przez ograniczone możliwości wzrostu siły nabywczej i konsumpcji;
" oddziaływania pary wodnej jako gazu cieplarnianego przez tworzenie się większej ilości
chmur wraz ze wzrostem koncentracji pary w atmosferze.
W naturalne procesy jest wbudowanych wiele pętli sprzężeń negatywnych. Sprzężenia
negatywne mogą skutki jakiejś zmiany przesunąć w czasie lub złagodzić. Przesunięcie w
czasie ma miejsce np. w procesach ogrzewania lub oziębiania troposfery - okres
ekstremalnych temperatur jest przesunięty w stosunku do ekstremów nasłonecznienia.
Złagodzenie efektu obserwować można w przypadku względnych wahań temperatury, które
są mniejsze niż względne wahania intensywności promieniowania słonecznego.
Dla skutecznej ochrony środowiska niezbędne jest zidentyfikowanie tych czynników, które
włączają, nasilają dodatnie sprzężenia powodujące degradację środowiska oraz czynników
mogący wywołać sprzężenia hamujące ją. Oczywiście jest to trudne i możliwe przede
wszystkim w odniesieniu do konkretnych sytuacji (problemów). Tym niemniej można
pokusić się o wskazanie uniwersalnych czynników hamujących degradację środowiska 
może to być  uderzenie po kieszeni , czyli spowodowanie aby sprawcy degradacji
środowiska byli odpowiedzialni ekonomicznie za jej spowodowanie.
Próbując zrozumieć funkcjonowanie środowiska oraz całego układu człowiek - środowisko w
różnych skalach przestrzennych należy uwzględniać szereg zjawisk wynikających z faktu, że
środowisko jest nie tylko systemem, ale systemem złożonym. W takich systemach występują
nieliniowych powiązań miedzy podsystemami.
Cechą charakterystyczną systemów złożonych jest chaos deterministyczny czyli
nieregularne, nieuporządkowane jego zachowania, u podstaw których leży głęboko ukryta
porządkująca struktura . Jego konsekwencje są niezwykłe.
Przede wszystkim skutkiem chaosu jest efekt motyla - niestabilność układu ze względu na
warunki początkowe. Nawet niewielka zmiana wartości jakiegoś parametru może prowadzić
do istotnych zmian w stanie całego systemu. Po raz pierwszy efekt ten został opisany w 1963
r. przez klimatologa Edwarda Lorenza, który stwierdził, że trzepot skrzydeł motyla w jednym
miejscu kuli ziemskiej może spowodować burzę w odległym krańcu świata.
Istnienie efektu motyla powoduje, że nawet niewielki błąd pomiaru lub w oszacowaniu może
spowodować, że prognozy zachowania się systemu będą odbiegać od rzeczywistości. Można
przewidzieć jedynie jakościową przyszłość systemu. Zachowania nigdy się nie powtarzają 
w generaliach są jednorodne, lecz w szczegółach niepowtarzalne (np. fale na morzu). Dzięki
istnieniu sieci nieliniowych sprzężeń system chaotyczny deterministycznie zachowuje się w
sposób spójny, harmonijny, natomiast cząstkowe procesy są skomplikowane i trudne do
opisania Jednocześnie efekt motyla uczy, iż granica między zjawiskami ważnymi i
podstawowymi jest bardzo cienka - z reguły nie ma jednej przyczyny (zmiennej o
przekroczonej wartości krytycznej). Przyczyną są z reguły wzajemne oddziaływania
fluktuacji grupy zmiennych. .
Systemy złożone ujawniają zachowania przeczące zdrowemu rozsądkowi, np. reakcja
systemu na zmianę jakiegoś parametru może być odległa w czasie i przestrzeni (rys. 1).
Równoczesne często stwarzają pozory, że są takie same jak systemy proste. Określa się je
więc mianem systemów  perfidnych . Wobec tego przypadkowe symptomy zmian systemu
bywają traktowane jako przyczyny i podejmowane kroki zaradcze okazują się nieskuteczne
lub szkodliwe.
4
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
Rysunek 1. Porównanie reakcji systemu prostego i złożonego
reakcja
systemu
czas
system prosty przestrzeń
system złożony
y
ródło: opracowanie własne
Zmiany w systemach złożonych nie mają charakteru mechanistycznego i
addytywnego. Często występuje zjawisko synergii (synergizmu) - wzajemnego potęgowania
skutków oddziaływania na system różnych czynników, wskutek czego wypadkowa działania
jest większa od sumy efektów działania oddzielnego. Dla przykładu ze zjawiskiem
synergetyzmu mamy do czynienia w przypadku oddziaływania globalnego ocieplenia i
niszczenia ozonosfery na szanse powstawania smogu czy zwiększenia zagrożenia
nowotworami wskutek wspólnego działania azbestu i dymu tytoniowego (tab.1).
Często także występują zjawiska antagonizmu, w którym oddziaływania dwu lub więcej
czynników wzajemnie się znoszą.
Tabela 1. Zjawisko synergizmu w indukowaniu nowotworów przez azbest i dym tytoniowy
Grupa Względne ryzyko śmierci na raka płuc
Niepalący, nieeksponowani na azbest 1
Niepalący, eksponowani na azbest 5,17
Palący, nieeksponowani na azbest 10,85
Palący, eksponowani na azbest 53,24
y
ródło: Ch.Susanne, L.Hens, Ekologia człowieka. Stopniowa odpowiedz
fenotypu na
środowisko,  Problemy 1987, nr 7, s.37.
Paradoksalnie systemy chaotyczne mają cechy stabilności (dynamicznej). Samorzutne
mieszanie dwu rozdzielonych płynów w szklance zachodzi dość szybko, ale w morzach czy
jeziorach obserwujemy stabilne warstwy. Podobnie życie utrzymuje wysoko zorganizowane
struktury na różnych poziomach organizacji żywej materii.
Chociaż złożone systemy są odporne na wiele zmian, analiza takich systemów
pozwala zazwyczaj na odkrycie elementów, które mogą podlegać łatwym i znacznym
zmianom. Np. interes własny jest podstawą skuteczności opłat za emisje zanieczyszczeń.
Głównym celem nauki o środowisku jest odkrycie owych wrażliwych punktów w złożonych
naturalnych, ekonomicznych i politycznych systemach oraz pozytywnych sprzężeń, które
mogą wzmacniać konstruktywne działanie ochronne.
Systemowy charakter środowiska skłania do stosowania specyficznej metody
badawczej.
Dotychczasowy rozwój teorii systemów pozwolił na sformułowanie uogólnień (oprócz
już wspomnianych w tekście), których egzemplifikacje we współczesnej sytuacji
środowiskowej łatwo jest zidentyfikować:
" współczesne i przyszłe problemy często są efektem poprzednich rozwiązań,
5
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
" krótkookresowe polepszenia często prowadzą do problemów w długiej perspektywie
czasowej,
" rozwiązanie może być gorsze niż sam problem,
" łatwe rozwiązanie może w ogóle nie być rozwiązaniem,
" szybkie rozwiązanie  na poziomie symptomów danego problemu  często wiedzie do
nowych problemów,
" działania, które przynoszą najlepsze efekty, wcale nie są oczywiste w pierwszej chwili,
" niski koszt i wysoka efektywność rozwiązań problemów rzadko idą w parze,
" zawsze musimy rozpatrywać cały metasystem złożony z systemu i jego otoczenia.
Najważniejsze w podejściu systemowym wydaje się to, że usuwa ono dualistyczne spojrzenie
na przyrodę i ludzkość, ewidentne w myśleniu mechanistycznym. Ludzkość jest częścią
przyrody. Niezbędne jest nie manipulowanie naturą stosownie do potrzeb ludzkości ale
wzajemne dostosowywanie przyrody i ludzkości jako koewoluującej całości.
W ujęciu metodycznym w podejściu systemowym dąży się do uchwycenia spraw
zasadniczych dla analizowanego procesu z pominięciem szczegółów i spraw drugorzędnych,
wykorzystuje w rozwiązywaniu problemów rozumowanie przez analogię, wykorzystywanie
dorobku różnych dyscyplin wiedzy. Podejście systemowe polega przede wszystkim na" :
" identyfikowaniu w rzeczywistych systemach tych elementów i relacji, które są istotne z
punktu widzenia celu badania czy działania,
" budowaniu modeli, czyli uproszczonych do najważniejszych elementów odzwierciedleń
rzeczywistości.
3. MODELE RELACJI ŚRODOWISKO - CZA
OWIEK
3.1. Potrzeba tworzenia modeli
W systemie ludzkość - środowisko (przyroda) istnieją liczne i złożone relacje. Rozwój
społeczno-gospodarczy to w ogromnej mierze transformacja tych relacji. Pierwszym krokiem
dla racjonalnego ekologicznie rozwoju, właściwego wykorzystania środowiska i jego
zasobów niezbędne jest poznanie różnorodności i złożoności wzajemnych związków ludzkość
- środowisko.
Poznaniu służy przede wszystkim nauka. Jej celem jest tworzenie teorii, które łączą i
wyjaśniają pewne fakty, wyjaśniają przebieg rzeczywistych zdarzeń i procesów. Naukowcy
pracując na określonym problemem formułują szereg możliwych wyjaśnień (hipotez)
odnośnie obserwowanych faktów. Przeprowadzają eksperymenty sprawdzające wnioski,
przewidywania, wynikające z przyjętych hipotez. Celem tych testów jest określenie
najbardziej prawdopodobnej i użytecznej hipotezy. Eksperymenty pozwalają odrzucić,
zdyskwalifikować pewne hipotezy - nigdy nie mogą dowieść, że jakaś hipoteza jest
najlepszym czy jedynym wyjaśnieniem. Metodę naukową przedstawia w uproszczony sposób
rys.2.
6
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
Rysunek 2. Proces poznania naukowego (w uproszczeniu)
y
ródło: G.T.Miller Jr., Living in the environment: prinicples, connections, and solutions,
Wadsworth Publishing Company, Belmont 1996, s.52.
Jeden z głównych problemów nauki tkwi w tym, że eksperyment (czy ukierunkowana
obserwacja) bywa czasochłonny, drogi, nawet niebezpieczny, a czasami wręcz niemożliwy
(nie dysponujemy  alternatywnymi Ziemiami, na których moglibyśmy testować hipotezę
globalnego ocieplenia. Jedną z alternatywnych metod naukowych używanych do testowania
konkurencyjnych hipotez jest budowanie modeli. Naukowcy nauczyli się budować modele,
jako przybliżone reprezentacje, symulacje rzeczywistego systemu i używać ich do
sprawdzania, jak coś funkcjonuje. Można rzec, że są one  szybkim substytutem
rzeczywistości. Zresztą sednem wszelkiej ludzkiej działalności jest wymyślanie nowych idei i
wypróbowywanie ich przy użyciu modeli tam gdzie to możliwe w celu redukcji kosztów i
niebezpieczeństw. Pośród wielu typów modeli najczęściej używa się modeli: mentalnych
(myślowych, słownych), konceptualnych (diagram), graficznych (np. mapa), fizycznych (np.
globus), matematycznych.
3.2. Podstawowe modele relacji człowiek - środowisko
Najbardziej zgodne z rzeczywistością wydaje się założenie, że kula ziemska, biosfera
stanowi supersystem, w ramach którego rozwijają się sprzężone podsystemy gospodarki i
społeczeństwa (rys.3). Alternatywny i realistyczny model ujmuje środowisko - społeczeństwo
i gospodarkę jako równorzędne systemy (rys.4). Pierwszy model najlepiej odzwierciedla
zależności w skali globalnej i został wykorzystany do poszukiwania ekologicznych granic
wzrostu gospodarczego (raporty Klubu Rzymskiego), w skalach regionalnych i lokalnych
częściej wykorzystywany jest model drugi. Oba modele odzwierciedlają odmienne podejście
do możliwości sterowania ochroną środowiska. W pierwszym modelu odzwierciedlone jest
przekonanie, że możliwości świadomej regulacji systemu środowisko są ograniczone -
oznacza to, że właściwe gospodarowanie środowiskiem możliwe jest tylko poprzez zmiany
społeczne i gospodarcze. W drugim podejściu uwidacznia się założenie, że można także
dostosowywać zasoby i warunki środowiska do potrzeb społecznych i gospodarczych.
Rysunek 3. Model gospodarki i społeczeństwa w ramach systemu środowisko
7
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
y
ródło: opracowanie własne
Rysunek 4. System środowisko - społeczeństwo - gospodarka
y
ródło: opracowanie własne
Oba modele mają tę zaletę, że w sposób uproszczony, zgeneralizowany obejmują
wszystkie elementy, procesy i relacje, które decydują o stosunku człowieka do środowiska,
sposobach użytkowania i ochrony środowiska.
W zależności od celów badawczych podstawowe modele systemu środowisko -
społeczeństwo - gospodarka mogą być w różnym stopniu rozbudowywane i uszczegóławiane
z uwzględnieniem subsystemów kolejnych rzędów, specyfikacją rodzaju wzajemnych
oddziaływań i ich ilościowego opisu.
8
Systemowe podejście do problematyki środowiskowej
Pytania
1. Czy ochrona środowiska jest nauką? Uzasadnij.
2. Dlaczego problemy środowiskowe możemy rozpatrywać z perspektywy systemowej?
3. Co to są sprzężenia zwrotne, jakie są ich typy (podać również przykłady) oraz znaczenie
w procesach degradacji i ochrony środowiska?
4. Wymień cechy systemów złożonych i omów dowolną z nich.
5. Wymień kilka cech podejścia systemowego.
6. Czym różni się redukcjonizm od holizmu?
7. Po co są nam potrzebne modele?
8. Omów podstawowe klasy modeli relacji człowiek  środowisko.
9