Środowisko przyrodnicze  ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych
w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody,
powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także
wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami.
Zasoby naturalne  składniki i energie przyrody, które mogą być przy danym poziomie
techniki wykorzystane (realnie lub potencjalnie) w produkcji społecznej dla zaspokojenia
materialnych i duchowych (kulturowych) potrzeb społeczności ludzkiej.
Funkcje środowiska  warunki i procesy, dzięki którym ekosystemy i gatunki podtrzymują
życie ludzkie.
Użytkowanie środowiska  proces bezpośredniego i pośredniego wykorzystywania jego
elementów przez człowieka.
Antropopresja  całość oddziaływań człowieka na środowisko przyrodnicze związanych z jego
użytkowaniem.
Obciążenie środowiska   suma wszelkich oddziaływań (odpadów, zanieczyszczeń,
zakłóceń, bezpośredniej eksploatacji itd.) w danym miejscu i czasie.
Degradacja środowiska  zaburzenia w strukturze i funkcjonowaniu środowiska wyrażające
się pogorszeniem stanu środowiska i spadkiem jego przydatności dla człowieka.
Ochrona środowiska  działania lub zaniechania umożliwiające zachowanie bądz

przywrócenie równowagi przyrodniczej koniecznej do zapewnienia współczesnemu i
przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z
zasobów środowiska i zachowania jego wartości.
Kształtowanie środowiska  oddziaływanie człowieka na środowisko, mające na celu
uzyskanie zamierzonych efektów społecznych lub gospodarczych z równoczesnym
zachowaniem równowagi przyrodniczej, zwłaszcza zaś warunków do odnawiania się jego
zasobów.
PODSTAWOWE POJ
CIA ZWI
ZANE Z OCHRON
ÅšRODOWISKA
1. Åšrodowisko
Najogólniej pojęcie "środowisko" oznacza wszystko, co znajduje się w otoczeniu
jakiegoś obiektu żywego lub nieożywionego i co z tym obiektem jest we wzajemnych
oddziaływaniach. Środowisko jest więc kategorią relacyjną i składają się nań się trzy
podstawowe elementy1:
·ð podmiot,
·ð przedmiot Å›rodowiska - zbiór czynników (obiektów, energii) oddziaÅ‚ujÄ…cych na podmiot (a
także między sobą),
·ð proces (oddziaÅ‚ywanie czynników).
Podmiotem środowiska mogą być istoty żywe (indywidualnie lub w różnych
zbiorowościach), obiekty nieożywione lub procesy. Cechą charakterystyczną większości
definicji jest fakt, że wskazują na człowieka jako podmiot środowiska. Innymi słowy
"środowisko" jest najczęściej synonimem czy skrótem terminu: "środowisko człowieka". I w
tym sensie należy je rozumieć, gdy mowa jest o ochronie środowiska, a odpowiednie
przymiotniki określają jaki jest zakres przedmiotu środowiska.
Ze względu na przedmiot najszerzej rozumiane środowisko (bez przymiotnika) jest
dynamiczną, wzajemnie sprzężoną całością (jednością) elementów przyrodniczych,
technicznych i społeczno-ekonomicznych. Do potrzeb analiz w poszczególnych dziedzinach
nauki, rozwiązywania specyficznych spraw specjaliści uwypuklają różne zakresy
(przedmioty) środowiska Rysunek 1. przedstawia próbę klasyfikacji pojęcia  środowisko ze
względu na przedmiot.*
Przez środowisko społeczne (społeczno-kulturowe) rozumiemy to wszystko, co
wyznacza warunki życia i wpływa na zachowanie człowieka w wyniku jego współżycia z
innymi ludz
mi. Obejmuje instytucje, hierarchie wartości, reguły zachowań stosunki
ekonomiczno-polityczne itp. To od charakteru środowiska społecznego w ogromnej mierze
zależy stosunek ludzi do przyrody, więc jego kształtowanie ma kluczowe znaczenie dla
ochrony środowiska przyrodniczego.
Środowisko geograficzne to całokształt przyrodniczych i sztucznych elementów materialnych,
w otoczeniu których i z którymi, w procesie wzajemnego oddziaływania przebiega życie i
działalność ludzi. W prostszej definicji tego typu środowisko to otoczenie fizyczne i
biologiczne, w którym żyje społeczeństwo ludzkie. Obejmuje przyrodę i elementy
antropogeniczne2.
Środowisko przyrodnicze może uznać za podsystem środowiska geograficznego.
Definiuje się je najprościej jako ogół przyrody ożywionej i nieożywionej.  Stworzone jest
przez przyrodę bez ingerencji człowieka, ale może być przezeń przekształcone. W ujęciu
prawnym środowisko (przyrodnicze) to ogół elementów przyrodniczych, w szczególności
powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze atmosferyczne, świat roślinny
1
T.Bartkowski, Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka, PWN, Warszawa 1991, s.41.
*
Ochrona środowiska dotyczy przede wszystkim zapewnienia odpowiednich parametrów i różnorodności
elementów przyrodniczych oraz krajobrazu, lecz często znika z pola widzenia fakt znaczenia tego co dzieje się w
środowisku społecznym dla tej ochrony. W języku angielskim funkcjonuje pojęcie total environment, jako
reakcja na separację pewnych elementów przez przyrodników, socjologów itd.
2
T.Bartkowski T. Kształtowanie... op.cit., s.51.
i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak też
przekształconych w wyniku działalności człowieka.3
Czasami traktuje się środowisko przyrodnicze nie jako podsystem, ale jako podtyp
środowiska geograficznego. W takim ujęciu oznacza ono środowisko geograficzne, w którym
dominują, i któremu nadają charakter elementy przyrodnicze. Kolejne podtypy środowiska
geograficznego to środowisko antropogeniczne oraz sztuczne. Środowisko antropogeniczne to
środowisko przekształcone przez człowieka, w którym rządzą dalej prawa przyrody4.
Występują w nim nie tylko elementy przyrodnicze, ale także antropogeniczne - budynki,
struktury komunikacyjne, sztuczne zbiorniki wodne itp. Åšrodowisko sztuczne jest natomiast
prawie w całości wytworem działalności ludzkiej.5 Oczywiście i tu istnieją elementy przyrody
- powietrze, pojedyncze elementy zieleni itd., ale są one mocno przekształcone w wyniku
działalności człowieka, a charakter temu środowisku nadają elementy antropogeniczne. W tej
klasyfikacji nie zawsze da się jednoznacznie opisać jakieś środowisko jako przyrodnicze,
antropogeniczne czy sztuczne. Wyobrazić sobie można pewne kontinuum typów środowisk
różniących się proporcjami elementów przyrodniczych i antropogenicznych, i nie ma ostrej
granicy, jednoznacznego kryterium zaklasyfikowania konkretnych środowisk do jednej z
kategorii.
Rysunek 1. Przedmiotowa klasyfikacja pojęcia  środowisko .
ÅšRODOWISKO (TOTAL ENVIRONMENT)
Åšrodowisko (geograficzne)
Åšrodowisko (geograficzne)
Åšrodowisko
społeczne
Åšrodowisko
Åšrodowisko
przyrodnicze
przyrodnicze
y
ródło: opracowanie własne.
2. Proces i przedmiot użytkowania środowiska
Użytkowanie środowiska jest to proces bezpośredniego i pośredniego
wykorzystywania jego elementów przez człowieka i polega na6:
1/ wykorzystaniu elementów środowiska w biologicznych procesach człowieka;
2/ wykorzystaniu środowiska jako miejsca aktywności życiowej, elementu rozwoju nauki,
kultury i oświaty oraz miejsca wypoczynku i regeneracji sił;
3
Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001.
4
A.Mierzwiński, 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1991, s. 245.
5
Tamże, s. 246.
6
B.Poskrobko, Podstawy użytkowania i ochrony środowiska, Politechnika Białostocka, Białystok 1987, s.21.
3/ wykorzystaniu powierzchni i przestrzeni oraz zasobów naturalnych w działalności
gospodarczej;
4/ emitowaniu odpadów i zanieczyszczeń celem ich asymilacji przez przyrodę.
Pierwsze dwie kategorie działań zaliczamy do bezpośredniego użytkowania środowiska, dwie
pozostałe - do pośredniego. Jeśli użytkowanie odpowiada wymogom racjonalności
gospodarowania mówimy o gospodarowaniu środowiskiem.
Zasoby naturalne
Elementy środowiska użytkowane przez człowieka określa się mianem zasobów
naturalnych (przyrody). W tradycyjnym ujęciu zasobami naturalnymi stają się te składniki i
energie przyrody, które mogą być przy danym poziomie techniki wykorzystane (realnie lub
potencjalnie) w produkcji społecznej dla zaspokojenia materialnych i duchowych
(kulturowych) potrzeb społeczności ludzkiej.7
Klasyfikacje zasobów naturalnych są bardzo różnorodne. Według kryterium procesów
zachodzących w zasobach dzielimy je na biotyczne (biologiczne) i abiotyczne. Według
kryterium miejsca występowania: na zasoby atmosfery, hydrosfery i litosfery. Ze względu na
ruchliwość na labilne i stabilne.
Rysunek 2. Klasyfikacja zasobów naturalnych
KLASYFIKACJA ZASOBÓW NATURALNYCH
ZASOBY
NATURALNE
Zasoby Zasoby
niewyczerpywalne wyczerpywalne
Zasoby Zasoby
odnawialne` nieodnawialne
y
ródło: J.Śleszyński, Gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego. Problem
wielokryterialności podejmowanych decyzji, Biuletyn KPZK PAN, z.151, Warszawa 1990,
s.12.
Podstawowe kryterium klasyfikacji to kryterium dostępności zasobów dla potrzeb
człowieka (co zależy przede wszystkim od dynamiki zasobów  rys.2). Na tej podstawie
można wyróżnić zasoby wyczerpywalne i niewyczerpywalne (nie podlegające uszczuplaniu w
trakcie użytkowania). W praktyce podział ten jest nieostry i niejednoznaczny. Nie ulega
wątpliwości, że zasoby przyrody żywej są wyczerpywalne, podobnie jak surowce mineralne.
Do niewyczerpywalnych należą przede wszystkim energia słoneczna, wiatrów, wnętrza ziemi
itp. Zasoby niewyczerpywalne nie stwarzają dramatycznych problemów gospodarczych. W
stosunku do ludzkiej skali czasu (w sensie ewolucyjnym) mogą być traktowane jako wieczne
7
Np. J.Śleszyński, Gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego. Problem wielokryterialności
podejmowanych decyzji, Biuletyn KPZK PAN, z.151, Warszawa 1990, s.9, J.Dembowski, Zarys ogólnej teorii
zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989, s.6, A.Mierzwiński, 1000 słów ... op.cit., s. 284.
Energia morskich
Surowce kopalne
przypływów i fal
Energia wiatrów
Świat zwierzęcy
Promieniowanie
atmosferyczne
wnętrza Ziemi
Świat roślinny
Powierzchnia
Powietrze
słoneczne
Energia
Gleby
Woda
ziemi
i niezmienne. Woda i powietrze nie powinny być uważane za niewyczerpywalne - nie ulegną
one wyczerpaniu sensu stricto w przewidywalnym horyzoncie czasowym, tym niemniej jest
to optymistyczna perspektywa wyłącznie w skali globalnej. Niewykluczone są dotkliwe
"nierównowagi cząstkowe". Lokalne i regionalne niedostatki powietrza i wody odpowiedniej
jakości prowadzą do ostrej ekonomiczno-politycznej rywalizacji o te dobra. Niektórzy autorzy
zaliczają jednak wodę i powietrze do zasobów niewyczerpywalnych, lecz ulegających
zmianie pod wpływem działalności człowieka.8
Niezwykle istotne jest rozróżnienie zasobów odnawialnych i nieodnawialnych w
klasie zasobów wyczerpywalnych. Przyroda ożywiona charakteryzuje się zdolnością do
odtwarzania i pomnażania swego stanu ilościowego oraz powtarzania i doskonalenia
konstytuujących ją procesów. Przykładowo: ławice ryb nie ulegają zagładzie mimo
intensyfikacji rybołówstwa, ponieważ nie przekroczono jeszcze bariery ich zdolności
odtworzeniowych, pozwalających na przeżycie populacji. Złoża surowców mineralnych
zalicza siÄ™ do nieodnawialnych, ale decyduje o tym antropocentryczna ocena czasu ich
powstawania.9
Powyższa definicja zasobów naturalnych ogranicza korzyści ze środowiska do
pozyskiwanej materii i energii (klasyfikacja ujawnia jeszcze przestrzeń  powierzchnię
ziemi). Zaspokajaniu ludzkich potrzeb służą tymczasem także procesy zachodzące w
środowisku (np. procesy asymilacji zanieczyszczeń) oraz jego walory (np. estetyczne,
ukształtowanie terenu). Stąd pojawia się tendencja do rozszerzania znaczenia pojęcia zasobów
naturalnych  są to bogactwa naturalne (minerały, gleby, wody, świat żywy), siły przyrody
oraz walory środowiska decydujące o jakości życia człowieka10. W takim ujęciu można
dokonać klasyfikacji zasobów w oparciu o kryterium sposobu ich wykorzystania11:
1. zasoby stanowiące bezpośrednie z
ródło zaspokojenia potrzeb biologicznych i
psychicznych:
a) zasoby niezbędne biologicznie (np. woda, powietrze),
b) zasoby pozaprodukcyjne (bezpośredniej konsumpcji),
c) warunki przyrodnicze (zdrowotne, rekreacyjne, estetyczne);
2. zasoby stanowiÄ…ce podstawÄ™ produkcji materialnej:
a) zasoby wykorzystywane bezpośrednio w produkcji (surowce, energia),
b) zasoby wykorzystywane bezpośrednio w procesie produkcji (np. woda w transporcie
rzecznym lub obiegach chłodniczych).
Funkcje (usługi) środowiska
Znacznie częściej proponuje się nie rozszerzanie znaczenia pojęcia zasobów naturalnych, a
wprowadzenie nowych pojęć na określenie korzyści czerpanych przez ludzkość ze
środowiska, np. użytków środowiska (nie przyjęło się) czy funkcji (usług) środowiska.
Funkcje środowiska to jako warunki i procesy, dzięki którym naturalne ekosystemy i gatunki
podtrzymują życie ludzkie.12 Można je też zdefiniować prościej, jako role, które przyroda
pełni (bezpośrednio i pośrednio) względem cywilizacji ludzkiej.
Z samej swojej natury układy przyrodnicze nie pełnią żadnych funkcji, nie są
podporządkowane żadnemu celowi - ich właściwości wynikają nie stąd, że te były
8
J.Śleszyński, Gospodarowanie ... op.cit., s.12-13.
9
Tamże, s.11.
10
S.Czaja, B.Fiedor, Z.Jakubczyk, Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w ujęciu współczesnej
teorii ekonomii, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1993, s.193, zmienione.
11
B.Poskrobko, Podstawy ... op.cit., s.10.
12
G.Daily, Introduction: What are ecosystem services?, w: Nature s Services: Societal Dependence on Natural
Ecosystems, ed. G.Daily, Island Press, Washington DC 2007, p.3.
faworyzowane w procesie ewolucji ze względu na  dobro" ekosystemów czy biosfery, lecz są
tą wypadkową ewolucji poszczególnych gatunków, która okazała się w konkretnych
warunkach trwała. Tylko człowiek określa, na swoje potrzeby, funkcje układów
przyrodniczych lub tworzy układy o określonych funkcjach.13
W raporcie Millenium Ecosystem Assessment przyjęto klasyfikację, która chyba najpełniej
oddaje wpływ (bezpośredni i pośredni) przyrody na ludzki dobrobyt. Pełna klasyfikacja usług
w ujęciu MEA obejmuje14:
1) usługi zasobowe, zoanczające dostarczanie przez przyrodę takich produktów, jak:
- żywność,
- włókna,
- paliwo,
- zasoby genetyczne,
- substancje lecznicze,
- zasoby zdobnicze,
- świeża woda;
2) usługi kulturowe czyli niematerialne korzyści osiągane dzięki przyrodzie:
- wpływ na różnorodność kulturową (jako skutek różnorodności ekosystemów, w
których żyją ludzie),
- wartości religijne i duchowe,
- wartości edukacyjne,
- inspiracja twórcza,
- wartości estetyczne,
- wpływ na relacje społeczne
- poczucie przynależności,
- wartości dziedzictwa kulturowego (krajobraz kulturowy),
- wypoczynek i turystyka przyrodnicza;
3) usługi regulacyjne oznaczające korzyści z regulacyjnego działania układów
przyrodniczych:
- regulacja jakości powietrza,
- regulacja klimatu,
- regulacja przepływów wód,
- zapobieganie erozji,
- oczyszczanie wody i utylizacja odpadów,
- kontrola patogenów,
- kontrola szkodników,
- zapylanie,
- zapobieganie konsekwencjom naturalnych katastrof;
4) usÅ‚ugi wspierajÄ…ce (supporting services)*ð niezbÄ™dne do dostarczania przez przyrodÄ™
pozostałych kategorii usług:
- tworzenie gleb,
- fotosyntezÄ™ (jako z
ródło tlenu),
- produkcja pierwotna,
- krążenie substancji odżywczych,
- krążenie wody.
13
G.Dobrzański, Ekologiczne uwarunkowania lokalizacji inwestycji przemysłowych, Ekonomia i Środowisko,
Białystok 1994., s.50.
14
Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and Human Well-Being. Synthesis, Island Press, Washington
DC 2005, p.40, www.maweb.org/en/index.aspx
*ð
Niektóre z nich (jak np. tworzenie gleb) mogą być zakwalifikowane równocześnie i do grupy funkcji
regulacyjnych.
3. Konsekwencje użytkowania środowiska
Antropopresja jest to całość oddziaływań człowieka na środowisko przyrodnicze
związanych z jego użytkowaniem. Dynamika antropopresji jest oszałamiająca, a jej skutki
niezwykle rozległe i złożone (rys. 3). Pojawiające się skutki są przyczynami następnych
skutków itd. Takie ciągi przyczynowo-skutkowe nie tworzą jednak prostych, liniowych
zależności, lecz skomplikowaną sieć. Np. emisja dwutlenku siarki powoduje zanieczyszczenie
powietrza. Efektem są kwaśne deszcze lub bezpośrednie oddziaływanie SO2 na organizmy
żywe. Kwaśne deszcze i SO2 niszczą ludzkie budowle i dzieła sztuki. Zakwaszają zbiorniki
wodne, zabijając w nich życie. Niszczą glebę, uruchamiając w niej toksyczne pierwiastki.
Rysunek 3. Klasyfikacja skutków antropogenicznego obciążenia środowiska
ANTROPOGENICZNE
OBCI
ŻENIE ŚRODOWISKA
SKUTKI BEZPOÅšREDNIE
PIERWOTNE WTÓRNE
SKUTKI POÅšREDNIE
STRATY GOSPODARCZE
BEZPOÅšREDNIE POÅšREDNIE
STRATY SPOA
ECZNE
STRATY EKOLOGICZNE
y
ródło: K.Górka, B.Poskrobko, Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa 1987, s.57.
Czynniki antropopresji są to pojedyncze czynności człowieka, które powodują w miarę
jednorodne skutki w środowisku.15
Ze względu na charakter oddziaływań, czynniki antropopresji możemy podzielić na:
·ð mechaniczne, które prowadzÄ… bezpoÅ›rednio do zmiany biotopu - np. prace ziemne
zmieniające ukształtowanie terenu, strukturę i właściwości gleby;
·ð organizacyjne, które zmieniajÄ… bezpoÅ›rednio strukturÄ™ biocenozy - np. odstrzaÅ‚ zwierzÄ…t,
nasadzenia roślin czy introdukcje gatunków;
·ð fizyczne oraz chemiczne, które poÅ›rednio wpÅ‚ywajÄ… na parametry biotopu lub biocenozy -
np. hałas czy poszczególne zanieczyszczenia chemiczne (patrz poniżej)
15
J.Faliński, Antropogeniczne przekształcenia szaty roślinnej i ekosystemów, w: Podstawy ochrony środowiska, T.3,
WSiP, Warszawa 1994. s.73.
zasobów wodnych
Zmiany zasobów
produktywności
Zmiany estetyki
Zmiana jakości
pozamaterialne
biologicznych
Zmiany gleb
Inne zmiany
krajobrazu
powietrza
Zmiany
Spadek
Utrudnienia w twór-
Straty w gospodarce
Pogorszenie warun-
czym i oświatowym
Straty w przemyśle
Starty w rolnictwie
straty w rybactwie
użytk. środowiska
Straty w łączności
ków wypoczynku
warunków pracy
pozamaterialne
komfortu życia
stanu zdrowia
i transporcie
komunalnej
Pogorszenie
Pogorszenie
Pogorszenie
i Å‚owiectwie
Inne skutki
Inne straty
i leśnictwie
materialne
Oddziaływanie bezpośrednie wywołuje skutki natychmiastowe (dwuczłonowy ciąg
przyczynowo-skutkowy), np. przekształcenie rzez
by terenu i powstanie bezwzględnych
nieużytków w wyniku robót budowlanych i niwelacyjnych. Oddziaływanie pośrednie
dokonuje się za pomocą określonego elementu środowiska (więcej niż dwuczłonowy ciąg
przyczynowo-skutkowy), przenoszącego czynnik zagrażający z miejsca jego powstania do
miejsca oddziaływania, np. niszczenie roślin przez zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem
siarki.16
Poszczególne czynniki antropopresji nie występują pojedynczo, lecz w różnych zestawieniach
- w zależności od formy działalności człowieka. Gospodarka leśna to m.in. wycinanie
drzewostanów, karczunek, zrywka, ugniatanie gleby przez koła pojazdów mechanizujących
prace leśne, zanieczyszczenie przez nie lasu spalinami, introdukcja obcych gatunków drzew,
trzebież, grabienie ściółki. Zespół czynników związanych z jednym typem działalności
człowieka nazywamy formą antropopresji.
Sumarycznym efektem ludzkiego oddziaływania na środowisko jest wzrost skażenia i
obciążenia środowiska. Skażenie to suma* zanieczyszczeń środowiska lub jego elementów
substancjami toksycznymi lub promieniotwórczymi17, natomiast obciążenie środowiska jest
suma wszelkich oddziaływań (odpadów, zanieczyszczeń, zakłóceń, bezpośredniej eksploatacji
itd.) w danym miejscu i czasie. Wzrost obciążenia środowiska prowadzi do degradacji
środowiska# - różnych zaburzeń w strukturze i funkcjonowaniu środowiska wyrażających się
zmniejszeniem jego przydatności do zaspokajania potrzeb ludzkich.
4. Ochrona środowiska
Ochrona środowiska a ochrona przyrody
Ochrona środowiska jest zespołem idei, środków i działań zmierzających do
utrzymania środowiska w stanie zapewniającym optymalne warunki bytowania człowieka i
gwarantującym ciągłość najważniejszych procesów w biosferze jako podstawy produkcyjnej i
konsumpcyjnej działalności człowieka. Ochrona środowiska jest więc działalnością
zorientowaną na potrzeby człowieka (ochrona środowiska nie jest z samej swej natury
antytezą działalności gospodarczej, lecz regulatorem jej zakresu i kierunków w interesie
człowieka). Realizacji tych celów tylko w części może służyć zachowanie naturalnych
środowisk i w maksymalnej różnorodności. Ochrona środowiska polega na zapobieganiu lub
przeciwdziałaniu szkodliwym wpływom na środowisko, powodującym jego zniszczenie,
uszkodzenie, zanieczyszczenie lub zmiany cech fizycznych, lub charakteru elementów
przyrodniczych.18
Ochrona przyrody natomiast jest zespołem idei, środków i działań zmierzających do
zachowania, a w razie potrzeby także odtworzenia obiektów przyrody w postaci pierwotnej
lub mało zmienionej we wszystkich formach różnorodności, łącznie z warunkami i procesami
decydującymi o jej trwałości. Jest to proces obejmujący wszystkie elementy środowiska i
różne formy działalności człowieka dla zachowania, restytuowania i zapewnienia trwałości
tworów przyrody żywej i nieożywionej. Ochrona przyrody jest więc działaniem w interesie
przyrody, a korzyści dla człowieka z niej wynikające są pośrednie i w ogromnej mierze
16
W.Radecki, Mały słownik wiedzy obywatelskiej o ochronie środowiska, Wyd. TWWP, Wrocław 1986, s.285-
287.
*
Określenie  suma należy traktować umownie, podkreśla ono, że na środowisko oddziałuje jednocześnie wiele
substancji (w przypadku obciążenia  czynników).
17
A.Mierzwiński, 1000 słów ... op.cit., s.221.
#
Mianem degradacji środowiska określamy także zespół zjawisk prowadzących do obniżenia wartości lub
pogorszenia stanu środowiska naturalnego.
18
J.Faliński, Naukowe podstawy działań na rzecz ochrony przyrody i ochrony środowiska, w: Podstawy ochrony
środowiska. T.1. Nauka i ruchy społeczne w ochronie środowiska naturalnego, Warszawa 1994, s.19.
dotyczą przede wszystkim sfery idealnej: poznania naukowego, edukacji, doznań
estetycznych, inspiracji twórczej, empatii do przyrody, doskonalenia człowieczeństwa,
zdrowia itp. W ochronie przyrody silna jest idea kulturowej celowości tejże ochrony -
przeświadczenie o potencjalnej wieloznaczności (inspiracja twórcza, laboratorium badawcze,
rekreacja, leczenie, estetyka, świadectwo historii) krajobrazu, o prawie do indywidualnego jej
przeżywania i dowolnego odczytywania znaczeń19. Ochrona przyrody realizowana jest przez
tworzenie obszarów chronionych, pomników przyrody, ochronę gatunków, przez racjonalne
użytkowanie zasobów przyrody, ochronę wód, powietrza i gleby, prawidłowe kształtowanie
krajobrazu i zagospodarowanie przestrzenne.20
We wspólnej sferze zainteresowań ochrony przyrody i środowiska leży ochrona
krajobrazu (rys. 4). Z kolei ochrona krajobrazu zbliża te trzy dziedziny do ochrony zabytków.
Wspólnota celów ochrony przyrody i zabytków wyrażona jest przez ideę wspólnej ochrony
całego dziedzictwa człowieka - mieszkańca i gospodarza Ziemi, spadkobiercy dóbr kultury i
natury.21
Rysunek 4. Relacja między ochroną przyrody i środowiska
y
ródło: J.Faliński, Naukowe podstawy działań na rzecz ochrony przyrody i ochrony
środowiska, w: Podstawy ochrony środowiska. T.1. Nauka i ruchy społeczne w ochronie
środowiska naturalnego, Warszawa 1994, s.20.
Coraz częściej termin ochrona środowiska ujmuje wspólnie ochronę środowiska i
przyrody w tradycyjnych znaczeniach. Ochrona środowiska rozumiana całościowo (wraz z
ochronÄ… przyrody) obejmuje trzy kierunki:
1) ochronę i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody i ziemi i jej wnętrza, wód, lasów i
innej roślinności naturalnej oraz świata zwierząt, jako podstawy rozwoju gospodarczego;
2) ochronę szczególnych walorów środowiska: swoistych, cennych elementów przyrody
(parki narodowe, rezerwaty, pomniki przyrody, gatunki), ochronę i kształtowanie
krajobrazu, walorów turystycznych i wypoczynkowych, terenów uzdrowisk, zieleni w
miastach i wsiach;
19
J.Kolbuszewski, Ochrona przyrody i kultura, w: Przyroda i kultura, teksty wybrał
R.Olaczek, LOP, Warszawa 1987, s.18.
20
J.Faliński, Naukowe ... op.cit., s.18.
21
Tamże, s.19.
3) ochronę środowiska życia człowieka przed obciążeniami i uciążliwościami: ochronę wód,
ziemi, powietrza przed zanieczyszczeniami, usuwanie, utylizacje lub bezpieczne
składowanie odpadów, ochronę przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem.
Użytkowanie środowiska w nieunikniony sposób prowadzi do jego zmian, jak w
przypadku aktywności każdego żywego organizmu - w przyrodzie transformacja jest
naturalna. Niedorzeczne są zatem żądania nieingerencji i zachowania przyrody w takim stanie
naturalnym. Musimy jednak odróżniać transformację przyrody od jej niszczenia. Nie możemy
rezygnować z użytkowania, lecz jednocześnie i chronić środowisko - wybierać takie jego
sposoby, które nie degradują zasobów, a pozwalają na ich najpełniejsze wykorzystanie.
Ochrona polega na oszczędnym użytkowaniu środowiska, podporządkowanym zasadzie
trwałości - utrzymania szerokiego spektrum funkcji środowiska, w tym przede wszystkim
funkcji ekologicznych, w długim horyzoncie czasowym. Ochrony środowiska nie można
traktować jako działalności zewnętrznej w stosunku do użytkowania środowiska czy
gospodarowania nim, lecz jego immanentną część.
Kształtowanie środowiska
Przyroda często jest zbyt mało wydajna w stosunku do ludzkich potrzeb, skali ludzkiej
działalności. Naturalne ekosystemy nie dostarczają wystarczającej ilości pokarmu, biosfera
nie nadąża z pochłanianiem emitowanego do atmosfery węgla. Dopiero ingerencja w
ekosystemy, ich  zaburzanie pozwolÄ… na skierowanie strumienia materii i energii na
potrzeby ludzkie. Równowaga dojrzałych, naturalnych ekosystemów jest wzorcem dla
obszarów chronionych, ale nie ideałem przyrody gwarantującej dostateczną wydajność
surowcowÄ… czy asymilacyjnÄ….
Kształtowanie środowiska jest to świadome oddziaływanie na środowisko, w celu
nadania mu cech korzystnych dla człowieka oraz zwiększenia pojemności środowiska22.
Odbywa się ono równocześnie z procesami użytkowania i ochrony środowiska. Granicą
kształtowania środowiska jest niedopuszczanie niekorzystnych zmian dla człowieka i
przyrody. Kształtowanie środowiska oznacza uznanie, że dla zapewnienia stabilności systemu
społeczeństwo  gospodarka  środowisko regulacji mogą podlegać nie tylko dwa pierwsze
podsystemy, ale także przyroda. Przykładem kształtowania środowiska może być
wprowadzanie bardziej odpornej szaty roślinnej w strefie oddziaływania zanieczyszczeń,
wymiana gatunków zimnolubnych na ciepłolubne w zbiorniku, do którego odprowadzane są
wody pochłodnicze, wprowadzanie bardziej produktywnych ekosystemów leśnych.
22
Inne przykładowe definicje kształtowania środowiska:
" całokształt materialnych działań ludzkich podejmowanych w danym miejscu i czasie, mających wpływ na
fizyczny kształt oraz biotyczną część otoczenia, w którym żyje człowiek. Cel - wprowadzanie zmian, które
powodują poprawę warunków życia i rozwoju ludzi, a jednocześnie zwiększają pojemność i potencjał
środowiska. Jest procesem pozytywnym i ze względów ekologicznych i społecznych (A. Mierzwiński);
" świadome oddziaływanie na środowisko w celu nadania mu cech i treści korzystnych dla człowieka.
Założenie: człowiek ma prawo do manipulowania środowiskiem w celu stwarzania optymalnych warunków
egzystencji. Warunek - niedopuszczenie do niekorzystnych skutków dla człowieka i przyrody. Może być
jednak interpretowane jako działanie w celu zachowania cech i treści korzystnych (M. Maciejowski);
" świadome i planowe zmiany w środowisku przyrodniczym, zmierzające do gospodarczego wykorzystania
ekosystemów (dla celów np. rolniczych, turystycznych itd.) lub przywracanie ekologicznej funkcji
ekosystemów i krajobrazów ;
" oddziaływanie człowieka na środowisko, mające na celu uzyskanie zamierzonych efektów społecznych lub
gospodarczych z równoczesnym zachowaniem równowagi przyrodniczej, zwłaszcza zaś warunków do
odnawiania się jego zasobów (J. Dziewański);
" świadome wprowadzanie zmian w ekosystemach i krajobrazach czyli takie ukierunkowanie ich rozwoju,
który zapewni wysoki stopień samoreprodukcji i jednocześnie przyniesie największe korzyści gospodarcze i
społeczne.
 Takie ujęcie kształtowania, jako szczególnej formy (metody) ochrony jest zbieżne z
ustawową definicją ochrony. Są to działania lub zaniechania umożliwiające zachowanie bądz

przywrócenie równowagi przyrodniczej koniecznej do zapewnienia współczesnemu i
przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z
zasobów środowiska i zachowania jego wartości. Obejmuje ona:
·ð racjonalne ksztaÅ‚towanie Å›rodowiska,
·ð racjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi,
·ð przeciwdziaÅ‚anie szkodliwym wpÅ‚ywom na Å›rodowisko,
·ð przywracaniu do stanu wÅ‚aÅ›ciwego elementów przyrodniczych.
Elementy kształtowania środowiska:
·ð redukcja elementów ekosystemów i krajobrazów nadmiernie rozwiniÄ™tych przez
ingerencję człowieka,
·ð kompensacja czyli uzupeÅ‚nianie brakujÄ…cych ogniw obiegu materii i energii oraz
formowanie nowych łańcuchów tego obiegu w celu zwiększania produktywności
ekosystemów, ich zdolności asymilacyjnych lub poprawy walorów środowiska,
·ð rekultywacja (renaturalizacja, renaturacja) czyli odtwarzanie zdegradowanych
ekosystemów,
·ð przeobrażanie krajobrazów stosownie do wymogów zachowania różnorodnoÅ›ci
biologicznej i warunków środowiska życia człowieka.