GLOBALNE OCIEPLENIE
Zanieczyszczenie atmosfery stało się obecnie najpoważniejszą przyczyną lokalnych, regionalnych i
globalnych zmian środowiska. Do najpoważniejszych konsekwencji zanieczyszczania powietrza należy zaliczyć:
·ð ocieplanie klimatu,
·ð zmniejszenie stratosferycznej warstwy ozonu,
·ð skażenie substancjami toksycznymi Å‚aÅ„cuchów pokarmowych na lÄ…dzie i w oceanie,
·ð wzrost kwasowoÅ›ci wód powierzchniowych (szczególnie jezior) i zamieranie lasów wskutek oddziaÅ‚ywania
kwaśnych deszczy i dwutlenku siarki.
Ocieplenie klimatu i zmniejszenie stratosferycznej warstwy ozonu mają charakter globalny (tzn. wkład w
ich powstawanie ma większość państw na świecie, a ich skutki są lub będą odczuwalne w przyszłości na całym
świecie).
1. EFEKT CIEPLARNIANY A GLOBALNE OCIEPLENIE
Efekt cieplarniany istniał na Ziemi zawsze. Do atmosfery bezustannie dopływa energia słoneczna. Część jej
odbijają chmury, a resztę pochłania Ziemia, co powoduje jej ogrzewanie. Ogrzana Ziemia oddaje ciepło w postaci
promieniowania podczerwonego. W atmosferze są gazy (dwutlenek węgla, metan, para wodna, ozon), które
pochłaniają to promieniowanie, nie pozwalając ulotnić się ciepłu w przestrzeń kosmiczną. Ich naturalna obecność
w atmosferze powoduje, że średnia temperatura na Ziemi wynosi ok. 15oC. Gdyby nie było tych gazów wynosiłaby
ona minus 18oC.
Efekt cieplarniany zdefiniowano i opisano w XIX w. Uczynili to: w 1827 francuski fizyk i matematyk Jean
Fourier (1768-1830) oraz w 1861 irlandzki fizyk John Tyndall (1820-1893). Już w tym okresie niektórzy uczeni
dostrzegli ryzyko globalnego ocieplenia, czyli procesu wzrostu temperatury na Ziemi powodowanego przez
antropogeniczną emisję gazów cieplarnianych: astronom francuski Nicolas Flammarion (1842-1925) czy
fizykochemik i astrofizyk szwedzki Svante Arrhenius (1859 1927). Angielski inżynier Guy Stewart Callendar
(1938) ocenił tempo antropogenicznego wzrostu dwutlenku węgla, a w 1967 r. Japoński meteorolog Syukuro
 Suky Manabe (1967) dokonał pierwszych obliczeń modelu klimatu z uwzględnieniem efektu oddziaływania
dwutlenku węgla (Schonwiese 1997: 112 113).
W ciągu XX w. klimat światowy stał się cieplejszy o około 0,76ą0,19oC (im bliżej chwili obecnej, tym
wzrost temperatury był szybszy)1. Wzrost ten na półkuli południowej jest prawdopodobnie (66 90%) największy w
ciągu ostatnich 1300 lat. Tendencja wzrostowa utrzymywała się z wyjątkiem lat 1940 70, kiedy nastąpiło niewielkie
ochłodzenie. Jedenaście z ostatnich 12 lat (1995 2006) należy do najcieplejszych w historii pomiarów (od 1850 r.).
Największy wzrost temperatury nastąpił w centralnej Azji oraz na północy Ameryki Pn., natomiast praktycznie nie
nastąpiły zmiany temperatury na Atlantyku na południe od Grenlandii, w basenie Kongo oraz na niewielkich
obszarach południowego-wschodu Stanów Zjednoczonych.
Według IPCC i innych gremiów badawczych obserwowany wzrost temperatury nie mógł być spowodowany
wyłącznie czynnikami naturalnymi.
2. GAZY CIEPLARNIANE
Najpoważniejszą rolę w naturalnym efekcie cieplarnianym odgrywa para wodna. Zważywszy jednak, że
koncentracja pary wodnej przewyższa co najmniej o dwa rzędy wielkości koncentrację innych gazów
szklarniowych (jej ilość jest warunkowana naturalną równowagą między parowaniem a opadem, które to
zjawiska nie podlegają bezpośrednio działalności człowieka w stopniu znacząco wpływającym na jej
koncentrację), za najefektywniejsze substancje cieplarniane należy uznać: dwutlenek węgla, metan i podtlenek
azotu, ozon troposferyczny (Schonwiese 1997: 112). Oczywiście nie znaczy to, że można zapomnieć o parze
wodnej, produktach jej kondensacji i przemianach jako istotnym czynniku wpływającym na globalne ocieplenie
W 2000 r. sumaryczna antropogeniczna emisja gazów szklarniowych odpowiadała emisji 33,3 mld t dwutlenku
węgla (9,1 mld t węgla) (World Resource Institute, EarthTrends ... 2007).
W latach 1880 1980 udział poszczególnych gazów w globalnym ociepleniu był następujący: CO2  66%,
metan  15%, podtlenek azotu  3%, freony  8%, inne (np. ozon, amoniak)  8% (Golicyn 1991: 48-53). W latach
1
Tam, gdzie nie podano z
ródła danych pochodzą one z raportów czwartej oceny IPCC z 2007 r., www.ipcc.ch, data wejścia:
30.11.07.
80. XX w. proporcje te uległy zmianie wskutek zróżnicowanego tempa emisji poszczególnych gazów i wynosiły:
CO2  48%, metan  13%, freony  20%, podtlenek azotu  6%, inne  13% (Rotmans i in. 1992: 404-413). W
chwili obecnej wskaz
niki te wynoszą ok.: dwutlenek węgla  53 %, metan  15,5%, ozon troposferyczny  11%,
podtlenek azotu  5%, pozostałe gazy - 15,5%. Zróżnicowanie wpływu poszczególnych gazów cieplarnianych na
wzrost temperatury wynika z różnic koncentracji i dynamiki jej zmian oraz zdolności pochłaniania promieniowania
długofalowego. Jeśli przyjąć, że zdolność pochłaniania promieniowania przez 1 kg dwutlenku węgla równa się 1, to
dla metanu wynosi ona 23, dla podtlenku azotu  296, a dla chlorofluorowęglowodorów (freonów)  kilka
kilkanaście tysięcy. Podstawowe charakterystyki gazów odpowiedzialnych za globalne ocieplenie przedstawia tabela
1.
A
ączna koncentracja gazów cieplarnianych wynosi obecnie ok. 430 ppm ekwiwalentu dwutlenku węgla.
Tab. 1. Podstawowe charakterystyki głównych gazów powodujących globalne ocieplenie
(ppm  części na milion, ppb  części na miliard, ppt  części na bilion)
* Czas ten wynika przede wszystkim z tempa wymiany między atmosfera a oceanem, natomiast po zakończeniu
emisji antropogenicznej jego zwartość powróciła do stanu pierwotnego po 50 100 latach.
y
ródło: opracowanie własne na podstawie: IPCC (2007), Blasing, Smith (2006).
Dwutlenek węgla. Od 1795 do 2005 r. koncentracja dwutlenku węgla w atmosferze wzrosła z 280 do 379
ppm. Obecny poziom dalece przekracza zakres naturalnej zmienności z ostatnich 650 tys. lat (180-300 ppm).
Wzrost koncentracji CO2 w połowie (o ok. 50 ppm) nastąpił po 1970 r., co odzwierciedla duży wzrost
emisji w ostatnich dziesięcioleciach. Emisje pochodza przede wszystkim ze spalania paliw kopalnych oraz produkcji
cementu  w 2005 r. w iloÅ›ci równoważnej ok. 7,2 (Ä…ð 0,3) mld ton wÄ™gla rocznie (historyczne emisje przedstawia
ryc. 1). WedÅ‚ug danych z lat 90. dodatkowe 1,6 (Ä…ð 1,1) mld ton wÄ™gla w postaci CO2 dostaje siÄ™ z biosfery, wskutek
zmiany sposobu użytkowania ziemi, a głównie wypalania lasów (powoduje to nie tylko bezpośrednią emisję
dwutlenku węgla, ale odsłanianie gleby, w której część zawartej materii ulega szybkiemu utlenianiu z wydzieleniem
CO2). A
ączna emisja wynosi ok. 8,8 mld t. Emitowany dwutlenek węgla jest pochłaniany przez wody oceanu na
drodze fizykochemicznej oraz w procesach asymilacji biosfery (w tym wskutek zalesiania na półkuli północnej). W
atmosferze pozostaje ok. 45% wyemitowanej ilości dwutlenku węgla.
Do 2100 r., w zależności od wielkości emisji, koncentracja dwutlenku węgla może wzrosnąć o 20 224
ppm.
Ryc. 1. Zmiany emisji dwutlenku węgla ze spalania paliw kopalnych i produkcji cementu w latach 1850 2010
(mln t C)
y
ródło: opracowanie własne na podstawie: CDIAC (2007).
Metan. Głównymi z
ródłami metanu są bagna, ryżowiska, przeżuwacze, energetyczne wykorzystanie
biomasy i gazu ziemnego oraz kopalnie węgla. Roczna emisja ustabilizowała się na początku lat 90. i wyniosła w
2000 r. 5,9 mld t ekwiwalentu CO2. Koncentracja metanu wzrosła z 350 cząstek na miliard (ppb) przed 160 tys. lat
do 800 ppb 200 lat temu i 1774 ppb w 2005 r., co dalece wykracza poaz zakres naturalną zmienności z ostatnich 650
tys. lat (320-790 ppm).
W latach 1980-1990 jego stężenie rosło 12 17 ppb rocznie (ok. 0,9%), a obecnie spadło do niecałych 2
ppb rocznie. Przewiduje się, że w 2050 r. koncentracja metanu powinna być zbliżona do obecnej. (IPCC 2007,
Rotmans i in. 1992: 404 413)
Podtlenek azotu. Podtlenek azotu jest produktem denitryfikacyjnych bakterii żyjących w glebach i wodach
powierzchniowych. Wzrost jego emisji przede wszystkim jest powodowany stosowaniem nawozów azotowych oraz
przekształcaniem terenów leśnych w uprawne. Może także powstawać przy spalaniu paliw kopalnych. Jego emisja
wyniosła w 2000 r. 3,4 mld t ekwiwalentu CO2. Koncentracja podtlenku azotu w troposferze wzrosła od XIX w. z
270 do 319 ppb, a obecnie rośnie w tempie 0,2-0,3% rocznie. Do połowy wieku jego koncentracja wzrośnie
prawdopodobnie o 20%.
Inne gazy. Człowiek emituje wiele substancji, poza wyżej wymienionymi, które przyczyniają się do
globalnego ocieplenia. Większość z nich nie występuje w stanie naturalnym. Należą do nich substancje objęte
protokołem montrealskim: freony (fluorochlorowe pochodne metanu i etanu) i halony. Za szczególnie groz
ne
uznawano freony. Pochodzą one głównie z urządzeń, w których stosowane są jako media robocze (aerozole,
klimatyzacja samochodowa, lodówki, przemysłowe myjnie i pralnie) oraz z produkcji materiałów piankowych.
Podjęte działania spowodowały zahamowanie, a nawet spadek emisji niektórych z nich. Rośnie natomiast
koncentracja i wpływ takich substancji, jak hydrofluorowęglowodory czy związki perfluorowane (np. sześciofluorek
siarki, sześciofluoroetan).
Wszystkie powyższe gazy mają czas życia mierzony w latach. Nietrwałym gazem cieplarnianym jest ozon
troposferyczny. Jest on zarazem zanieczyszczeniem wtórym. Powstaje w wyniku reakcji fotochemicznych
zachodzących w powietrzu zanieczyszczonym tlenkami azotu, węglowodorami i tlenkiem węgla (smog
fotochemiczny), pochodzących głównie transportu drogowego.
3. PROGNOZY ZMIAN TEMPERATURY
Prognozowanie zmian temperatury jest trudne ze względu na niepełną wiedzę odnośnie do
funkcjonowania systemu klimatycznego (chodzi tu przede wszystkim o niepewność odnośnie związku
przyczynowo-skutkowego między koncentracją gazów cieplarnianych a temperaturą troposfery) oraz niemożność
przewidzenia przyszłych emisji gazów cieplarnianych i ich koncentracji w atmosferze. W zależności od
scenariusza (wielkości emisji i wrażliwości klimatu) prognozy przewidują do 2100 r. wzrost temperatury o 1,8
4,0oC (średnie poszczególnych modeli, z uwzględnieniem błędu 1,2 6,4 oC) w stosunku do ostatniego
dwudziestolecia XX w. W związku z termalną inercją oceanów temperatura będzie rosła i po 2100 r., nawet jeśli
koncentracja gazów cieplarnianych się ustabilizuje. Gdyby natychmiast zatrzymać wzrost koncentracji gazów
cieplarnianych, to i tak temperatura wzrosłaby o 2 6oC do 2400 r. (IPCC 2007, Wigley 2005: 1766 1769).
Klimatolodzy sądzą, że współczesny system klimatyczny może tolerować ocieplenie rzędu 1 2 stopni.
Przy dalszym wzroście temperatury atmosfera ulegnie gruntownemu przeorganizowaniu  zmieni się cyrkulacja
atmosferyczna, przesuną się strefy klimatyczne. W strefie umiarkowanej należy się liczyć ze znacznym wzrostem
zmienności warunków pogodowych. Oczekiwać należy zwiększenia częstotliwości i intensywności różnych
zjawisk ekstremalnych (susze, powodzie, huragany) związanych ze zmiennością klimatu, co niewątpliwie
powinno mieć wpływ na ocenę kosztów gospodarczych i społecznych ocieplenia, ponieważ takie zjawiska
przynoszą największe straty. (IPCC 2007, Kożuchowski, Przybylak 1995: 7)
Przyrost temperatury będzie zróżnicowany geograficznie. Większe zmiany będą dotyczyły wyższych
szerokości geograficznych oraz zimy. Ocieplenie w zimie będzie wyższe o 50 100% od średniego w wysokich
szerokościach geograficznych półkuli północnej. Także temperatura nad lądami będzie szybciej wzrastać niż nad
oceanami.
4. SKUTKI GLOBALNEGO OCIEPLENIA
Globalne ocieplenie powoduje i będzie powodować bardzo różnorodne konsekwencje klimatyczne i
pozaklimatyczne. Ich zgeneralizowany zakres i wzajemne relacje przedstawia rycina 2. Należy zwrócić uwagę, że
choć skala prognozowanych zmian maleje wraz z postępem badań, to na koniec wieku będą one poważne.
Ryc. 2. Konsekwencje globalnego ocieplenia
y
ródło: opracowanie własne.
4.1. Zmiany cyklu hydrologicznego i cyrkulacji atmosferycznej
Ogólnie wzrost temperatury spowoduje wzmożenie procesów zachodzących w globalnym systemie
hydrologicznym  w szczególności intensywniejsze staną się parowanie i opady. Koncentracja pary wodnej nad
oceanami w latach 1988 2004 wzrastaÅ‚a 1,2% (Ä…ð0,3) na dekadÄ™, a od poczÄ…tku XX w. Å‚Ä…cznie o 5%. W Å›lad za
tym w latach 1900 2005 zaobserwowano wzrost ilości opadów, ale dotyczy to przede wszystkim obszarów
powyżej 30o szerokości geograficznej północnej, głównie wschodu Ameryki Pn., Ameryki Pd., północnej
Europy, północno-środkowej Azji. W strefie międzyzwrotnikowej dla odmiany następuje spadek ilości opadów
(przynajmniej od lat 70. XX w.): w Sahelu, basenie Morza Śródziemnego, południowej Afryce i w części
południowej Azji. Przyszłe zmiany będą prawdopodobnie kontynuacją dotychczasowych trendów.
W wysokich szerokościach geograficznych nastąpi wzrost opadów zimą i wzrost zawartości wilgoci w
glebie. Powstanie jednak możliwość występowania ostrzejszych susz i powodzi w niektórych miejscach. Na
pustyniach warunki staną się bardziej ekstremalne (z kilkoma wyjątkami)  będą bardziej gorące a tylko
nieznacznie wilgotniejsze. Można się spodziewać, że na dość dużej części obecnych obszarów suchych i
półsuchych deficyt wody pogłębi się, powodując intensyfikację pustynnienia i erozji.
W umiarkowanych szerokościach geograficznych ocieplenie klimatu spowoduje zanik pokrywy śnieżnej,
zmniejszenie retencji gruntowej, podniesienie poziomu wód gruntowych. Zwiększenie rozmiaru i częstości opadów
burzowych oraz wzrost parowania sprzyjać będą powodziom i długim okresom niskich stanów wody w rzekach oraz
nasileniu erozji wodnej gleb.
Nastąpią też wielkoskalowe zmiany w cyrkulacji atmosferycznej, co przede wszystkim będzie skutkiem
częstszego występowania El Nińo. Huragany, tornada będą występować coraz częściej, a intensywność
najsilniejszych z nich może wzrosnąć w stosunku do współczesnych o 40-50%.
4.2. Zmiany poziomu mórz i oceanów
Przy wzroście w XX w. temperatury powietrza o 0,76oC poziom mórz wzrósł o 17 (12-22) cm. Tempo
podnoszenia się poziomu morza rosło: w latach 1961 2003 wynosiło średnio 1,8 mm/rok, a w okresie 1993 2003 
3,1 mm/rok.
Główną przyczyną było termiczne rozszerzanie objętości wody  w latach 1961-2003 przeciętna
temperatura powierzchniowych warstw światowego oceanu (do 700 m) wzrosła o 0,1oC. Spektakularnym
wyrazem ocieplania się oceanów jest kurczenie się pokrywy lodu pływającego, występujące w szczególności na
półkuli północnej. We wrześniu 2007 r. pięciodniowe minimum pokrywy lodowej było najniższe w historii i
wynosiło 4,13 mln km2, wobec średniego minimum z lat 1979-2000 wynoszącego 6,74 mln km2 (NSIDC 2007).
Do początków XX w. topnienie lądolodów w niewielkim stopniu przyczyniało się do wzrostu poziomu
mórz. Powodem tego jest zwiększona zawartość pary wodnej w atmosferze, powodująca większe opady śniegu na
obszarach okołobiegunowych. Rosnące tempo topnienia nie rekompensowało kumulacji śniegu. Obserwuje się
jednak przyspieszenie topnienia lądolodów - Grenlandia traci 239 km3 lodu rocznie wobec 89 km3 w połowie lat
90. XX w. (Chen, Wilson, Topley 2006: 986-990). Również badania na półkuli południowej sugerują
przyspieszenie topnienia lodów  kurczy się 87% z 244 badanych antarktycznych lodowców (Cook i in. 2005:
541-555). Dane te sugerują, że topnienie lądolodu może następować szybciej niż przewidują obecne modele
globalnego ocieplenia.
Zmiany poziomu mórz w przyszłości jest bardzo trudno oszacować. Do końca wieku należy się
spodziewać wzrostu poziomu morza od 18 do 59 cm. Nawet tak nieznaczne podniesienie poziomu mórz
spowoduje jednak poważne koszty społeczne i ekonomiczne, ponieważ obszary nadmorskie są z reguły gęsto
zaludnione i stosunkowo dobrze rozwinięte gospodarczo. Wzrost poziomu morza o 30 cm spowodowałby
konieczność wydatkowania 500 mln funtów na rozbudowę tzw. Thames Barrier w Wielkiej Brytanii. Przy obecnych
sposobach ochrony wzrost poziomu morza o 50 cm oznaczałby straty lądu: 1% w Egipcie, 6% w Holandii,
17,5% w Bangladeszu, 80% na atolu Majuro na Wyspach Marshalla (IPCC 2007, Nie ma ucieczki ... 1989: 70-
71).
Wzrost poziomu mórz na nadmorskich terenach depresyjnych i nizinnych powoduje oprócz zalewania lądu
następujące skutki:
·ð zwiÄ™kszonÄ… erozjÄ™ wybrzeży,
·ð zwiÄ™kszenie ryzyka powodzi na nizinach nadmorskich,
·ð zagrożenie infrastruktury technicznej wybrzeży,
·ð zakłócenie równowagi ekologicznej ekosystemów brzegowych,
·ð zwiÄ™kszenie negatywnych skutków sztormów,
·ð wzrost zasolenia obszarów ujÅ›ciowych rzek i wód gruntowych.
Ujścia rzek, rzeki przymorza i nisko położone systemy irygacyjne znajdą się w strefie oddziaływania
powodzi, tereny podmokłe, lasy namorzynowe będą podlegać nasilonej erozji i wzrostowi zasolenia. Płaskie,
produktywne obszary deltowe znajdÄ… siÄ™ w strefie ryzyka. Dotyczy to Amazonki, Gangesu, Indusu, Mekongu,
Missisipi, Nigru, Nilu, Padu, Jangcy (IUCC 1997: 29).
4.3. Zagrożenie gatunków i systemów ekologicznych
 Praktycznie nie można określić wszystkich zagrożeń świata żywego spowodowanych globalnym
ociepleniem. Pewne jest tylko, że nastąpi spadek różnorodności biologicznej. Mechanizmów tego spadku jest wiele,
np. (Gitay i in. 2002: 14-23):
·ð organizmy, szczególnie roÅ›linne mogÄ… nie  nadążyć za przesuwaniem stref klimatycznych. Wzrost temperatury
w granicach 2 8oC w wysokich szerokościach geograficznych półkuli północnej oznacza przesunięcie stref
klimatycznych o 200 1200 km do 2100 r. Dane paleoklimatyczne wskazują, że zbiorowiska roślinne są w stanie
przesuwać się maksymalnie o 20 200 km na stulecie. Dodatkowe bariery związane (np. częstsze pożary) i
niezwiązane z globalnym ociepleniem (np. fragmentacja ekosystemów) zwiększają zagrożenie;
·ð wzrost temperatury wód powierzchniowych wyeliminuje organizmy zimnolubne;
·ð wzrost temperatury powierzchniowych wód oceanu jest zabójczy dla wielu gatunków koralowców, które
zaczynają blaknąć już przy wzroście o 1oC;
·ð ekosystemy namorzynowe i przybrzeżne bagna ucierpiÄ… z powodu wzrostu poziomu mórz;
·ð temperatura jest czynnikiem determinujÄ…cym pÅ‚eć u niektórych gatunków (krokodyle, żółwie morskie). W
efekcie jej wzrostu nastąpi zmiana struktury płci w populacji, co ograniczy rozrodczość;
·ð zmiany fenologiczne mogÄ… zniszczyć interakcje miÄ™dzygatunkowe.
Przy wzroście temperatury o 1,5 2,5oC 20-30% gatunków roślin i zwierząt może wyginąć (IPCC 2007),
a o ponad 3oC może nawet 60%. Ziemia będzie ogrzewać się znacznie szybciej niż w końcu zlodowacenia
plejstoceńskiego. Nastąpił wtedy wzrost temperatury również o 3oC, wskutek czego wyginęły co najmniej 32 gatunki
ssaków (Hansen i in. 2007: 14288 14293, Pain 1989: 72 77). Optymistyczne prognozy stwierdzają, że do końca
wieku może ubyć 41 67% tundry, 33 89% tajgi oraz 8 15% gatunków żyjących w tych ekosystemach (Malcolm
2003: 6 7, Gian-Reto i in. 2002: 389 395).
4.4. Zmiany w produkcji żywności
Ogrodnicy wiedzą od dawna, że zwiększenie koncentracji dwutlenku węgla w szklarniach powoduje
szybszy wzrost roślin. Wnioskować więc można, że wzrost zawartości dwutlenku węgla w atmosferze przyczyni się
do wzrostu produkcji żywności. Zjawisko jest jednak bardziej złożone. Użyz
niającemu wpływowi dwutlenku węgla
podlegać będą jedynie rośliny o typie fotosyntezy C3 (ryż, pszenica, fasola, ziemniaki). Tego wpływu nie odczują
natomiast rośliny o typie fotosyntezy C4 (kukurydza, proso, trzcina cukrowa, sorgo), które mogą jednocześnie
zmniejszyć plonowanie wskutek poprawy warunków rozwoju chwastów o typie fotosyntezy C3. Wzrost zawartości
dwutlenku węgla, wydłużenie sezonu wegetacyjnego, zmniejszenie zagrożenia przymrozkami będą korzystne.
Niedobory wody, degradacja gleb w wyniku rosnącego zasolenia, denitryfikacji, erozji wywrą ujemny wpływ.
 Nawożenie dwutlenkiem węgla jest pożyteczne wtedy, gdy jednocześnie jest zapewniony dostatek wody i
substancji mineralnych. Ocieplenie stworzy sprzyjające warunki rozwoju szkodników roślin i pasożytów
zwierzęcych (Pain 1989: 72 77).
Niektórzy uczeni uważają, że zmiany klimatyczne będą korzystne dla produkcji żywności. Ukraina (i
ogólnie wnętrza kontynentów) nie staną się bardziej suche niż obecnie, a jednocześnie przesuną się na północ
granice wiecznej zmarzliny w Rosji i Kanadzie, co pozwoli wydatnie zwiększyć areał upraw. Nie uwzględnia się
jednak, że gleby dzisiejszej tajgi i tundry są jałowe, a ponadto niepewność prognoz w skali regionalnej nie pozwala
na dokładną ocenę przyszłych warunków uprawy (Ryszkowski 1992: 83 90).
Trudno jest jednoznacznie stwierdzić czy globalne ocieplenie przyniesie wzrost, czy spadek światowej
produkcji żywności. Znaczącego wzrostu plonów nie należy się jednak spodziewać (Ryszkowski 1992: 83 90).
Mogą natomiast wystąpić znaczące przesunięcia w sektorze produkcji żywności  niektóre regiony świata,
szczególnie Afryka, ucierpią bardziej niż wynika to z prognoz na poziomie globalnym. Jeśli wzrost temperatury
przekroczy 4oC, może nastąpić nawet znaczący spadek globalnej produkcji żywności.
4.5. Skutki zdrowotne
Zmiany klimatu mogą mieć wpływ na stan zdrowia milionów ludzi. Ich skutki mogą być pozytywne, np.
w postaci zmniejszenia liczby zgonów z zimna. Dominować raczej jednak będą zmiany negatywne związane z:
-ð urazami i zgonami w sytuacjach powodzi, sztormów, pożarów;
-ð wiÄ™kszÄ… czÄ™stotliwoÅ›ciÄ… problemów krążeniowych i oddechowych w bardziej gorÄ…cych i wilgotnych
warunkach pogodowych;
-ð czÄ™stszymi biegunkami, wynikajÄ…cymi przede wszystkim z ograniczonej dostÄ™pnoÅ›ci czystej wody w
przypadku powodzi i susz;
-ð rozprzestrzenianiem niektórych chorób zakaz
nych (malarii, żółtej febry) wraz z rozprzestrzenianiem ich
wektorów.
Wzrost o 3 5oC oznaczać może 50 80 mln przypadków malarii w stosunku do 500 mln ogółem. Należy
także wspomnieć, że na obszarach, gdzie spadnie ilość opadów należy się liczyć z niedożywieniem.
4.6. Skutki społeczne i ekonomiczne
 Miliony ludzi ucierpi z powodu podnoszÄ…cego siÄ™ poziomu morza (powiÄ…zanego z silniejszymi
wiatrami). Szczególnie narażona jest południowo-wschodnia Azja, małe wyspy Karaibów i Pacyfiku i wielkie
miasta położone na wybrzeżach. Według jednej z pesymistycznych prognoz do połowy XXI w. może pojawić się
nawet 200 mln ekologicznych uchodz
ców, uciekających przed podnoszącymi się wodami mórz, podwodziami i
suszami.
Szacunki strat związanych z globalnym ociepleniem bardzo się od siebie różnią. Wynika to z wielości
oddziaływań zmian klimatycznych na gospodarkę i społeczeństwo, oraz zróżnicowania prognoz klimatycznych,
w oparciu o które dokonuje się szacunków.
W.D. Nordhaus (2007: 3510-3517) oszacował straty dla sytuacji podwojenia koncentracji dwutlenku
węgla skutkującej wzrostem temperatury o 3oC. W wariancie uwzględniającym tylko zmianę temperatury straty
wyniosą 1,7% produktu netto per capita, q w wariancie obejmującym również skutki zmian opadów  3%.
Rozrzut szacunków w badaniach sięga od 0,5 do 15% (Giles 2006: 264-265).
Biedne kraje są bardziej narażone na zmiany klimatu, gdyż bardziej zależą od działów gospodarki
wrażliwych na zmiany klimatu i mają słabszą możliwość adaptacji do zmian.
5. REALNOŚĆ GLOBALNEGO OCIEPLENIA
Istnienie i prognozy rozwoju efektu cieplarnianego w powszechnej opinii traktuje siÄ™ jako fakt oczywisty.
W gronie specjalistów brakuje jednak jednomyślności w ocenie globalnego ocieplenia. Potwierdzono naukowo, że:
·ð istnieje naturalny efekt cieplarniany, który powoduje ocieplenie Ziemi;
·ð emisje antropogeniczne znaczÄ…co podnoszÄ… atmosferyczne koncentracje gazów cieplarnianych;
·ð od XIX w. roÅ›nie koncentracja gazów cieplarnianych i temperatura;
·ð w przeszÅ‚oÅ›ci wzrostowi koncentracji gazów zawsze towarzyszyÅ‚ wzrost temperatury.
Brak jest natomiast zgody odnośnie do stwierdzenia, że współczesne antropogeniczne emisje gazów
cieplarnianych powodują obserwowany wzrost temperatur. Niektórzy naukowcy uważają że kluczowe znaczenie dla
obserwowanego wzrostu mają czynniki naturalne związane ze zmianami aktywności Słońca, zmianami kształtu
orbity Ziemi itp.
Modele wykorzystywane przez IPCC wskazują jednak, że obserwowane ocieplenie jest zgodne z teorią
efektu cieplarnianego. Wyniki modelowania  wstecznego (prognozowanie przeszłych zmian klimatu) wskazują, że
największą zgodność między wynikami modelowania a danymi obserwacyjnymi z XX w. osiąga się uwzględniając
zarówno czynniki antropogeniczne (zgodne z koncepcją globalnego ocieplenia), jak i naturalne. Modelowanie z
uwzględnieniem wyłącznie czynników naturalnych daje największe rozbieżności z obserwowanymi zmianami
temperatury.
Należy jednak pamiętać, że na klimat wpływa wiele czynników, które utrudniają modelowanie i
przewidywania. Należą do nich:
·ð cyrkulacja wód oceanicznych. Do niedawna w modelach funkcjonowania i zmian klimatu nie uwzglÄ™dniano lub
uwzględniano tylko częściowo wymianę ciepła między powierzchnią a głębszymi warstwami oceanu;
·ð chmury. Rola chmur jest niejednoznaczna i sÅ‚abo poznana. Z jednej strony odbijajÄ… padajÄ…ce promieniowanie
słoneczne, powodując ochłodzenie, z drugiej pochłaniają promieniowanie podczerwone Ziemi, a więc
przyczyniajÄ… siÄ™ do ocieplenia;
·ð zapylenie atmosfery wskutek dziaÅ‚alnoÅ›ci przemysÅ‚owej oraz wulkanicznej, które może hamować ocieplenie;
·ð ograniczenie aktywnoÅ›ci prÄ…dów morskich i pionowej wymiany wód wskutek zmniejszania różnic w
temperaturze akwenów. Zmniejszy to ilość CO2 dostającego się z atmosfery do wód oceanicznych i powstanie
dodatnie sprzężenie zwrotne przyspieszające wzrost temperatury;
·ð wzrost temperatury wody powoduje zmniejszenie rozpuszczalnoÅ›ci gazów, co zmniejsza ilość dwutlenku wÄ™gla
pochłanianego przez ocean;
·ð rozmarzanie obszarów tajgi i tundry może doprowadzić do znacznego zwiÄ™kszenia emisji metanu;
·ð wzrost opadów na lÄ…dzie prowadzi do podniesienia poziomu wód gruntowych i odciÄ™cia gÅ‚Ä™biej leżącej materii
organicznej od tlenu.
Niezależnie od braków stosowanych modeli i wątpliwości w kwestii dokładności danych wśród
naukowców pogłębia się konsensus odnośnie do globalnego ocieplenia.
6. PRZECIWDZIAA
ANIE GLOBALNEMU OCIEPLENIU
Do problemu globalnego ocieplenia można podchodzić w różny sposób, np.wyobrazić sobie trzy
podstawowe strategie:
·ð niepodejmowanie dziaÅ‚aÅ„ ograniczajÄ…cych globalne ocieplenie. Niektórzy uczeni sÄ…dzÄ…, że ludzkość może
czekać z podjęciem akcji zapobiegawczej do czasu uwiarygodnienia prognoz globalnego ocieplenia
(prawdopodobnie koniec XXI w.). Taka postawa zmniejsza ryzyko bezproduktywnego wydatkowania pieniędzy
i energii na akcje zapobiegawcze i pozwala na zaspokojenie bardziej pilnych i oczywistych potrzeb. Skutki będą
jednak groz
niejsze, jeśli spełnią się pesymistyczne prognozy;
·ð natychmiastowe podjÄ™cie dziaÅ‚aÅ„ w celu zapobiegania globalnemu ociepleniu, przede wszystkim poprzez
zmniejszenie emisji gazów szklarniowych. Stabilizacja ich koncentracji na poziomie 550 ppm ekwiwalentu CO2
(dwukrotność poziomu przedindustrialnego CO2) wymaga zmniejszenia emisji CO2 o 70%. Emisję metanu
wystarczy ograniczyć jedynie o 15 20%, ze względu na krótki okres jego pobytu w atmosferze. Nie powinno to
stwarzać problemów, ponieważ same działania, które ograniczyłyby emisję dwutlenku węgla, zmniejszą
jednocześnie wystarczająco emisję metanu (IPCC 2007, Rotmans 1992: 403-414). Podstawowe kierunki
działania polegają na (Bekkering 1992: 414-419, IPCC 2007, Schnoor 2005: 1105-1110):
-ð ograniczaniu popytu na dobra, z których produkcjÄ… i konsumpcjÄ… wiążą siÄ™ emisje gazów cieplarnianych,
-ð zwiÄ™kszeniu efektywnoÅ›ci produkcji i wykorzystania paliw kopalnych,
-ð przechodzeniu na alternatywne, głównie odnawialne z
ródła energii,
-ð ograniczaniu dziaÅ‚aÅ„ zwiÄ…zanych z emisjami spoza sektora energetycznego, szczególnie deforestacji,
-ð stymulowaniu dziaÅ‚aÅ„, które powodujÄ… wzrost wiÄ…zania wÄ™gla atmosferycznego - zalesianie dostÄ™pnych
obszarów.
Pod uwagę bierze się także utylizację dwutlenku węgla, np. przez wtłaczanie go w głębie oceaniczne lub
przemiany chemiczne. Należy zwrócić uwagę, że działania mające na celu zmniejszenie emisji gazów
cieplarnianymi i ich koncentracji w atmosferze przyczyniają się do rozwiązania innych problemów
ekologicznych, np. zwiększanie efektywności paliw kopalnych i przechodzenie na odnawialne z
ródła energii
zmniejsza emisję prekursorów kwaśnych deszczy (tlenki siarki i azotu);
·ð uznanie korzystnego oddziaÅ‚ywania globalnego ocieplenia ze wzglÄ™du na wzrost produkcji żywnoÅ›ci (np.
rosyjski klimatolog Michaił Budyko, sygnatariusze Petycji z Oregonu). Być może powinno się nawet
przyspieszyć nadejście wyraz
nych zmian klimatycznych. Wariantowi temu można jednak zarzucić zbyt
optymistyczne prognozowanie wzrostu produkcji żywności i ignorowanie innych zjawisk związanych z
ociepleniem (migracja ludności, wymieranie gatunków).
Każdy z tych wariantów opiera się na cząstkowych danych. Podjęte decyzje nie będą uzależnione od tego,
co wiemy, ale od tego, w co wierzymy, od naszego systemu wartości. Wydaje się, że jedynie rozsądne społecznie,
ekonomicznie i moralnie jest podjęcie natychmiastowych działań zapobiegawczych. Większość ekonomicznych
analiz globalnego ocieplenia wskazuje, że nakłady na przeciwdziałanie globalnemu ociepleniu są niższe niż straty
wynikające z jego zignorowania. Tzw. Raport Sterna (Stern Review ... 2007: xiii) szacuje, że wydatki na redukcje
emisji zgodnie z celem podanym powyżej (stabilizacja na poziomie 550 ppm) nie przekroczyłyby raczej 1%
globalnego produktu brutto do roku 2050.
Dotychczasowe starania w zakresie zapobiegania globalnemu ociepleniu nie są skuteczne. Ze względu na
obawy przed wysokimi kosztami gospodarczymi wiele państw nie ratyfikowało protokołu z Kioto, wśród nich
największy emitent dwutlenku węgla  Stany Zjednoczone.
Podstawowe kierunki zapobiegania (a w zasadzie ograniczania, ponieważ bezwładność procesów
klimatycznych, nawet przy natychmiastowym  obcięciu do zera emisji gazów cieplarnianych, spowoduje wzrost
temperatury jeszcze przez około 100 lat) globalnemu ociepleniu obejmują:
1) zmniejszenie emisji gazów:
·ð spadek popytu na dobra  klimatożerne ,
·ð wzrost efektywnoÅ›ci wykorzystania paliw kopalnych,
·ð alternatywne z
ródła energii,
·ð ograniczanie deforestacji;
2) utylizacja (sekwestracja) emisji gazów;
3) usuwanie gazów z atmosfery:
·ð zalesianie,
·ð zatapianie resztek pożniwnych;
4) działania ograniczające efekt cieplarniany ( znoszące skutki wzrostu koncentracji gazów cieplarnianych):
·ð wzrost albedo (np. jasne dachy i drogi odbijajÄ…ce wiÄ™cej Å›wiatÅ‚a),
·ð wzrost emisji substancji tworzÄ…cych aerozol atmosferyczny.
Jeśli nawet strategia zapobiegania globalnemu ociepleniu zostanie skutecznie wdrożona, to i tak
nastąpią, jak zaznaczono powyżej, istotne zmiany atmosferze i całym środowisku, wobec czego będą niezbędne
działania adaptacyjne, np. rozbudowa systemów ochrony wybrzeży przed podnoszącym się poziomem mórz.
Pytania
1. Czym różni się efekt cieplarniany od globalnego ocieplenia?
2. Jakie są główne gazy cieplarniane? Scharakteryzuj wybrane z nich (z
ródła, emisje, koncentracje itp.).
3. Czy według Ciebie globalne ocieplenie jest poważnym zagrożeniem? Uzasadnij.
4. Jakie istniejÄ… dowody na globalne ocieplenie?
5. Jakiego rodzaju skutki może spowodować globalne ocieplenie?
6. Jakie sÄ… prognozy wzrostu temperatury?
7. Jak globalne ocieplenie wpłynie na poziom mórz i jakie będą tego skutki?
8. Jak globalne ocieplenie wpłynie na świat żywy?
9. Czy zmiany związane z globalnym ociepleniem spowodują wzrost produkcji żywności?
10. Jakie mogą być skutki społeczno-gospodarcze (w tym zdrowotne) globalnego ocieplenia?
11. Podaj przykłady sprzężeń zwrotnych mających znaczenie dla globalnego ocieplenia?
12. Jakie można wyobrazić sobie podstawowe strategie działania w obliczu globalnego ocieplenia?
13. Jakie są główne kierunki przeciwdziałania globalnemu ociepleniu?