MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marzena Więcek
Stosowanie technik instalacyjnych 311[39].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Witold Kapusta
mgr inż. Arkadiusz Mrówczyński
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marzena Więcek
Konsultacja:
mgr inż. Jolanta Skoczylas
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[39].Z2.01
 Stosowanie technik instalacyjnych , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik urządzeń sanitarnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Organizacja stanowiska pracy podczas prac montażowych
i przygotowawczo-zakończeniowych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4 1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Prace przygotowawcze i montażowe instalacji sanitarnych 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Miedz
jako tworzywo w instalatorstwie sanitarnym 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.3.3. Ćwiczenia 25
4.3.4. Sprawdzian postępów 26
4.4. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z miedzi 27
4.4.1. Materiał nauczania 27
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.4.3. Ćwiczenia 31
4.4.4. Sprawdzian postępów 34
4.5. Tworzywa sztuczne w instalatorstwie sanitarnym 35
4.5.1. Materiał nauczania 35
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.5.3. Ćwiczenia 37
4.5.4. Sprawdzian postępów 38
4.6. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z tworzyw sztucznych 39
4.6.1. Materiał nauczania 39
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 42
4.6.3. Ćwiczenia 42
4.6.4. Sprawdzian postępów 46
4.7. Stal jako tworzywo w instalacjach sanitarnych 47
4.7.1. Materiał nauczania 47
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 49
4.7.3. Ćwiczenia 49
4.7.4 Sprawdzian postępów 50
4.8. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych ze stali 51
4.8.1. Materiał nauczania 51
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 55
4.8.3. Ćwiczenia 55
4.8.4. Sprawdzian postępów 57
5. Sprawdzian osiągnięć 58
6. Literatura 63
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania instalacji
sanitarnych w różnych technikach i technologiach, z różnych materiałów, a także ułatwi
zrozumienie zagrożeń, na które możesz być narażony podczas nieprawidłowo wykonywanych
czynnościach montażowych.
W poradniku zamieszczono:
 Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
 Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
 Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń. Po
ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś
materiał albo nie.
 Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.
 Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczących tej jednostki modułowej,
która umożliwia Ci pogłębienie nabytych umiejętności.
 Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
Jednostka modułowa:  Stosowanie technik instalacyjnych , której treści teraz poznasz,
jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z procesem wykonywania instalacji
sanitarnych.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Przebywając w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
311[39].Z2
Instalacje
sanitarne
311[39].Z2.01
Stosowanie
technik instalacyjnych
311[39].Z2.02 311[39].Z2.03 311[39].Z2.04 311[39].Z2.05
Wykonywanie Wykonywanie Wykonywanie Wykonywanie
i eksploatacja instalacji i eksploatacja instalacji i eksploatacja i eksploatacja instalacji
wodociÄ…gowych
centralnego ogrzewania instalacji wentylacyjnych
i kanalizacyjnych oraz ciepłej wody gazowych i klimatyzacyjnych
użytkowej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska podczas wykonywania robót budowlanych i instalacyjnych,
 stosować procedury udzielania pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia,
 stosować odpowiednie zabezpieczenia i oznaczenia terenu budowy,
 stosować oznaczenia graficzne materiałów i elementów budowlanych, instalacji
sanitarnych i sieci komunalnych,
 wykonywać szkice i rysunki robocze elementów budowlanych i instalacyjnych,
 rysować rzuty oraz rozwinięcia płaskie i aksonometryczne instalacji sanitarnych,
 sporządzać rysunki inwentaryzacyjne,
 wykonywać przedmiary robót instalacyjnych i sieciowych,
 posługiwać się dokumentacją techniczną, normami, normatywami technicznymi oraz
przepisami prawa budowlanego,
 rozróżniać rodzaje instalacji sanitarnych montowanych w budynkach oraz określać ich
funkcje,
 rozróżniać rodzaje i elementy dokumentacji technicznej,
 posługiwać się normami i normatywami technicznymi oraz przepisami prawa
budowlanego,
 sporządzać rysunki techniczne w różnych skalach,
 wymiarować rysunki techniczne,
 dokumentować przebieg robót budowlanych i instalacyjnych.
 posługiwać się terminologią zawodową z zakresu budownictwa,
 korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
 posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót,
 dobrać środki ochrony indywidualnej do rodzaju wykonywanej pracy,
 rozróżnić i określić właściwości materiałów instalacyjnych,
 ocenić jakość i przydatność materiału do robót instalacyjnych,
 dobrać materiały do wykonania instalacji na podstawie dokumentacji robót
instalacyjnych,
 dobrać materiał do uszczelnienia połączeń,
 ocenić sprawność techniczną narzędzi,
 dobrać narzędzia, sprzęt i urządzenia do określonych czynności monterskich: trasowanie,
gięcie, cięcie, gwintowanie, kalibrowanie, wyoblanie, lutowanie, zgrzewanie, spawanie,
klejenie,
 posłużyć się narzędziami do obróbki ręcznej i mechanicznej metali i tworzyw
sztucznych,
 dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów, narzędzi i sprzętu,
 zastosować zasady racjonalnej gospodarki materiałami i sprzętem,
 wykonać pomiary metrologiczne z zastosowaniem typowych narzędzi pomiarowych oraz
aparatury kontrolno-pomiarowej,
 przygotować elementy instalacyjne do montażu instalacji,
 dokonać gięcia, kalibrowania i wyoblania rur miedzianych,
 wykonać cięcie rur stalowych, miedzianych oraz z tworzyw sztucznych,
 wykonać połączenia rozłączne i nierozłączne w instalacjach sanitarnych,
 wyznaczyć trasę przewodów oraz miejsca montażu uzbrojenia,
 wyznaczyć miejsca wykonania bruzd i przebić przez przegrody budowlane,
 wykonać połączenia przewodów instalacji wody zimnej i ciepłej, kanalizacyjnej,
centralnego ogrzewania, gazowej, wentylacyjnej oraz klimatyzacyjnej,
 zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych,
 zabezpieczyć cieplnie przewody instalacyjne,
 zabezpieczyć akustycznie kanały wentylacyjne,
 określić zasady mocowania przewodów instalacji sanitarnych,
 wykonać pomiary oraz rysunki inwentaryzacyjne instalacji sanitarnych,
 zastosować przepisy bhp, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska podczas
wykonywania prac monterskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Organizacja stanowiska pracy podczas prac montażowych
i przygotowawczo-zakończeniowych
4.1.1. Materiał nauczania
W budynku wyróżnić możemy następujące instalacje sanitarne:
 wodociągowe  służące do zaopatrywania budynków w wodę zdatną do picia i na
potrzeby gospodarcze oraz w wodę do gaszenie pożarów,
 kanalizacyjne  odprowadzające zanieczyszczone wody poza obręb przebywania ludzi,
 gazu  zaopatrujące mieszkania w gaz palny służący do gotowania, podgrzewania ciepłej
wody użytkowej oraz dla potrzeb grzewczych,
 centralnego ogrzewania  obejmujące zespół urządzeń do jednoczesnego ogrzewania
większej liczby pomieszczeń z centralnego z
ródła ciepła,
 ciepłej wody użytkowej  dostarczające do pomieszczeń ciepłą wodę użytkową
przygotowanÄ… centralnie lub lokalnie,
 wentylacyjne i klimatyzacyjne  zapewniajÄ…ce wymianÄ™ powietrza w pomieszczeniach
w żądanej ilości i jakości,
 do odprowadzanie spalin gazowych  zapewniające ich usunięcie na zewnątrz budynku.
Od ich prawidłowego zaprojektowania, wykonania i eksploatowania zależy
bezpieczeństwo i komfort ich użytkowników.
Prawidłowe zorganizowanie stanowiska pracy, znajomość przepisów i instrukcji
z zakresu bhp to podstawowe wymagania, od których zależy bezpieczeństwo pracowników
wykonujących instalacje sanitarne, ich zdrowie, a nawet życie.
Bezwzględnie należy:
 stosować odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej przewidziane dla danego
rodzaju czynności,
 posługiwać się sprzętem i narzędziami zgodnie z instrukcją użytkowania, po sprawdzeniu
stanu ich technicznej sprawności,
 przestrzegać przepisy bhp, p.poż. i ochrony środowiska,
 wszelkie zagrożenia lub nieprawidłowości powinny być argumentem do
natychmiastowego przerwania pracy.
Każda osoba przystępująca do pracy powinna zostać zapoznana z zakresem robót oraz
zaopatrzona w odzież roboczą i sprzęt ochrony indywidualnej, a w przypadku nagłego
wypadku powinna znać i umieć zastosować zasady udzielania pierwszej pomocy.
Należy:
 znać i stosować przepisy i zasady bhp,
 wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp,
 stosować się do wydawanych poleceń i wskazówek przełożonych,
 dbać o stan maszyn, narzędzi i sprzętu,
 dbać o porządek i ład na stanowisku pracy,
 stosować odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej i zbiorowej,
 posiadać aktualne zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do wykonywania
czynności zawodowych,
 niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym wypadku lub zagrożeniu oraz
ostrzec współpracowników o grożącym niebezpieczeństwie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Aby praca przebiegała poprawnie i nie stanowiła zagrożenia dla wykonujących ją osób,
wszystkie czynniki z nią związane powinny współgrać ze sobą, być zoptymalizowane,
wygodne, bezpieczne, zapewniać powinny komfort psychiczny i fizyczny.
oświetlenie hałas mikroklimat promieniowanie substancje toksyczne
materialne środowisko pracy
maszyna człowiek
stanowiska pracy
społeczne środowisko pracy tempo pracy pozycja
pracy
Rys. 1. Czynniki wpływające na sposób wykonywania pracy [z
ródło własne]
W pomieszczeniach, w których odbywa się praca, należy zapewnić:
 oświetlenie naturalne i sztuczne,
 urządzenia utrzymujące właściwą temperaturę wewnętrzna w okresie obniżonych
temperatur,
 odpowiedniÄ… wymianÄ™ powietrza,
 zabezpieczenie przed wilgociÄ…,
 zabezpieczenie przed uciążliwymi dz
więkami i drganiami,
 odpowiednie wymiary pomieszczenia,
 zabezpieczenie przed szkodliwymi wyziewami, gazami, pyłami i promieniowaniem,
 prawidłową ewakuację,
 właściwą odporność ogniową elementów.
Zagrożenia występujące podczas pracy można podzielić na dwie podstawowe grupy:
 czynniki niebezpieczne (urazowe), które działając na człowieka mogą spowodować uraz
(wypadek przy pracy):
 zagrożenia elementami ruchomymi i luz
nymi,
 zagrożenia elementami wystającymi i ostrymi,
 zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi,
 zagrożenia porażeniem prądem elektrycznym,
 zagrożenia poparzeniem,
 zagrożenia pożarem lub wybuchem.
 czynniki szkodliwe i uciążliwe działające na osoby wykonujące prace przez dłuższy
okres i mogące spowodować obniżenie sprawności fizycznej, psychicznej, bądz
zmiany
w stanie zdrowia:
 czynniki fizyczne: hałas, wibracja, pyły i wyziewy,
 czynniki chemiczne: substancje drażniące, uczulające, rakotwórcze (w zależności od
drogi działania: przez drogi oddechowe, przez skórę i drogi śluzowe, przez przewód
pokarmowy),
 czynniki biologiczne: bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki, drobne
wielokomórkowce,
 czynniki psychologiczne: obciążenia fizyczne i psychonerwowe.
Niebezpieczeństwo przy pracach przygotowawczo  zakończeniowych oraz
montażowych instalacji sanitarnych powodują prace ręczne i mechaniczne przy użyciu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
narzędzi, elektronarzędzi, sprzętu do lutowania, spawania, zgrzewania, prace na
rusztowaniach pomostów, a także prace pomiarowe wytyczające trasy przewodów.
Czynniki szkodliwe i uciążliwe również mogą wystąpić podczas prac związanych
z wykonywaniem instalacji sanitarnych. Należy dbać o to, by ograniczać je do minimum.
Przed przystąpieniem do robót należy przygotować stanowisko robocze, a przede
wszystkim:
 uporządkować zalegające odpady materiałowe i przedmioty utrudniające chodzenie
i pracÄ™,
 przygotować odpowiednią ilość i ułożyć materiały budowlane i instalacyjne,
 przygotować i sprawdzić stan narzędzi, sprzętu i urządzeń,
 sprawdzić jakość wykonanych rusztowań i pomostów w sytuacji, gdy prace wykonać
należy z ich wykorzystaniem,
 zadbać o właściwe rozmieszczenie materiałów, narzędzi i urządzeń.
Trasowanie i montaż instalacji sanitarnych często wymaga, aby czynności te wykonać na
wysokości, z użyciem drabiny. Należy wówczas stanowisko pracy zabezpieczyć barierką
o wysokości 1,1 m.
Wykonując otwory w ścianach lub stropach, należy zabezpieczyć taśmą lub barierą
określoną strefę ściany, aby uniknąć uszkodzeń ciała pracujących tam osób spadającym
z przebicia gruzem lub przechodzącym przez ścianę urządzeniem np. wiertłem, przecinakiem
itp. Podobne zabezpieczenia należy wykonać przy wykuwaniu wnęk i bruzd w ścianach.
Narzędzia używane przy robotach instalacyjnych powinny być zdatne do użytku,
nieuszkodzone, codziennie starannie oczyszczone i konserwowane.
Przy ręcznym wykonaniu bruzdy lub przejścia przez ścianę należy założyć okulary
ochronne, rękawice i wyznaczyć wzdłuż ściany strefę niedostępną dla osób trzecich.
Podczas obróbki mechanicznej należy bezwzględnie przestrzegać zasad użytkowania
urządzeń oraz podanych w instrukcjach obsługi sposobów podłączenia ich do sieci
elektrycznej i uziemień. Nie wolno użytkować sprzętu bez przewidzianych przez producenta
osłon.
Instalacje sanitarne powinny być montowane zgodnie z dokumentacją techniczną,
wytycznymi wykonania i odbioru robót instalacyjnych, wymaganiami Prawa Budowlanego
i innych dokumentów prawnych obowiązujących w tym zakresie.
Podkład budowlany, przedstawiający rzut poziomy kondygnacji z wrysowaną instalacją,
jak i rozwinięcie instalacji w pionie lub ich aksonometria określają przebieg przewodów na
przegrodach budowlanych, rozmieszczenie armatury i urządzeń.
Korzystając z odpowiednich narzędzi do pomiaru długości i wysokości, właściwie
odczytując rysunki na podkładach budowlanych (uwzględniając skalę tych rysunków),
zaznaczyć należy na przegrodach budowlanych przebieg rur, miejsca przejść przez przegrody
budowlane i montażu armatury.
Podstawowymi narzędziami służącymi do wyznaczania i odmierzania trasy instalacji,
wskazywania miejsc mocowania uchwytów, przejść przez przegrody budowlane i miejsc
montażu armatury i urządzeń instalacji są: liniał, taśma miernicza, sznur traserski,
poziomnica.
Trasowanie jest to zaznaczanie na powierzchni ścian, stropów i sufitu linii prowadzenia
odcinków prostych instalacji, miejsc wykonania gięć i przejść przez przegrody.
Rozróżniamy pojęcia długości montażowej i rzeczywistej przewodów. Różnicę między
nimi obrazuje poniższy rysunek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys 2. Długości przewodów montażowe i rzeczywiste [5, s.35]
Pomiary niezbędne dla trasowania wykonać należy za pomocą sztywnych przymiarów
kreskowych z dokładnością do 1 działki elementarnej. Należy wyznaczyć co najmniej 2
punkty, a potem przez nie prowadzić linię prostą, używając liniału i ołówka. W przypadku
wyznaczania dłuższych odcinków pionowych, na przykład do wyznaczania pionu
przechodzącego przez kilka kondygnacji, używa się ciężarka pionu (pionu murarskiego).
Sprawdzenie, czy otrzymana linia pozioma rzeczywiście zachowuje poziom, odbywa się
przy pomocy poziomnicy.
Przy wytaczaniu i oznaczaniu trasy i montażu urządzeń i elementów wyposażenia
sanitarnego stosuje się narzędzia pomiarowe i traserskie: przymiar kreskowy i taśmowy,
przymiar składany zwany metrówką, suwmiarkę uniwersalną, sznurek traserski, poziomnice
wodne i alkoholowe, rysiki, ołówki, punktaki, kątowniki oraz sznurek z ciężarkiem do
wyznaczania pionu.
Przed przystąpieniem do prac przygotowawczo  zakończeniowych należy ustalić
zapotrzebowanie materiałowe niezbędne do zrealizowania założonego zakresu prac. Jest to
warunek właściwej organizacji robót. Sporządzenie zestawień materiałów wykonuje się dla
określonego rodzaju prac czy fragmentów instalacji, rzadziej dla całości robót budowlano 
instalacyjnych. Zestawienie powinno zawierać wykaz potrzebnych materiałów oraz ich ilości.
W celu sporządzenia zapotrzebowania materiałowego należy wykonać przedmiar robót,
czyli obliczyć ich ilość na podstawie dokumentacji technicznej. Obliczeń dokonuje się na
podstawie Katalogów Nakładów Rzeczowych lub innych Katalogów Normatywnych, które
uwzględniają ubytki materiałów w procesie technologicznym. Zestawienie materiałowe
rozpoczyna się od materiałów podstawowych, a następnie pomocniczych.
Zużycie materiałów pomocniczych, nie wymienionych w KNR, używanych do
wykonania danego elementu robót, określa się procentowo od wartości materiałów
wymienionych w tablicy. Wielkość wskaz
nika procentowego materiałów pomocniczych jest
różny w zależności od pozycji kosztorysowej.
Pomierzone, wyliczone i dobrane materiały podstawowe i pomocnicze wpisuje się
w tabele, zachowując odpowiedni układ (tabela 1).
Przedmiar przedstawia się w formie tabelarycznej, w której podane są takie dane, jak:
- numer pozycji przedmiarowej,
- oznaczenie elementu robót (np. roboty przygotowawcze, zakończeniowe, instalacyjne
itp.),
- opis pozycji kosztorysowej w formie skróconej,
- jednostka miary,
- ilości pozycji kosztorysowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Tab. 1. Przykładowy przedmiar prac przygotowawczo  instalacyjnych instalacji gazowej [z
ródło własne]
Nr Podstawa Opis robót Jm Ilość
Roboty przygotowawcze
1 KNR 4  Mechaniczne przebijanie otworów długości do 30 cm w stropach szt 2,000
03 betonowych dla rur o średnicy do 40 mm
1004/12
2 KNR 4  Mechaniczne przebijanie otworów o długości do 1 cegły w ścianach lub szt 1,000
03 stropach z cegły dla rur o średnicy do 25 mm
1004/06
Roboty instalacyjne
3 KNR 2  Rurociągi instalacji gazowych o średnicy nominalnej 32 mm o m 12,000
15 połączeniach spawanych, na ścianach w budynku mieszkalnym
0303/01
4 KNR 2  Rurociągi instalacji gazowych o średnicy nominalnej 15 mm o m 2,000
15 połączeniach gwintowanych, na ścianach w budynku mieszkalnym
0301/01
5 KNR 2  Kurki gazowe przelotowe o średnicy 15 mm szt 2,000
15
0310/01
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polegają prace przygotowawczo  zakończeniowe podczas montażu instalacji
sanitarnej w budynku?
2. Jakie zasady obowiązują podczas organizacji stanowisk prac montażowych
i przygotowawczo  zakończeniowych?
3. Czy potrafisz zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii?
4. Jakie środki bezpieczeństwa są niezbędne do danego zakresu robót montażowych?
5. W jaki sposób i przy pomocy jakiego sprzętu wykonuje się pomiary metrologiczne
i kontrolno  pomiarowe służące wytrasowaniu instalacji lub jej fragmentów?
6. Jaki jest cel wykonywania przedmiaru robót?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj instrukcję bezpiecznego korzystania z pracowni szkolnej, w której odbywać się
będą ćwiczenia praktyczne związane z technikami instalacyjnymi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady bhp obowiązujące podczas wykonywania ćwiczeń związanych
obróbką mechaniczną i montażową instalacji sanitarnych,
2) przeanalizować podstawowe wytyczne związane z organizacją bezpiecznej pracy,
3) przeanalizować zasady ergonomii,
4) opracować instrukcję bezpiecznego korzystania z pracowni szkolnej,
5) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy,
6) porównać efekt swojej pracy z pracami pozostałych uczniów,
7) przeanalizować istniejące rozwiązanie i zaproponować ewentualne zmiany,
8) przedyskutować swoją propozycję z nauczycielem i pozostałymi uczniami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory kreślarskie,
 ołówek, długopis, gumka,
 instrukcje stanowiskowe,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad bhp, p.poż., ochrony środowiska i ergonomii.
Ćwiczenie 2
Wykonaj trasowanie układu instalacji sanitarnej według załączonej dokumentacji
technicznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji sanitarnej,
2) przeczytać instrukcję bhp,
3) przygotować stanowisko pracy: dobrać narzędzia pomiarowe i narzędzia do trasowania,
4) wykonać trasowanie instalacji sanitarnej zgodnie z dokumentacją techniczną,
5) sprawdzić wykonane pomiary,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczna instalacji sanitarnej,
- przymiar kreskowy,
- przymiar taśmowy,
- przymiar składany,
- suwmiarka,
- kÄ…towniki,
- rysiki,
- cyrkle,
- ryśnik,
- rylec,
- punktak,
- drabina.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy z zachowaniem zasad ergonomii, bhp
i p.poż.? ðð ðð
2) wyznaczyć trasę przewodów oraz miejsca montażu uzbrojenia?
ðð ðð
3) wyznaczyć miejsca wykonania bruzd i przebić przez przegrody
budowlane? ðð ðð
4) wykonać pomiary metrologiczne z zastosowaniem typowych narzędzi
pomiarowych oraz aparatury kontrolno  pomiarowej? ðð ðð
5) zastosować zasady racjonalnej gospodarki materiałami i sprzętem?
ðð ðð
6) wykonać zestawienie sprzętu, narzędzi i materiałów do określonego
zadania zawodowego? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Prace przygotowawcze i montażowe instalacji sanitarnych
4.2.1. Materiał nauczania
Wytyczenie i oznaczenie trasy instalacji i montażu instalacji sanitarnych
Posługując się projektem instalacji odczytuje się podstawowe informacje o przebiegu,
sposobie prowadzenia i miejscach umieszczenia urządzeń i armatury instalacji.
Przewody wewnętrznych instalacji sanitarnych mogą być prowadzone: na wierzchu
ścian, pod tynkiem i w bruzdach.
Przy układaniu przewodów na wierzchu ścian ważne jest wyznaczenie trasy prowadzenia
przewodu, określenie ilości, położenia i konstrukcji uchwytów stałych oraz kompensatorów.
Dane dotyczące sposobu prowadzenia, długości odcinków rur i miejsca montażu, rodzaju
armatury odczytuje się z projektu. Sposób zamocowania lub montażu urządzeń określa
niejednokrotnie instrukcja jego montażu.
Zaznaczyć należy miejsca przejścia przez przegrody budowlane rur  tak ścian jak
i stropów wiedząc, że wszystkie przejścia wykonuje się zazwyczaj w tulejach ochronnych
i w obszarze tulei nie może być wykonane żadne połączenie na przewodzie.
Zgodnie z oznaczeniami w projekcie zaznaczyć należy trasę przebiegu przewodów
rurowych z uwzględnieniem długości odcinków (uwzględniając wysokość prowadzenia
przewodów) oznaczeniem miejsc wystąpienia i rodzaju złączek.
Przewody instalacji sanitarnych mogą być prowadzone w bruzdach, czasami
wypełnionych masą tynkarską. Jeśli bruzdy poziome i pionowe muszą być wykonane
w istniejących już ścianach nośnych, np. przy renowacji starych budynków, to ich wymiary
i położenie nie mogą naruszać konstrukcji budynku. Głębokość bruzdy powinna zapewniać
całkowite skrycie przewodów wraz z izolacją, z zachowaniem odstępu od izolacji do
krawędzi tynku rzędu 1cm.
Układanie przewodów instalacji sanitarnych
Podczas wykonywania każdej instalacji obowiązują przede wszystkim warunki
techniczne wykonania i odbioru robót instalacyjnych, stanowiących odrębny dokument,
wspólny dla wszystkich materiałów.
Dodatkowe zalecenia dotyczące montażu instalacji sanitarnych wynikają ze
specyficznych własności materiałów i technologii, bądz
rozprowadzanej instalacji.
Aby instalacja była wykonana prawidłowo i charakteryzowała się trwałością muszą być
spełnione warunki:
 każdy odcinek rury pomiędzy dwoma stałymi punktami podparcia musi mieć możliwość
wydłużania się bez ograniczeń,
 odkształcenia nie mogą działać na zbyt krótki odcinek instalacji, jego długość musi być
nie mniejsza, niż odczytywana z wytycznych montażu,
 musi być zapewniona właściwa kompensacja  naturalna lub wymuszona zwana też
sztuczną (poprzez zainstalowanie kompensatorów),
 muszą być uwzględnione zalecenia dotyczące izolacji cieplnej i dz
więkowej oraz
wydłużeń cieplnych, w przypadku instalacji wodociągowych wykonanych z miedzi:
 przewody ułożone w bruzdach w całości powinny być owinięte elastyczną osłoną lub
powinny być zastosowane rury w fabrycznej otulinie,
 przewody układane w ścianach i na stropach powinny być na całej długości
zabezpieczone odpowiednią elastyczną osłoną (dotyczy instalacji wodociągowych),
 przewody układane w ścianach pod tynkiem powinny mieć zwiększoną grubość
otuliny,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
 rury z fabrycznie nałożonym płaszczem PVC w instalacjach wodociągowych mogą
być zatynkowane bez dodatkowej otuliny w obszarze łączników, jeżeli odległość
między dwoma łukami nie przekracza 3 m.
 w przypadku instalacji przebiegajÄ…cej przez agresywnÄ… atmosferÄ™  przewody
wymagajÄ… wzmocnionej ochrony antykorozyjnej,
 rury z miedzi mogą być układane pod tynkiem bez stosowania ochrony antykorozyjnej,
(wyjątkiem jest zaprawa z domieszką amoniaku, kiedy należy dodatkowo zabezpieczyć
instalacjÄ™),
 przy przejściach przez przegrody konstrukcyjne (ściany nośne, stropy) przewody należy
prowadzić w rurach ochronnych; przez inne przegrody dopuszcza się otwory luz
ne.
Na odcinkach tych nie może być żadnych połączeń przewodów. Średnica tulei ochronnej
jest zazwyczaj większa o około 1 cm od średnicy przewodu. Przestrzeń między rurami
wypełnia się elastycznym szczeliwem. Przy przechodzeniu przez stropy wymaga się, aby
rura ochronna wystawała po 3 cm w każdą stronę poza strop.
 przewody ciepłej wody należy izolować cieplnie, gdy:
 mają średnicę 28 mm i większą,
 sÄ… to przewody obiegu cyrkulacyjnego,
 sÄ… to przewody nie znajdujÄ…ce siÄ™ w pomieszczeniach mieszkalnych budynku,
 są to przewody w budynkach niemieszkalnych (hotele, szpitale, szkoły).
 zalecane jest, aby w montażu instalacji wodnych zastosowane były materiały jednorodne
w całej instalacji, zasadą jest aby rury z miedzi montować za rurami ze stali
ocynkowanej, patrząc w kierunku przepływu wody, nie dotyczy to instalacji grzewczych
po dodaniu inhibitorów,
 miejsce bezpośredniego styku miedzi ze stalą ocynkowaną należy zabezpieczyć
przekładką dielektryczną, czyli wykonaną z materiału będącego izolatorem dla
przepływu prądu,
 nie ma ograniczeń w łączeniu rur miedzianych z tworzywami sztucznymi,
 po zewnętrznej stronie ścian budynku nie może być prowadzona instalacja gazowa,
 przewodów miedzianej instalacji gazowej nie wolno prowadzić w wypełnionych
bruzdach,
 dopuszcza się pokrycie połączeń lutowanych instalacji lakierem bezbarwnym
z domieszką sproszkowanej miedzi, ale dopiero po wykonaniu próby szczelności
z pozytywnym wynikiem,
 w instalacjach gazowych nie obowiązuje zasada stosowania materiałów jednorodnych,
 w instalacjach gazowych wolno stosować jedynie fabrycznie wykonane łączniki,
 jako materiał uszczelniający do połączeń gwintowych w instalacjach gazowych z miedzi
można używać taśm i włókien teflonowych, past uszczelniających i tworzywa
anaerobowego.
Wykonując instalacje z tworzywa sztucznego należy przestrzegać warunków
technicznych wykonania i odbioru robót instalacyjnych oraz obowiązujących dla danego
tworzywa zaleceń, które wynikają z jego specyficznych własności.
W przypadku tworzyw sztucznych należy uwzględnić dodatkowo następujące
wymagania:
 przewody prowadzone w bruzdach powinny być montowane na wspornikach i uchwytach
tak, aby nie stykały się ze ściankami bruzd,
 przewody można układać w bruzdach w rurach osłonowych z tworzywa sztucznego,
 przewód w rurze osłonowej powinien być ułożony bez naprężeń,
 zakrycie bruzdy może nastąpić po dokonaniu odbioru częściowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
 przewody wodociągowe przy przekraczaniu przegród budowlanych i ław
fundamentowych nie powinny być łączone między sobą, a przejścia powinny być
chronione tuleją ochronną ze szczelnym, elastycznym wypełnieniem.
 przewody z tworzyw sztucznych należy układać w odległości min 0,1m od zewnętrznej
powierzchni rurociągów cieplnych  jeżeli nie można zachować tej odległości, należy
zastosować izolację cieplną,
 przy połączeniach bezpośrednich z urządzeniem wytwarzającym ciepło  między z
ródło
ciepła a przewodem z tworzywa sztucznego trzeba zamontować odcinek przewodu
stalowego o dÅ‚ugoÅ›ci co najmniej 0,5m przy temperaturze wody do 60°C i dÅ‚ugoÅ›ci co
najmniej 2,0m przy wyższych temperaturach wody.
 przewody wykonane z tworzyw sztucznych powinny być izolowane w sposób typowy dla
wszystkich materiałów,
 instalacja wodociągowa wraz z armaturą powinna być zabezpieczona przed możliwością
powstawania i rozprzestrzeniania się hałasów i drgań.
Kompensacja wydłużeń cieplnych
W instalacjach sanitarnych, w których temperatura pracy jest różna od temperatury
montażu lub podczas eksploatacji, następują wahania temperatur powodujące zmiany
wymiarów liniowych przewodów. Pojawiają się więc wydłużenia termiczne, których wielkość
zależy od rodzaju materiału, z którego wykonane są przewody. Przy niezapewnieniu
odpowiednich możliwości rozszerzenia przewodów, w materiale rur będą rosły naprężenia
wewnętrzne obniżając trwałość instalacji. W skrajnych przypadkach, po przekroczeniu
naprężeń dopuszczalnych, nastąpić może trwałe odkształcenie przewodów, a nawet
rozszczelnienie instalacji.
Kompensację wydłużeń liniowych przewodów miedzianych, czyli zrównoważenie
jednego działania innym działaniem, można i należy zapewnić poprzez:
 kompensacjÄ™ naturalnÄ…,
 kompensację sztuczną polegającą na włączeniu w instalację elementów zwanych
kompensatorami.
Kompensację naturalną uzyskuje się poprzez zmianę prowadzenia przewodów i właściwe
rozmieszczenie punktów stałych.
Aby instalacja była trwała, w uchwytach oraz przejściach przez stropy i ściany rura musi
mieć możliwość swobodnego przesuwania się.
Przy zmianie kierunku prowadzenia przewodu lub przy odgałęzieniu (miejsca te są
krytyczne dla powstających naprężeń) powinien zostać pozostawiony dostatecznie długi
swobodny odcinek, którego zadaniem jest umożliwienie wydłużenia przewodu ograniczonego
punktem stałym. Minimalną długość tego odcinka należy dobrać na podstawie wytycznych
technicznych obowiÄ…zujÄ…cych w tym zakresie.
W przypadku, gdy rury pomiędzy dwoma punktami stałymi nie mają możliwości
wydłużenia się, aby nie doprowadzić do wadliwej pracy i uszkodzenia instalacji, należy
pomiędzy nie wbudować kompensatory.
Obowiązującą zasadą jest, aby kompensator zawsze umieszczać pomiędzy uchwytami
stałymi po środku, pomiędzy dwoma odgałęzieniami oraz, aby w osi symetrii kompensator
był mocowany uchwytem stałym.
Należy zwrócić uwagę na to, aby przed wbudowaniem kompensatora sprawdzić, czy
długość odcinka pomiędzy sąsiednimi odgałęzieniami pozwala na wbudowanie
kompensatora.
Wielkość ramienia pozwalającego na kompensację wydłużenia rury, uzależniona jest od
średnicy i materiału przewodu. Zaleca się jednak, aby niezależnie od ogólnie przyjętych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
zaleceń doboru długości ramienia kompensatora, korzystać z danych udostępnianych przez
producentów konkretnych systemów instalacyjnych.
W przypadku, gdy sąsiednie odgałęzienia leżą bliżej niż wymagane, należy:
 przy skróceniu długości o 25%  ramię kompensatora zwiększyć o 10%,
 przy skróceniu długości o 50%  ramię kompensatora zwiększyć o 40%.
Kolejnym sposobem na kompensację wydłużeń liniowych jest wykonywanie odsadzek,
czyli wbudowywanie kształtek rurowych dwukrotnie wygiętych w kształcie niepełnej litery S,
służących do łączenia ze sobą poszczególnych odcinków rur. Ten sposób kompensacji
najczęściej wykorzystywany jest jako kompensacja pionów instalacyjnych.
Jeśli przy układaniu przewodu jest mało miejsca, co najczęściej ma miejsce podczas
układania przewodów w szychtach instalacyjnych, stosuje się kompensatory osiowe:
dławicowe lub mieszkowe.
Kompensatory dławicowe charakteryzują się zdolnością przejmowania dużych wydłużeń,
mogą pracować pod różnymi ciśnieniami roboczymi i temperaturami. Podstawową ich wada
jest wysoka cena, stÄ…d w instalacjach domowych sÄ… rzadko wykorzystywane.
Kompensatory mieszkowe wymagają podczas montażu ścisłego przestrzegania
wytycznych producenta, nie wolno ich przeciążać.
Rys. 3. Kompensator U  kształtkowy: PP  podpora przesuwna, PS  podpora stała,
Lu  długość ramienia kompensatora, "L  wydłużenie odcinka, SA  odstęp
bezpieczeństwa, Wu  szerokość kompensatora [4, s. 82]
Rys. 4. Wykorzystanie samokompensacji przy projektowaniu przebiegu
tras przewodów: PP  podpora przesuwna,
PS  podpora stała [4, s. 83]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Mocowanie przewodów do przegrody budowlanej
Trwałość instalacji sanitarnych w dużej mierze zależy od prawidłowości rozmieszczenia
uchwytów mocujących. Nie dopuszcza się zmniejszenia poziomych odległości pomiędzy
uchwytami.
Do mocowania rur miedzianych:
 w instalacjach wodnych powinny być stosowane uchwyty mocujące z tworzyw
sztucznych oraz przekładki elastycznej w uchwytach stalowych, aby ograniczyć
przenoszenie dz
więku,
 w instalacjach wodnych można stosować obejmy z taśmy miedzianej dla mniejszych
średnic oraz stalowe zaciski rurowe dla średnic większych,
 w przypadku stosowania uchwytów stalowych, pomiędzy obejmą stalową, a przewodem
miedzianym należy na całym obwodzie umieścić przekładkę ochronna z gumy lub taśmy
z miękkiego PVC, której zadaniem jest ochrona przesuwającej się rury miedzianej przed
porysowaniem, stanowiÄ…c dodatkowo izolacjÄ™ akustycznÄ…,
 niedopuszczalne jest stosowanie haków stalowych,
 rozprowadzających gaz należy bezwzględnie stosować uchwyty łącznie z kołkami
rozporowymi minimum M6 wykonane z materiałów niepalnych (wykonane z miedzi,
mosiądzu lub stali nierdzewnej). Celowe jest wypełnienie uchwytu przekładką niepalną.
Uchwyty i kołki z materiałów: tworzywo sztuczne, drewno, stal zwykła nie są
dozwolone.
Przewody instalacji miedzianej mogą być mocowane bezpośrednio do przegród
budowlanych lub poprzez różnej konstrukcji wsporniki, czy konstrukcje wsporcze do ścian,
stropów lub w szachtach instalacyjnych.
Jeżeli materiałem przewodowym instalacji sanitarnych nie jest miedz
, rurociągi mogą być
zamocowane do przegród za pomocą stalowych podpór z ceowników, kątowników, haków,
uchwytów różnej konstrukcji, zawieszeń, podparć ślizgowych oraz uchwytów z tworzyw
sztucznych.
Tabela 2. Rozstaw uchwytów przesuwnych na instalacjach z miedzi [z
ródło własne]
Åšrednica rury [mm] 12 15 22 28 35 42 54
Odległość między uchwytami [m] 1,25 1,25 2,0 2,25 2,75 3,0 3,5
Tabela 3. Maksymalne orientacyjne odległości między punktami mocowania przewodów poziomych
wykonanych, polichlorku winylu (PVC) i polietylenu (PE) [4, s. 57]
Średnica zewnętrzna rury [mm] Maksymalny rozstaw uchwytów [m]
PVC PE
16  25 0,7 0,4
32  50 1,2 0,75
63 1,5 0,9
Tabela 4. Odległości pomiędzy punktami mocowania przewodów z rur stalowych [z
ródło własne]
Średnica rury w mm Odległość w m
15÷20 mm 1,5
25÷32 mm 2,0
40÷50 mm 2,5
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 5. Podpory stałe i przesuwne: a) podpora stała wykonana
z dwóch złączek, b) podpora stała wykonana przy użyciu
złączki i trójnika, c) podpora przesuwna, 1  uchwyt
mocujący, 2  złączka, 3  trójnik [4. 68]
Wiercenie otworów w przegrodach budowlanych
Wiercenie otworów w przegrodach budowlanych związane jest z mocowaniem
elementów instalacji do tych przegród oraz wykonywaniem otworów na przejścia przewodów
przez ściany (otwory  przepusty). Zasadniczo w ścianach i stropach betonowych przejścia te
powinny być wykonane w trakcie wykonywania przegrody przez osadzenie tulei ochronnych
o odpowiednich średnicach. Do wiercenia otworów stosuje się przenośną wiertarkę
elektrycznÄ… obrotowo  udarowÄ….
W trakcie trasowania przebiegu trasy przewodów instalacji, stosuje się różne sposoby
oznaczania otworów pod uchwyty lub przejścia przez ścianę. Najczęściej zaznacza się środek
otworu i podaje Å›rednicÄ™ Ø w mm. Opis Å›rednicy powinien znajdować siÄ™ poza polem otworu.
Średnica i głębokość otworu zależy od wielkości kołka rozporowego.
Przy wykonywaniu otworów w przegrodach budowlanych stosuje się takie narzędzia jak:
młotki, punktaki, wiertła, czy też piły otworowe. Jednak podstawowym i najbardziej
uniwersalnym narzędziem do wykonywania otworów w różnych podłożach jest wiertarka
elektryczna udarowo  obrotowa.
Przykłady przejść przez przegrody budowlane pokazano poniżej.
Rys. 6. Przejście przewodu przez ścianę [6, s. 81] Rys. 7. Przejście przewodu przez strop [6, s. 81]
Izolowanie przewodów
Podczas przepływu nośnika przez instalację wodną lub wentylacyjną, dochodzić może do
wychłodzenia tego nośnika (wody, powietrza, pary wodnej). Wymagane jest wtedy
izolowanie przewodów warstwą chroniącą przed niepożądanymi stratami ciepła. Przewody
instalacyjne przygotowane do założenia warstwy izolacyjnej powinny być czyste, suche, bez
śladów uszkodzeń mechanicznych. Przyjmuje się, że materiałem izolacyjnym może być taki
materiał, którego współczynnik przewodzenia ciepła wynosi mniej niż 0,175 W/mK.
Do wykonania izolacji powinny być użyte materiały powszechnie stosowane
w budownictwie i posiadające stosowane świadectwa dopuszczenia do zastosowania
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych. Materiały izolacyjne powinny być one suche,
czyste, nieuszkodzone i zabezpieczone przed zawilgoceniem.
Grubość izolacji oraz rodzaj płaszcza ochronnego powinna być zgodna z wymaganiami
określonymi w projekcie technicznym.
Zakończenie izolacji na przewodzie powinno być zabezpieczone przed ewentualnym
uszkodzeniem i zawilgoceniem.
Założenie warstwy izolacyjnej powinno być poprzedzone przeprowadzeniem prób
szczelności, wykonaniem wymaganych zabezpieczeń antykorozyjnych oraz po potwierdzeniu
zgodności wykonania stosownym protokołem odbioru. W ciepłownictwie stosuje się głównie
materiały wykonane ze spienionego kauczuku syntetycznego, polietylenu oraz lekkiej pianki
poliuretanowej. Kauczuk służy do izolacji przewodów instalacjach grzewczych, sanitarnych
i klimatyzacyjnych. Pianki polietylenowe i poliuretanowe są stosowane do instalacji ciepłej
i zimnej wody oraz centralnego ogrzewania. Typowymi materiałami przeznaczonymi do
izolacji cieplnej są również izolacje warstwowe przygotowywane na miejscu budowy (maty
z waty szklanej na podkładce z tektury falistej odpowiednio zabezpieczone), kształtki
łupinowe z pianki poliuretanowej, czasami wykańczane kształtkami z blachy stalowej.
Otuliny mogą występować jako: okrągłe, tradycyjne, mimośrodowe, w wężach pancernych,
w płaszczach aluminiowych lub z polichlorku winylu. Izolacji nie należy stosować na
zaworach bezpieczeństwa, silnikach i siłownikach. W przypadku instalacji ciepłej wody
izolacje montuje się na całej długości.
Instalacje wodno  kanalizacyjne oraz klimatyzacyjne nieprawidłowo zaprojektowane
i wykonane mogą być również z
ródłem dokuczliwego hałasu. Aby zmniejszyć uciążliwość
takiego hałasu, należy wykonać dz
więkochłonną i przeciwdrganiową izolację przewodów,
stosując maty i otuliny z wełny kamiennej i szklanej oraz montując na przewodach
kompensatory drgań. Wełna mineralna  dzięki sprężystości  nadaje się także do izolowania
akustycznego instalacji grzewczych i klimatyzacyjnych. Efekty tłumiące można osiągnąć już
przy zastosowaniu 25 milimetrowych produktów z wełny mineralnej.
Spośród materiałów izolacyjnych, wśród których stosowane są: włókna mineralne,
polistyrol, moltopren, najczęściej dla izolacji przewodów instalacji wentylacyjnych
wykorzystywane są płyty i maty z włókien mineralnych z okładziną aluminiową.
Izolację powinno się zakładać dopiero wtedy, gdy ze względu na postęp robót
budowlanych można się spodziewać, że nie zostanie ona uszkodzona przez innych
wykonawców robót.
Przy obróbce istotne jest, aby wszelkie połączenia poprzeczne i wzdłużne wykonywać za
pomocą klejów i taśm klejących oraz zamykać wszelkie otwory w okładzinie, co zapewni
wymaganą szczelność.
Jako materiału mocującego można użyć taśm klejących, klejów, szpilek stalowych
mocowanych pistoletem elektrycznym.
Elastyczne materiały izolacyjne  maty  są naklejane. Klej nanosi się na powierzchnię
przewodu lub rury w postaci pasów poprzecznych szerokości 15 cm, w odstępach około 30
cm. Następnie nakłada się wcześniej przygotowany materiał izolacyjny, dociskając go,
a w miejscach połączeń smarując dodatkowo klejem. Maty na przewodach dużych wymiarów
od spodu dodatkowo mocuje siÄ™ szpilkami.
Sztywne materiały izolacyjne  płyty  mocuje się na kanałach prostokątnych wyłącznie
za pomocą szpilek. Szpilki nakłada się w co najmniej dwu rzędach, w odległości 30 40 cm na
każdym boku kanału. Przycięte wcześniej kawałki izolacji należy nadziać na szpilki
i przytwierdzić specjalnymi klipsami. Wszystkie otwory oraz połączenia poprzeczne należy
zakleić taśmą klejącą szerokości 50 75 mm.
Akustyczność przewodów można obniżyć poprzez zastosowanie materiałów porowatych
wykonanych z wełny szklanej lub mineralnej, które są materiałami dz
więkochłonnymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wytłumienie pomieszczenia od uciążliwego hałasu można również osiągnąć poprzez
umieszczenie w nich dywanów, firan, zasłon, albo pokrycie stropów i ścian płytami
dz
więkochłonnymi lub kasetonami akustycznymi.
Tłumienie drgań osiągnąć można stosując tłumiki, którymi są amortyzatory gumowe
i tłumiki drgań montowane w przewodach rurowych dla zapobieżenia przenoszenia dz
więków
na przegrody budowlane.
Inwentaryzacja instalacji sanitarnych
Czasami występuje konieczność wykonania inwentaryzacji instalacji sanitarnych lub
sieci komunalnych. Celem inwentaryzacji jest zazwyczaj sprawdzenie, czy przebieg lub
wyposażenie instalacji lub sieci jest zgodne z projektem technicznym, a czasami
inwentaryzacja wykonywana jest w celu odtworzenia zagubionej lub nieaktualnej
dokumentacji technicznej. InwentaryzacjÄ™ instalacji wykonuje siÄ™ w postaci szkicu
odręcznego i aksonometrii, na których wymiaruje się przewody i elementy wyposażenia,
podajÄ…c ich wymiary rzeczywiste, podajÄ…c charakterystyczne parametry zainstalowanych
elementów wyposażenia. Inwentaryzacja sieci komunalnych jest zazwyczaj prowadzona na
mapach i planach wykonanych w skali 1:250, a jej celem jest stwierdzenie, czy przebieg trasy
i elementy uzbrojenia sÄ… zgodne z dokumentacjÄ….
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie zabezpieczenia przewodów instalacyjnych wykonuje się celem ich ochrony przed
korozja, drganiami i stratami ciepła?
2. Na czym polega kompensacja przewodów i kiedy się ją stosuje?
3. W jaki sposób mocowane są przewody instalacyjne do przegród budowlanych?
4. W jaki sposób można zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych?
5. W jaki sposób należy mocować przewody instalacji sanitarnych do przegrody
budowlanej?
6. W jakim celu wykonuje siÄ™ inwentaryzacjÄ™ instalacji sanitarnych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj inwentaryzacjÄ™ instalacji wodociÄ…gowej i kanalizacyjnej w Å‚azience szkolnej.
Przeanalizuj rozmieszczenie przyborów sanitarnych i zaproponuj ewentualne zmiany ich
usytuowania, aby korzystanie z nich było wygodniejsze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) udać się do łazienki szkolnej będąc zaopatrzonym w materiały papiernicze, ołówek,
gumkÄ™,
2) na odręcznie wykonanym rzucie łazienki zaznaczyć rozmieszczenie przyborów
sanitarnych,
3) wykonać pomiary wielkości przegród budowlanych i zwymiarować pomieszczenie na
rzucie,
4) naszkicować przebieg instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej,
5) naszkicować aksonometrię przewodów wodociągowych i kanalizacyjnych,
6) nanieść na rzut poziomy i aksonometrię niezbędne wielkości, oznaczenia i symbole,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
7) zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
8) porównać efekt swojej pracy z pracami pozostałych uczniów,
9) przeanalizować istniejące rozwiązanie i zaproponować ewentualne zmiany,
10) przedyskutować swoją propozycję z nauczycielem i pozostałymi uczniami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory kreślarskie,
 ołówek, długopis, gumka,
 przymiar liniowy,
 suwmiarka,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad przeprowadzania inwentaryzacji instalacji
sanitarnych.
Ćwiczenie 2
Wykonaj izolację ciepłochronną fragmentu instalacji centralnego ogrzewania w piwnicy
budynku szkolnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować przebieg instalacji centralnego ogrzewania w piwnicy szkolnej,
2) zaplanować kolejność wykonywanych czynności,
3) dobrać materiały i narzędzia,
4) wykonać izolację,
5) sprawdzić poprawność wykonania izolacji,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przymiar składany,
 materiały izolacyjne,
 nóż.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zastosować zasady układania przewodów instalacji sanitarnych w
budynku? ðð ðð
2) wykonać kompensację przewodów instalacji sanitarnych?
ðð ðð
3) zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych?
ðð ðð
4) zabezpieczyć cieplnie przewody instalacyjne?
ðð ðð
5) zabezpieczyć akustycznie kanały wentylacyjne?
ðð ðð
6) określić zasady mocowania przewodów instalacji sanitarnych?
ðð ðð
7) wykonać pomiary oraz rysunki inwentaryzacyjne instalacji sanitarnych?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3. Miedz
jako tworzywo w instalatorstwie sanitarnym
4.3.1. Materiał nauczania
Rury z miedzi znajdujÄ… zastosowanie w instalacjach wodociÄ…gowych wody zimnej
i ciepłej, instalacjach grzewczych i instalacjach gazowych. W zależności od swojego stopnia
twardości, a więc wytrzymałości mechanicznej, ich wykorzystanie jest następujące:
 rury w stanie miękkim oznaczone symbolem R 220: instalacje wodociągowe, grzewcze;
 rury w stanie półtwardym oznaczone symbolem R 250: instalacje wodociągowe,
grzewcze;
 rury w stanie twardym oznaczone symbolem R 290: instalacje gazowe, wodociÄ…gowe,
grzewcze.
W instalacjach centralnego ogrzewania oprócz rur  gołych wykorzystywane są rury
miedziane w fabrycznie nałożonych otulinach oraz rury z płaszczem tworzywowym, czyli
tzw. rury preizolowane.
Jako materiał łączników do instalacji wykonanej z miedzi stosuje się oprócz miedzi
również mosiądz i brąz. Mosiądz jest stopem miedzi, w którym głównym dodatkiem
stopowym jest cynk. Brąz jest stopem miedzi, w którym głównym dodatkiem stopowym jest
cyna.
Do zalet instalacji wykonywanych z miedzi należą:
 wysoka trwałość przewodów,
 niewielki ciężar materiału,
 łatwy, szybki i tani montaż  między innymi poprzez wyeliminowanie połączeń
gwintowanych na korzyść lutowanych,
 większa niezawodność ze względu na stosowane połączenia nierozłączne,
 mniejsze zużycie materiału  stosowanie rur o mniejszych średnicach i mniejszych
grubościach ścianek w stosunku do instalacji wykonanych ze stali,
 bakteriostatyczne oddziaływanie miedzi w stosunku do wody instalacyjnej (instalacje
wodociÄ…gowe),
 nieprzepuszczalność dla gazów (istotne dla instalacji grzewczych),
 koszt porównywalny z kosztami instalacji wykonywanych z innych materiałów,
 uniwersalne stosowanie poszczególnych elementów instalacji niezależnie od ich
producenta. Pewnym ograniczeniem stosowania miedzi w instalacjach wodnych jest ich
łączenie z innymi materiałami instalacyjnymi. Polega ono na tym, aby w instalacjach
ciepłej i zimnej wody nie instalować przewodów lub urządzeń stalowych (stalowych
ocynkowanych) za przewodami z miedzi, uwzględniając kierunek przepływu.
Każda rura powinna być oznaczona trwale napisem umieszczonym wzdłuż rury,
zawierajÄ…cym:
 numer normy, wg której jest wykonana rura (PN EN 1057),
 nominalne wymiary: średnica x grubość ścianki w mm,
 znak wytwórcy,
 data produkcji  rok i kwartał (I  IV) lub rok i miesiąc (1 12).
Rury w otulinie powinny posiadać  poza napisem na rurze  również napis na otulinie,
który powinien zawierać:
 średnicę zewnętrzną i grubość ścianki rury w mm,
 znak identyfikacyjny producenta,
 datę produkcji: rok i kwartał lub rok i miesiąc.
Aby zastosować właściwą rurę miedzianą do wykonania instalacji sanitarnej lub jej
fragmentu, należy korzystać z wytycznych dotyczących wymagań wymiarowych.
Wymagania w tym zakresie przedstawiajÄ… tabele nr 5, 6 i 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Tabela 5. Nominalne średnice zewnętrzne i grubości ścianek rur miedzianych [z
ródło własne]
Średnica zewnętrzna Dopuszczone grubości
Åšcianek
[mm]
6,8 0,6; 0.8; 1,0
10 0,6; 0,7; 0,8; 1,0
15 0,7; 0,8; 1,0
18 0,8; 1,0
22,28 0,9; 1,0; 1,2; 1,5
35, 42 1,2; 1,5
54 1,2; 1,5; 2,0
64 2,0
66,7 1,2
76,1 1,5; 2,0
88,9 1,5; 2,0
108 1,5; 2,5
133 1,5; 3,0
159 2,0; 3,0
219, 267 3.0
Tabela 6. Wymiary rur do instalacji ogrzewania [z
ródło własne]
Średnice nominalne Grubości ścianek
(zewnętrzne) rur rur [mm]
[mm]
8; 10; 12; 14Å‚); 15; 18 0,8; 1,0
22 0,9; 1,0; 1,2; 1,5
28 1,0; 1,2; 1,5
35; 42 1,2; 1,5
54 1,2; 1,5; 2,0
64 2,0
76,1 1,5; 2,0
88,9 2,0
108 1,5; 2,5
133 1,5; 3,0
159 2,0; 3,0
219; 267 3,0
*' rury do instalacji ogrzewczych
płaszczyznowych
Tabela 7. Wymiary rur do instalacji wodociÄ…gowych i instalacji gazowych [z
ródło własne]
Średnice nominalne Grubości ścianek
(zewnętrzne) rur rur [mm]
[mm]
10; 12; 15; 18 1,0
22; 28 1,2; 1,5
35; 42 1,5
54 2,0
64 2,0
76,1 2,0
88,9 2,0
108 2,5
133; 159; 219; 267 3,0
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rodzaje łączników z miedzi
Do łączenia rur miedzianych o średnicach zewnętrznych od 8 do 108 mm służą dwa
rodzaje łączników:
 Å‚Ä…czniki do lutowania kapilarnego,
 Å‚Ä…czniki zaciskowe.
Rury o średnicach powyżej 108 mm zaleca się łączyć tylko metodą spawania doczołowego.
Produkowane są także łączniki z końcówkami różnego typu (mieszane), służące do
łączenia rur miedzianych z rurami z innych materiałów: stalowymi i z tworzyw sztucznych
oraz armaturą i innymi elementami wyposażenia instalacji wodnych i gazowych
A
ączniki do lutowania kapilarnego posiadają końcówki kielichowe dostosowane do
wymiarów rur miedzianych. Wsunięta do kielicha końcówka rury jest spajana z łącznikiem
lutem, który wnika do kapilarnej szczeliny pomiędzy rurą a kielichem. Część łączników
posiada końcówki bose, służące do łączenia z innymi łącznikamiW instalacjach
wykonywanych z rur miedzianych mogą być używane łączniki zaciskowe o różnej
konstrukcji i zasadzie działania. Typowy łącznik zaciskowy zbudowany jest w ten sposób, że
metalowy pierścień płaski lub zacinający dociskany jest przez obrót nakrętki na
gwintowanym korpusie. Jest to połączenie częściowo rozłączne  po wymianie pierścienia.
A
ącznik ten może być użyty do połączenia nowej rury. Odmianą łączników zaciskowych są
łączniki nasuwane, które można przesuwać wzdłuż rury (nie mają ograniczników), a pierścień
zaciskowy jest wykonany z materiału elastycznego.
A
ączniki zaciskowe mogą być stosowane do łączenia rur o maksymalnej średnicy 108 mm.
Jedną z odmian łączników zaciskowych są łączniki zaprasowywane (używana jest też
nazwa  obciskane") o różnych konstrukcjach. A
Ä…czniki te posiadajÄ… wewnÄ…trz Å‚Ä…cznika rowek,
w którym umieszczona jest elastyczna uszczelka. Po obciśnięciu łącznika wokół wsuniętej
rury za pomocą specjalnej prasy tworzy się szczelne nierozłączne połączenie. Kolejną
odmianą łączników są łączniki z końcówkami gwintowanymi.
A
ączniki mogą posiadać dwa rodzaje gwintów:
 gwinty rurowe: zewnętrzne stożkowe R, wewnętrzne stożkowe Rc i wewnętrzne walcowe
Rp,
 gwinty mocujące z uszczelnieniem doczołowym: wewnętrzne walcowe G i zewnętrzne
walcowe GA i GB.
Wśród łączników ze stopów miedzi podstawowymi są:
 złączki proste i redukcyjne z gwintem zewnętrznym lub wewnętrznym,
 złączki proste i redukcyjne z końcówką kielichową,
 kolana z gwintami i kielichami do lutowania,
 dwuzłączki proste z końcami do gwintowania i lutowania,
 dwuzłączki kątowe z końcami do gwintowania i lutowania,
 Å‚Ä…czniki zaciskowe.
Magazynowanie, transport rur i łączników
Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:
 Rury w odcinkach prostych w stanie twardym i półtwardym powinny być pakowane
do drewnianych skrzyń wyłożonych folią.
 Rury w stanie półtwardym powinny być pakowane do skrzyń w wiązkach po
maksymalnie 10 sztuk. Masa 1 wiązki nie może przekraczać 100 kg. Do wiązania rur
należy używać taśmy samoprzylepnej.
 Rury o różnych średnicach można pakować tylko w oddzielnych wiązkach.
 Rury twarde można pakować luzem.
 Rury miękkie w kręgach pakuje się w kartony. Masa 1 opakowania nie powinna
przekroczyć 50 kg.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
 Końce rur powinny być zabezpieczone zaślepkami z tworzywa sztucznego, aby
uniemożliwić przedostawanie się zanieczyszczeń do wnętrza rury.
 Każde opakowanie producent powinien opisać informacją zawierającą:
 nazwę wytwórcy,
 postać lub stan kwalifikacyjny rur,
 wymiary rur,
 numer partii,
 masÄ™ netto i brutto,
 cechę materiału,
 atest hutniczy, świadectwo jakości.
 A
ączniki powinny być pakowane w sposób zabezpieczający je przed zanieczyszczeniem,
uszkodzeniami mechanicznymi i korozjÄ….
 W jednym opakowaniu można umieszczać tylko łączniki tego samego typu, wymiaru
i wykonane z tego samego materiału.
 Pomieszczenia, w których przechowywane są rury i łączniki powinno być czyste, bez
szkodliwych oparów.
 Rozmieszczenie rur powinno eliminować możliwość ich uszkodzenia mechanicznego,
np. przez przypadkowe nadepnięcie.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje rur miedzianych?
2. Jakie zalety ma instalacja wykonana z miedzi?
3. Jak muszą być oznakowane rury miedziane?
4. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach miedzianych?
5. Z jakiego rodzaju materiału wykonane są łączniki z końcówkami gwintowanymi?
6. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników miedzianych?
7. Jakie są warunki transportu rur i łączników miedzianych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji
gazowej wykonanej z miedzi twardej DN 18 o zadanym przebiegu, przedstawionym
w dokumentacji technicznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji,
3) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu na
średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,
4) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw rur o różnym stanie kwalifikacyjnym twardości, kształtek miedzianych oraz
łączników ze stopów miedzi o różnych średnicach,
 przybory do pisania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 arkusze do pisania,
 dokumentacja techniczna instalacji gazowej,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca instalacji gazowych z miedzi.
Ćwiczenie 2
Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu instalacji wody
zimnej przedstawionej w aksonometrii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować aksonometrię instalacji wody zimnej i zapoznać się z jej przebiegiem,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wykonać zestawienie materiałowe,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa fragmentu instalacji wody zimnej,
- arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, linijka,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania miedzi w instalacjach wodociągowych.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania
robót montażowych na instalacjach wykonanych z miedzi? ðð ðð
2) określić właściwości miedzi jako materiału instalacyjnego?
ðð ðð
3) dobrać materiały podstawowe do wykonania instalacji sanitarnych
z miedzi? ðð ðð
4) ocenić jakość i przydatność przewodów i kształtek z miedzi do robót
instalacyjnych? ðð ðð
5) dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów
z miedzi i jej stopów? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.4. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z miedzi
4.4.1. Materiał nauczania
Narzędzia i sprzęt do montażu
Aby wykonana instalacja z miedzi była szczelna, trwała i wykonana zgodnie z zasadami
obowiązującymi przy pracach monterskich rury miedziane muszą być przygotowane do
łączenia w następujący sposób:
 krawędz
rur musi być prostopadła, czysta i pozbawiona zadziorów,
 rury nie mogą być uszkodzone i zdeformowane,
 obróbka rur wykonana specjalistycznymi narzędziami.
Do obróbki i łączenia rur miedzianych przeznaczone są następujące narzędzia
i urzÄ…dzenia:
 do cięcia i obróbki powierzchni:
 piłki do metalu z drobnozębnymi brzeszczotami,
 obcinarki krążkowe,
 do kalibrowania:
 kalibrowniki,
 do kielichowania:
 ekspndery,
 do gięcia:
 giętarki ręczne i hydrauliczne z napędem hydraulicznym,
 do czyszczenia:
 drobnoziarnisty papier ścierny,
 wełna stalowa,
 włókno tworzywowe,
 szczotki druciane, tkanina
 do lutowania:
 palniki z butlÄ… na propan  butan i powietrze,
 palniki na propan  butan i tlen,
 palniki na acetylen i powietrze,
 zapalacz do gazu,
 osłony metalowe ze szczeliną powietrzną,
 maty z włókna węglowego,
 klucz grzechotka,
 sprężarka lub butla z gazem obojętnym,
 narzędzia i sprzęt pomocniczy:
 młotek,
 kombinerki,
 okulary ochronne.
Najbardziej wskazanym narzędziem do cięcia rur miedzianych z racji uzyskiwanej
prostopadłości i gładkości jest obcinarka krążkowa. Stosowana ona może być dla zakresu
średnic DN 10  DN 108. Obcinarki krążkowe posiadają możliwość wymiany noża
krążkowego. Przy prawidłowym użytkowaniu  są to narzędzia trwałe. Gdy z czasem ulegają
zużyciu (powstawaniu zbyt wielkich luzów na prowadnicach ruchomego trzpieniu)
powstająca nieprawidłowość dyskwalifikuje narzędzie. Uzyskiwana wówczas linia cięcia nie
jest prostopadła do obwodu.
Obcinarki krążkowe mogą mieć budowę wykorzystujące zasady: stałe rolki podpierające
i ruchomo osadzony wymienialny nóż krążkowy lub: stały, obrotowy nóż krążkowy
i ruchome rolki podpierajÄ…ce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Do cięcia najmniejszych średnic i rur z miedzi miękkiej służy obcinarka nożycowa.
Aby przyciąć rurę na zadany wymiar, należy utrzymywać narzędzie w pozycji stałej,
a obracać przy cięciu obrabianą rurą. Krawędz
rur po cięciu powinna być pozbawiona
zadziorów, które w technice instalacyjnej nazywamy gratami. Graty powstawać mogą
zarówno na wewnętrznej, jak i zewnętrznej powierzchni rury. Narzędziem do usuwania tych
nierówności może być gratownik. Elementem głównym gratownika jest graniastosłup skośny,
którego krawędzie są krawędziami tnącymi. Krawędzie te usuwają graty wewnętrzne. Innym
narzędziem doskonale nadającym się do usuwania nierówności krawędzi jest skrobak. Jeżeli
nie stosujemy łącznika z końcówkami kielichowymi, można końcówkę rury miedzianej
przystosować do łączenia kielichowego poprzez samodzielne wykonanie kielicha. Do tego
celu służy kielichownica, czyli ekspander. Jeżeli wykonujemy kielichowanie rury miedzianej
twardej  należy ją przed obróbką poddać wyżarzeniu. Do gięcia rur miedzianych
wykorzystuje się najczęściej giętarkę ręczną, Można nią wykonywać operację gięcia bez
dodatkowego wyżarzania. Rury twarde poddawane gięciu przy jej pomocy mogą mieć
średnicę tylko do 22 mm. Dla ułatwienia pracy giętarki można posmarować obszar gięcia
olejem mineralnym, który po wykonanej czynności należy usunąć. Bezpośrednio przed
lutowaniem powierzchnia łączonych elementów musi być oczyszczona do metalicznego
połysku. Służą do tego celu włókna tworzywowe, wełna stalowa, papier ścierny o ziarnistości
maksimum 240 i specjalne szczotki druciane.
Technika obróbki rur miedzianych
Przygotowanie każdego złącza zaczyna się od cięcia rury na zadany wymiar.
Po prostopadłym przycięciu (nożyce krążkowe, ręczne lub piłka z drobnozębnym
brzeszczotem) należy usunąć graty (gratowniki, skrobaki).
Rury w zwojach często odkształcają się, co powoduje konieczność kalibracji, czyli
uzyskaniu owalu średnicy rury. Właściwy kształt rur do montażu uzyskuje się poprzez proces
kalibrowania. Nie należy równocześnie kalibrować wewnętrznej i zewnętrznej średnicy rury.
Należy zacząć od wewnętrznej, a zakończyć kalibracją zewnętrznej średnicy rury. Czynność
kalibracji nie wymaga mocowania rury w imadle. Nieprawidłowo wykonane kalibrowanie
może uszkodzić narzędzie.
Wykonanie samodzielnie kielicha na rurze miedzianej dopuszczalne jest jedynie dla
instalacji wody zimnej, ciepłej i grzewczej (temperatura przewodzonego czynnika nie może
przekraczać 110°) pod warunkiem, że Å‚Ä…czone rury majÄ… równe Å›rednice lub z jednostopniowÄ…
redukcją. Kielichowanie rur miękkich wykonuje się bez wstępnego grzania, rury twarde
muszą być wyżarzone, aby zmiękczyć materiał przed obróbką.
Wyoblanie, czyli wykonanie odgałęzienia bezpośrednio na rurze, możliwe jest tylko
w przewodach instalacji wodnych. Drugim warunkiem pozwalajÄ…cym na wyoblanie jest taki,
aby średnica odgałęzienia była mniejsza od średnicy przewodu, do którego będzie ona
wykonywana.
Jeżeli dla zachowania warunków dokumentacji budowlanej niezbędne jest wykonania
operacji gięcia, warunkiem prawidłowości tej czynności jest przestrzeganie zasad:
 należy zachować minimalny promień gięcia,
 rury miedziane twarde wolno giąć na zimno tylko do średnicy zewnętrznej 18 mm,
 rury miedziane twarde o średnicy większej od 18 mm można giąć po uprzednim
zmiękczeniu przez wyżarzenie, czyli zabiegu obróbki cieplnej polegającym na nagrzaniu
materiału do określonej temperatury, utrzymaniu go (wygrzaniu) w tej temperaturze
przez wymagany dłuższy czas, a następnie wolnym schłodzeniu,
 należy unikać zbędnego wprowadzania ciepła do materiału rur miedzianych, które
stanowić będą część instalacji wodociągowe, gdyż zwiększa to ryzyko korozji,
 w przypadku większych średnic należy użyć giętarki o napędzie elektrycznym,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
 aby uniknąć powstawania fałd na łuku wewnętrznym giętej na ciepło rury, należy
wypełnić jej wnętrze drobnoziarnistym piaskiem kwarcowym,
 położenie łuku na rurze wymierzyć za pomocą średnicówki,
 od średnicówki odmierzyć promień gięcia w kierunku początku rury,
 w przypadku giÄ™cia na ciepÅ‚o należy po wykonaniu giÄ™cia odmierzyć ½ promienia
w przeciwnym kierunku,
 przy gięciu na ciepło wyżarzanie należy rozpocząć od ustawienia palnika na miękki
płomień, następnie należy ogrzać rurę równomiernie aż do uzyskania ciemnoczerwonej
barwy rury, ręką zabezpieczoną rękawicą zgiąć rurę, sprawdzić poprawność gięcia za
pomocą kątownika, skorygować ewentualne błędy, usunąć piasek rysunek swobodnie
schłodzić rurę.
Po wykonaniu wszystkich czynności związanych z dopasowaniem długości, kształtu
i wymiaru rury, bezpośrednio przed lutowaniem należy końcówki rur oczyścić do
metalicznego połysku materiałami wcześniej wymienionymi.
Lutowanie miękkie i twarde
Połączenia nierozłączne na rurach miedzianych wykonuje się przy pomocy lutowania.
Uzyskane połączenia muszą być trwałe i szczelne.
Istnieją dwie techniki wykonywania złączy nierozłącznych na miedzi: lutowanie miękkie
i lutowanie twarde.
Lutowanie miękkie to takie, przy którym proces łączenia przebiega w temperaturze
poniżej 450°.
Lutowanie twarde to proces Å‚Ä…czenia w temperaturze powyżej450°, najczęściej zaÅ›
osiÄ…gana temperatura wynosi powyżej 650°.Lutowanie miÄ™kkie przebiega zawsze
z dodatkiem topnika.
Lutowanie miękkie wykonuje się przy użyciu palników gazowych na propan  butan
z podsysaniem powietrza.
Kolejność czynności podczas lutowania miękkiego jest następująca:
 sprawdzenie i kalibrowanie łączonych elementów,
 oczyszczenie powierzchni bosego końca rury i kielicha łączonego elementu,
 naniesienie na powierzchnie rury dobranego topnika,
 wsunięcie końca rury w kielich do wyczuwalnego oporu,
 równomierne podgrzewanie złącza do temperatury nieco powyżej punktu topnienia
spoiwa,
 podanie spoiwa od krawędzi kielicha,
 zaobserwowanie, czy pojawia się wypływka na całym obwodzie wykonywanego złącza,
 samoczynne ochłodzenie złącza i usunięcie topnika z obszaru złącza wilgotną ściereczką.
Nie podaje się lutu, jeżeli mamy do czynienia ze złączką z lutem integralnym oraz gdy
używana jest pasta lutownicza, w której nie podaje się lutu od zewnątrz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 8. Przebieg operacji lutowania miękkiego:
1  kalibrowanie, 2  czyszczenie, 3  nanoszenie
topnika, 4  podgrzewanie, 5  podawanie lutu do
szczeliny kapilarnej, 6  usuwanie resztek topnika
[6, s. 37]
Aby połączyć palnik ze z
ródłem gazu należy użyć przewodów o średnicy wewnętrznej
6 mm wykonanych ze specjalnego tworzywa lub kauczuku zaopatrzonych obustronnie
w metalowe końcówki gwintowane.
y
ródłem gazu do palnika są najczęściej butle 0,5 kg, 2,5 kg (turystyczne) lub butle 11 kg.
Połączenie małych butli z palnikiem może być bezpośrednie. Połączenie butli 11 kg
z palnikiem odbywać musi się poprzez reduktor ze skalą nastawczą.
Innym urządzeniem służącym do lutowania miękkiego jest oporowe urządzenie
elektryczne, którego zaletą jest brak otwartego płomienia podczas lutowania. Zastosować
jednak można to urządzenie tylko do średnic nie większych niż 25 mm.
Urządzenie składa się z agregatu zasilanego z sieci 230 V połączonego 3 metrowym
kablem
z uchwytem zaopatrzonym w elektrody węglowe. Zaciśnięcie elektrod na złączu powoduje
nagrzanie złącza i wykonanie połączenia.
Lutowanie twarde ma taki sam przebieg, jak lutowanie miękkie. Różnica polega na tym,
że podczas lutowania twardego płomieniem palnika podgrzewa się nie tylko łączone
elementy, ale również końcówkę podawanego spoiwa. Różna jest również temperatura
wykonywania połączeń, a co za tym idzie należy uzyskać płomień o wyższej temperaturze,
dający więcej ciepła.
OsiÄ…galne jest to poprzez zastosowanie:
 palników acetylenowo  tlenowych z końcówką do lutowania lub spawania,
 palników acetylenowo  powietrznych,
 palników na propan  butan, ale tylko dla małych średnic do 28 mm.
Jeżeli do lutowania twardego używa się spoiw zawierających fosfor, nie jest wymagane
stosowanie topników. Uwaga ta nie dotyczy lutowania twardego złączek z miedzi i brązu,
gdzie niezależnie od zastosowanego spoiwa niezbędne jest użycie topnika.
Ważnym zagadnieniem, na które należy zwrócić również uwagę, jest nieprzegrzewanie
łączonych elementów, które wówczas będą bardziej podatne na korozję.
Inne techniki połączeń występujące w instalacjach sanitarnych
Spawanie jest kolejną technika łączenia nierozłącznego rur miedzianych, jednak może
mieć ono miejsce jedynie wówczas, gdy średnica jest większa od 35 mm, a grubość ścianki
ma nie mniej niż 1,5 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Połączenia zaprasowywane są jeszcze jednym przykładem połączeń nierozłącznych.
Wymagają odpowiednich łączników oraz narzędzi.
Kolejne czynności podczas zaprasowywania są następujące:
 wsunięcie nawilżonego wodą lub mydłem końca rury do kielicha łącznika,
 zaprasowanie cęgami łącznika.
Aby prawidłowo wykonać połączenie metodą zaprasowywania (obciskania) należy
zawsze sprawdzić, czy wyposażenie urządzenia jest przewidziane do zaprasowywania
wybranego systemu rur i łączników.
Na przewodach miedzianych istnieją również połączenia rozłączne w postaci kołnierzy.
Do ich skręcania powinny być stosowane odpowiednie klucze płaskie lub nastawne. Nie
wolno raz wykonanego połączenia doszczelniać szczeliwem typu konopie, taśmy teflonowe,
pasty uszczelniajÄ…ce, tworzywo anaerobowe.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie połączenia występują w instalacjach sanitarnych wykonanych z miedzi?
2. Na czym polegają procesy obróbki przewodów miedzianych?
3. Na czym polega proces lutowania miękkiego i twardego?
4. Jaki sprzęt i narzędzia są niezbędne do obróbki elementów instalacyjnych z miedzi?
5. Jakie czynności montażowe wolno wykonywać na instalacjach sanitarnych wykonanych
z miedzi?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj wyposażenie stanowiska, rozmieszczenie sprzętu i narzędzi niezbędnych do
obróbki rur przeznaczonych do montażu instalacji sanitarnej wykonanej z miedzi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować wyposażenie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować praktycznie stanowisko wyposażając je w komplet sprzętu i narzędzi do
obróbki i montażu instalacji z miedzi,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy,
 komplet sprzętu i narzędzi do obróbki i montażu instalacji z miedzi,
 Å‚Ä…czniki i odcinki rur miedzianych,
 materiały pomocnicze do obróbki rur miedzianych,
 prowadnica korytkowa,
 sprzęt pomiarowy do trasowania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych
z miedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Ćwiczenie 2
Wykonaj fragment instalacji wodociągowej z miedzi techniką lutowania miękkiego
zgodnie z dokumentacjÄ… technicznÄ…, zamocuj wykonany fragment do przegrody budowlanej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji wodociągowej z miedzi,
3) wykonać zestawienie materiałów, sprzętu i narzędzi do wykonania fragmentu instalacji
wodociÄ…gowej zgodnie z dokumentacjÄ… technicznÄ…,
4) dobrać sprzęt i narzędzia do cięcia rur miedzianych,
5) dobrać narzędzia i materiały do mocowania instalacji do przegrody: punktak, wiertarkę
z kompletem wierteł, uchwyty do mocowania instalacji wraz z kołkami rozporowymi,
6) dobrać kalibrator,
7) dobrać rury do wykonania połączenia poprzez lutowanie miękkie,
8) dobrać łączniki niezbędne do wykonania fragmentu instalacji,
9) dobrać materiały czyszczące do przygotowania końcówek rur do połączenia,
10) dobrać lut,
11) dobrać palnik do lutowania miękkiego z końcówkami punktowymi i przygotować go do
pracy,
12) sprawdzić stan techniczny palnika poprzez wstępne uruchomienie i wyregulowanie
płomienia palnika,
13) przygotować wiertarkę do pracy,
14) sprawdzić stan techniczny wiertarki poprzez próbne uruchomienie,
15) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej,
16) wyznaczyć trasę przebiegu fragmentu instalacji na przegrodzie budowlanej,
17) wyznaczyć punkty podparcia instalacji,
18) zamocować uchwyty mocujące w przegrodzie budowlanej,
19) przyciąć rury na zadany wymiar i dokonać ich gratowania,
20) sprawdzić i ewentualnie dokonać kalibracji końcówek przewodów,
21) dokonać wstępnego montażu fragmentu instalacji,
22) sprawdzić poprawność wstępnego montażu i skorygować ewentualne błędy,
23) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz kielicha złączki,
24) nanieść topnik na powierzchnię rury,
25) wsunąć końce rur w kielichy złączek do wyczuwalnego oporu,
26) zabezpieczyć przegrodę przed działaniem płomienia poprzez wykorzystanie osłony
podczas lutowania,
27) uruchomić palnik,
28) równomiernie podgrzewać złącze do temperatury, w której uzyska się czerwonobrunatną
barwÄ™,
29) podać równomiernie spoiwo w kierunku od krawędzi kielicha równocześnie je
podgrzewajÄ…c,
30) czynność powtórzyć z drugim kielichem złączki,
31) ochłodzić złącza,
32) wykonać wszystkie połączenia lutowane w sposób analogiczny do czynności przy
wykonywaniu pierwszej złączki,
33) jeżeli w dokumentacji zadania występowały połączenia gwintowe złącza te przed
zamontowaniem do instalacji uszczelnić,
34) zlikwidować stanowisko pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
35) zagospodarować odpady,
36) zaprezentować efekty swojej pracy,
37) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 imadło,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 suwmiarka,
 zestaw uchwytów do miedzi z kołkami rozporowymi,
 prowadnica korytkowa przy wyborze piły z drobnozębnymi brzeszczotami,
 gratownik lub skrobak,
 przecinarka krążkowa,
 odcinki rury miedzianej,
 złączki miedziane zgodnie z dokumentacją,
 kalibrowniki,
 materiały do czyszczenia  do wyboru: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa,
włókno tworzywowe, szczotki druciane, wilgotna ściereczka,
 palnik z końcówką do lutowania na propan  butan i zapalaczem gazu,
 osłona palnika,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 topnik,
 spoiwo,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 dokumentacja techniczna instalacji wodociÄ…gowej,
 arkusz papieru formatu A  4, ołówek, długopis, gumka,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych
z miedzi.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj czynności związane z zamocowaniem grzejnika żeliwnego członowego do
przegrody budowlanej, podłączeniem instalacji zasilającej i powrotnej centralnego
ogrzewania do grzejnika i do pionów z miedzi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji grzewczej,
2) zaplanować kolejne czynności związane z zamocowaniem grzejnika do przegrody,
3) opracować harmonogram czynności zmierzających do włączenia grzejnika do instalacji
centralnego ogrzewania
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna instalacji grzewczej z miedzi,
 arkusz papieru formatu A4,
 długopis,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania instalacji centralnego ogrzewania
z miedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania montażu elementów
miedzianych? ðð ðð
2) dobrać środki ochrony osobistej podczas czynności monterskich
zwiÄ…zanych z obróbkÄ… instalacji wykonanych z miedzi? ðð ðð
3) dobrać materiały podstawowe, pomocnicze, sprzęt i narzędzia do
wykonania instalacji z miedzi? ðð ðð
4) wykonać podstawowe operacje monterskie na rurach miedzianych?
ðð ðð
5) wykonać połączenia przewodów miedzianych za pomocą lutowania
miÄ™kkiego? ðð ðð
6) wykonać połączenia przewodów miedzianych za pomocą lutowania
twardego? ðð ðð
7) wykonać połączenia rozłączne przewodów miedzianych?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.5. Tworzywa sztuczne w instalatorstwie sanitarnym
4.5.1. Materiał nauczania
Charakterystycznymi cechami tworzyw sztucznych sÄ…:
- odporność na działanie agresywnych czynników (mediów),
- odporność na korozję,
- wytrzymałość w określonym dopuszczalnym zakresie temperatury,
- niewielka przewodność elektryczna i cieplna,
- podatność w przetwarzaniu na konkretne materiały,
- prosta obróbka w czasie robót montażowych,
- duża rozszerzalność (blisko 14  krotnie większa od rozszerzalności cieplnej stali),
- niska odporność na działanie ognia i uderzenia,
- niska odporność na działanie promieni ultrafioletowych.
W instalacjach wodnych wykorzystuje siÄ™ takie tworzywa sztuczne, jak: polichlorek
winylu, polietylen, polibutylen, polipropylen. Mają one pewne cechy wspólne, ale także
pewnymi cechami różnią się od siebie. Dzięki tym różnicom możliwy jest jak najlepszy dobór
materiału dla konkretnej instalacji.
Tworzywa sztuczne:
 sÄ… lekkie,
 łatwe w montażu, demontażu i wymianie,
 asortyment kształtek i łączników jest bardzo szeroki,
 sÄ… tanie,
 są gładkie,
 straty ciśnienia hydraulicznego są niewielkie,
 nie pojawiajÄ… siÄ™ osady,
 są odporne na działanie substancji zawartych w wodzie,
 nie ulegajÄ… korozji,
 jakość wody prowadzonej przez takie rury nie ulega zmianie,
 nie ma konieczności ich izolowania, gdyż rury z tworzyw sztucznych są złym
przewodnikiem ciepła,
 w wyniku działania wysokiej temperatury ulegają odkształceniu wraz ze wzrostem
współczynnika rozszerzalności cieplnej,
 do ich montażu i prawidłowego działania niezbędna jest kompensacja  dokonana za
pomocą: kompensatorów U  kształtnych, zmianie kierunku rur, oraz kielichów
kompensacyjnych umożliwiających swobodną pracę rur, jak również poprzez
odpowiednie rozmieszczenie podpór (stałych i przesuwnych)  uchwytów, które
umożliwiają mocowanie przewodu do przegrody.
Polichlorek winylu (PVC) jest tworzywem występującym w dwóch odmianach:
 polichlorek winylu nieplastyfikowany (PVC  U)  stosowany w instalacji wody zimnej
(w wyższych temperaturach mocno spada jego wytrzymałość).
 chlorowany polichlorek winylu (PVC  C, CPVC)  oprócz stosowania przy instalacji
wody zimnej może być również stosowany do wody ciepłej. Nie traci on swoich
wÅ‚asnoÅ›ci w temperaturze nawet do 100°C. WadÄ… polichlorku winylu jest podatność na
zarastanie błoną biologiczną oraz fakt, że w procesie spalania wydziela szkodliwe
zwiÄ…zki chloru.
Polietylen (PE) jest tworzywem sztucznym charakteryzujÄ…cym siÄ™ niskim
współczynnikiem sprężystości i elastycznością, stąd drgania mogą być wytłumione, a praca
instalacji cicha,
Występuje w dwóch odmianach wykorzystywanych w instalacjach sanitarnych:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
 polietylen niskociśnieniowy (PE  LD)  którego wadą jest spadek własności
mechanicznych powyżej temperaturze powyżej 20°C,
 polietylen usieciowany (PE  X)  wymieniona wyżej wada została tu mocno
zniwelowana: zakres pracy tego polietylenu siÄ™ga nawet do 95°C.
Inną odmianą rur z PE są rury z powłoką antydyfuzyjną, czyli perforowaną warstwą
aluminiową. Rury te są szczelne i nie przepuszczają gazów.
Produkowane są również rury warstwowe ( sandwich ) zbudowane w ten sposób, że
między dwoma warstwami PE znajduje się wkładka z aluminium. Wyklucza ona przenikanie
gazów i zmniejsza rozszerzalność cieplną rury.
Polibutylen (PB) jest materiałem, który:
 ma bardzo wysoką elastyczność, która ułatwia układanie instalacji,
 może być prowadzony według tzw. systemu kablowego (w łatwy sposób można wyginać
i układać zgodnie z kierunkiem pomieszczenia co w znacznym stopniu ogranicza
stosowanie łączników,
 ma najlepsze wśród tworzyw sztucznych własności mechaniczne: wysoką udarność
i zdolność tłumienia drgań  dzięki temu zwiększa się odporność na uszkodzenia, a sama
praca instalacji jest cicha,
 ma bardzo dobre własności cieplne (współczynnik przewodności cieplnej wynosi
0.22 W/mK).
Polipropylen (PP) charakteryzuje wysoka sztywność. Następstwem tego jest montaż
instalacji według takiego samego sposobu, jakim montuje się instalacje metalowe. Praca
instalacji wykonanej z tego materiału w niskich temperaturach nie wpływa na obniżenie jego
wÅ‚asnoÅ›ci mechanicznych. Górna granica temperatury pracy tej instalacji  to ponad 120°C.
Instalacje z PP przeznaczone do pracy w wysokich temperaturach są wyposażone
w perforowaną wkładkę aluminiową, dzięki której wydłużenie temperaturowe jest
zmniejszone. Istnieją również rury, w których są trzy warstwy PP: wewnętrzna jest
dodatkowo wzmacniana włóknem szklanym.
Rury z PE, PP i PB produkuje siÄ™:
 w zwojach długości do 50 m,
 w sztangach długości 3 5 m.
Rury z tworzyw sztucznych występują jako: warstwowe stosowane dla cieczy
o wyższych temperaturach, gruboÅ›cienne (maksymalna temperatura cieczy 65°C), a także
cienkoÅ›cienne (gdzie temperatura cieczy nie przekracza 20°C),
Na rynku dostępne są rozmaite rodzaje kształtek (złączki i złączki redukcyjne, kolanka,
łuki). Są one najdroższym elementem instalacji. Oferowane są także kolanka z gwintowanymi
wkładkami metalowymi, dające możliwość podłączenia instalacji z tworzyw z innymi
materiałami instalacyjnymi np.: bateriami.
Magazynowanie, transport rur i łączników
Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:
Rury i złączki nie mają specjalnych wymagań do przechowywania. Mogą być
składowane zarówno w pomieszczeniach, jak i na zewnątrz (zabezpieczone przed
bezpośrednim działaniem promieni słonecznych). W warunkach dużego nasłonecznienia
w pomieszczeniach zamkniętych, jak również na zewnątrz należy stosować odpowiednią
wentylacjÄ™. Ma to na celu niedopuszczenie do nadmiernego wzrostu temperatury. Rur z PVC
nie powinno składować się i układać ich razem z rurami metalowymi, ponieważ są w ten
sposób narażone na zginanie, zgniatanie czy ścieranie. Magazynuje się je na tzw. stosach, na
podłożu równym bądz
też na podkładkach, wykonanych z drewna o szerokości nie mniejszej
niż 10 cm, i w odstępie nie większym niż 1m. Dopuszcza się układanie rur w siedmiu
warstwach, które należy zabezpieczyć przed przemieszczaniem. Wysokość takiej warstwy nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
może przekraczać 1 m  dla rur o mniejszych średnicach lub 2 m  dla rur o większych
średnicach.
Składując rury o różnych średnicach na jednym stosie powinno zwracać się uwagę, by te
o większych średnicach umieszczone były na dole. Zimą, bądz
w czasie obniżonych
temperatur rury z PVC są wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne takie jak uderzenia.
Elementy wyposażenia instalacji, takie jak: zawory, kształtki  przechowujemy
w zamkniętych opakowaniach, dzięki czemu nie narażamy ich na zabrudzenia i ewentualne
uszkodzenia.
Przed każdym montażem sprawdzamy, czy rura lub kształtka nie posiada uszkodzeń
mechanicznych.
Kleje i środki czyszczące przechowuje się zgodnie z zaleceniami producenta zachowując
należytą ostrożność. Są to substancje lotne, łatwopalne, dlatego winny być one umieszczone:
 w pomieszczeniach wentylowanych,
 w temperaturze powietrza wynoszÄ…cej od 0°C do +40°C.
Rury systemu PE  X i PE  X/Al/PE  X dostarczane są w zwojach długości 50, 120,
200 mb, w szczelnych opakowaniach. Przechowywać je można w temperaturach niskich tzn.
poniżej 0°C. SÄ… wrażliwe na dziaÅ‚anie promieni ultrafioletowych. Należy je chronić przed
bezpośrednim długotrwałym działaniem promieni słonecznych.
Rury systemu PE powinny być przechowywane w temperaturze nie przekraczającej
30°C. Chronić je należy przed bezpoÅ›rednim dziaÅ‚aniem promieni sÅ‚onecznych (szczególnie
typ 32) oraz od działania smarów i olejów.
Rury z PE należy:
 składować poziomo
 przenosić, nie przeciągać,
 przewozić dowolnymi środkami transportu, których powierzchnia ładunkowa jest płaska
i pozbawiona ostrych krawędzi,
 zabezpieczyć przed przemieszczaniem paskami parcianymi (nie stosuje się lin stalowych
lub łańcuchów),
- przewozić w pozycji poziomej, podparte na całej swojej długości,
- chronić przed powstawaniem uszkodzeń mechanicznych.
Rury systemu PB powinny być transportowane oraz magazynowane na zasadach
przyjętych dla systemu PP.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje tworzyw sztucznych wykorzystywanych w instalatorstwie
sanitarnym?
2. Jakie zalety ma instalacja wykonana z wybranych tworzyw sztucznych?
3. Jak muszą być oznakowane rury z tworzyw sztucznych?
4. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach z tworzyw sztucznych?
5. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników z tworzyw sztucznych?
6. Jakie są warunki transportu rur i łączników z tworzyw sztucznych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji
wykonanej z PP o zadanym przebiegu, przedstawionym w dokumentacji technicznej instalacji
wody ciepłej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji,
3) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu
na średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,
4) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zestaw rur o różnych średnicach z PP, kształtek oraz łączników,
 przybory do pisania,
 arkusze do pisania,
 dokumentacja techniczna instalacji ciepłej wody,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych
z miedzi.
Ćwiczenie 2
Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu instalacji
wodociÄ…gowej przedstawionej w aksonometrii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować aksonometrię instalacji wodociągowej i zapoznać się z jej przebiegiem,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wykonać zestawienie materiałowe,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa fragmentu instalacji wodociÄ…gowej,
- arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, linijka,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania instalacji wodociągowej z tworzyw
sztucznych.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót
montażowych na instalacjach wykonanych z tworzyw sztucznych? ðð ðð
2) określić właściwości tworzyw sztucznych jako materiału do wykonywania
instalacji sanitarnych? ðð ðð
3) dobrać materiały podstawowe do wykonania instalacji z tworzyw
sztucznych? ðð ðð
4) ocenić jakość i przydatność przewodów i kształtek z tworzyw sztucznych
do robót instalacyjnych? ðð ðð
5) dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów z tworzyw
sztucznych? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.6. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z tworzyw
sztucznych
4.6. Materiał nauczania
Narzędzia i sprzęt do montażu instalacji z tworzyw sztucznych
Podstawowe narzędzia i sprzęt pomocniczy do obróbki, cięcia i łączenia rur z tworzywa
sztucznego:
 do cięcia i obróbki powierzchni:
 nożyce oraz piłki ręczne, i o napędzie elektrycznym,
 obcinarki krążkowe,
 do kalibrowania:
 kalibratory,
 gratowniki,
 do gięcia:
 sprężyny do gięcia,
 do czyszczenia:
 czyściwa chemiczne,
 do wykonania połączeń,
 zgrzewanych: zgrzewarki,
 skręcanych,
 zaprasowywanych: zaciskarki,
 klejonych: kleje.
 narzędzia i sprzęt pomocniczy:
 młotek,
 kombinerki,
 okulary ochronne.
Używanie giętarki do rur w poznanych systemach rurowych z tworzyw sztucznych
możliwe jest w przypadku rur z wkładką aluminiową, ponieważ zapewnia ona trwałe
odkształcenie fragmentu rury. Można również dokonać gięcia ręcznie pamiętając, aby nie
załamać profilu rury. W przypadku rur, których średnica nie przekracza 26 mm minimalny
promień gięcia wynosi 5 x D. Dla rur o dużych średnicach i małych promieniach gięcia
stosuje się sprężyny. W tym przypadku minimalny promień gięcia wynosi 3,5 x D (D 
średnica zewnętrzna rury).
Przy cięciu na wymiar rury obcinakiem lub piłką, szczególną uwagę należy zwrócić na
płaszczyznę cięcia, która musi być prostopadła.
Technika obróbki rur z tworzyw sztucznych
Przed przystąpieniem do prac monterskich, rury muszą być odpowiednio przygotowane
do łączenia. W tym celu należy dociąć rury na wymiar, a następnie sprawdzić czy ich
krawędzie są prostopadłe, czyste (np. odtłuszczone), pozbawione zadziorów. Dodatkowo
zwrócić należy uwagę na to czy rura, kształtka nie jest uszkodzona bądz
też zdeformowana.
Z uwagi na prawidłową obróbkę rury należy korzystać z odpowiednich narzędzi. W czasie
montażu może okazać się, że rury będące w zwojach uległy częściowemu odkształceniu.
Wtedy należy dokonać ich kalibracji (uzyskaniu owalu średnicy) zaczynając od kalibracji
wewnętrznej, a kończąc na zewnętrznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Sposoby połączeń rur polietylenowych
W łączeniu rur polietylenowych stosuje się trzy metody uzyskiwania połączeń
nierozłącznych:
 zgrzewanie doczołowe, stosowane się w montażu sieci wodnych, gazowych, sprężonego
powietrza,
 elektrooporowe, stosowane się w montażu sieci wodnych, gazowych, sprężonego
powietrza,
 polifuzyjne, stosowane w instalacjach sanitarnych, za wyjÄ…tkiem instalacji gazowych.
Wykonuje się również połączenia rozłączne. Przykładem połączenia posiadającego
charakter rozłączny i nierozłączny jednocześnie, jest dwuzłączka. Jest to złącze zaciskowe,
w skład którego wchodzą cztery części: dwa złącza dociskowe, nakrętka kapturowa
i pierścień wciskany w rozszerzone końcówki rur. Kolejnym przykładem połączenia
rozłącznego jest połączenie kołnierzowe. Wymaga ono przygotowania na końcach rur tzw.
wieńców oporowych dla luz
nych kołnierzy skręconych na śruby. Innym rozwiązaniem
połączenia rozłącznego jest połączenie na zaciskowe złącza skręcone. Na rynku dostępne są
również złącza przejściowe z gwintem zewnętrznym lub wewnętrznym i redukcyjne, a także
trójniki, czwórniki, kolana (z gwintem zewnętrznym i wewnętrznym) i przejścia kołnierzowe.
A
Ä…czenie rur polipropylenowych
W systemie rur polipropylenowych Å‚Ä…czenie odbywa siÄ™ takimi samymi metodami, jak
w przypadku rur polietylenowych.
W instalacjach systemu PP dla rur oraz kształtek zwykłych i z wtopionymi wkładkami
mosiężnymi chromowanymi  wykonuje się trzy typy połączeń tj. poprzez zgrzewane
polifuzyjnie, zgrzewane elektrooporowe oraz skręcane na gwint.
A
Ä…czenie rur z PCV
W systemie PVC wykonuje się połączenia klejone. Rozróżnia się następujące rodzaje
połączeń klejonych:
 połączenia dowolnych odcinków rur o jednakowych lub różnych średnicach
zewnętrznych (powierzchnie sklejane bez użycia kalibratorów),
 połączenia dowolnych odcinków rur przygotowanych uprzednio przez kształtowanie
kielichów i kalibrowanie końców rur przy użyciu kalibratorów,
 połączenia rur przy użyciu kształtek (łączników).
Aby wykonać instalację z PVC przy użyciu kształtek i rur kielichowych do uzyskania
szczelnego połączenia używać należy gumowego pierścienia uszczelniającego. W tym celu
we wgłębieniu rury na długości kielicha należy umieścić pierścień gumowy o odpowiedniej
średnicy. Następnie w tak przygotowany kielich wprowadza się bosy koniec rury (lub
kształtki).
A
Ä…czenie rur systemu PE  X, PE  X/Al/PE  X
System PE  X i PE  X/Al/PE  X (polietylen sieciowany i polietylen sieciowany
z wkładką aluminiową) łączy się za pomocą przyłączek mosiężnych mechanicznych typu
zaciskowego.
Dla w/w sytemu złącza mogą współpracować tylko z przystosowanymi do tego celu
kształtkami, które są zaopatrzone w specjalnie ukształtowane gniazda.
Kształtki możemy używać w dwojaki sposób:
- pierwszy w połączeniach śrubunkowych do rur PE  X,
- drugi z przyłączkami do rur PE  X/Al/PEX.
Przyłączka pierwsza składa się z następujących elementów: korpus wsuwany w rurę
(w którym szczelność zachowana jest dzięki oringom), tulei zaciskanej oraz nakrętki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
zaciskającej pierścień korpusu na rurze. Połączenie korpusu z rurą jest nierozłączne
(odkręcając nakrętkę można rozłączyć przyłączkę z kształtką, natomiast tuleja zaciskowa nie
będzie nadawała się do ponownego wykorzystania).
W drugim przypadku przyłączka składa się jedynie z tulei zaciskanej oraz korpusu
wsuwanego w rurę. Połączenie to również jest nierozłączne.
Klejenie, łączenie elementów z PVC
Przed przystąpieniem do klejenia instalacji należy wykonać tzw. łączenie  na sucho .
A
ączona rura z niewielkim tarciem powinna wchodzić do 2/3 głębokości gniazda złączki. Do
cięcia rur służą nożyce, przecinaki rolkowe lub piłka do metalu. Aby zapobiec
nierównomiernemu rozłożeniu kleju i jego zgarnianiu, przed włożeniem rury do wnętrza
złączki należy gradować końcówki przyciętych rur, a następnie za pomocą suchej ściereczki
oczyścić rurę ze wszelkich zanieczyszczeń. Następnie łączone elementy należy posmarować
oczyszczaczem w celu ich zmiękczenia, a następnie nanieść klej.
W celu równomiernego rozprowadzenia kleju w łączonych elementach należy obrócić
o około ź obrotu rury w gniez
dzie złącza. Cały proces klejenia nie powinien przekroczyć
1 min., ponieważ w przeciwnym wypadku może to doprowadzić do powstania tzw.  suchego
złącza .
Aby nie dopuścić do wysunięcia rury z gniazda złączki należy oba elementy przytrzymać
przez około 15 do 30 sekund. Wyciśnięty klej należy usunąć przy pomocy suchej ściereczki.
Chcąc połączyć system PVC wody zimnej z innym system lub urządzeniem, można stosować
złączki z gwintem zewnętrznym PVC. Natomiast w przypadku instalacjach wody ciepłej
należy do tego celu wykorzystywać połączenia śrubunkowe.
Zaprasowywanie
Do cięcia rur służą nożyce, przecinaki rolkowe. Po przycięciu na zadany wymiar,
końcówki przewodu należy kalibrować. Na bosej końcówce rury umieszcza się odpowiednią
złączkę, kontrolując przez przez
roczysty pierścień prawidłowość położenia rury. Kolejną
operacją jest umieszczenie szczęk zaciskarki na złączce i zaciśnięcie ich do oporu. Po ich
otwarciu, na złączkach powinny być widoczne wyraz
ne ślady w formie odcisków szczęk.
Zgrzewanie
Zgrzewanie doczołowe odbywać się powinno w następującej kolejności:
 Włączenie płyty grzewczej, a następnie po nagrzaniu płyty zgrzewarki przystąpienie do
zgrzewania.
 Dociśnięcie końców łączonych elementów do płyty grzewczej w zgrzewarce, odczekanie
chwili, aby proces nadtapiania nie był przekroczony.
 Odjęcie łączonych elementów od płyty grzewczej i połączenie je ze sobą.
Nie wolno wychładzać szwu przy pomocy wody lub innych chłodziw. Prawidłowy
zgrzew powinien charakteryzować się jednolitą i kształtną spoiną.
Zgrzewanie polifuzyjne
W celu uzyskania prawidłowego połączenia należy kolejno:
 umieścić na zgrzewarce odpowiednie nasadki grzewcze,
 ustawić odpowiednią temperaturę dla danego typu materiału i uruchomić zgrzewarkę,
 po osiągnięciu zadanej temperatury przystąpić do procesu spajania,
 odmierzyć długość rury i uciąć ją pamiętając, by doliczyć długość odcinka rury, który
wprowadzany będzie w kształtkę,
 oczyścić łączone elementy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
 wcisnąć kształtkę na trzpień nasadki grzewczej oraz tuleję nasadki wprowadzić w rurę:
czynność ta odbywa się równocześnie, bez obracania łączonych elementów względem
siebie,
- po ustalonym czasie nagrzewania usunąć z nasadki rozgrzane elementy
- wcisnąć rurę w kształtkę: po połączeniu rury z kształtką istnieje możliwość wykonania
niewielkiej poprawki osiowości złącza,
- pozostawić złącze do ostygnięcia (bez stosowania żadnych przyspieszaczy, np. wilgotna
ściereczka, dmuchawa itp.).
Połączenia rozłączne
Połączenia rozłączne rur z tworzyw sztucznych to: połączenie kielichowe z uszczelką,
połączenia skręcane i zaciskowe. Każde z tych połączeń należy wykonywać zgodnie
z instrukcją tego typu połączenia.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie połączenia występują w instalacjach sanitarnych wykonanych z tworzyw
sztucznych?
2. Na czym polegają procesy obróbki przewodów z tworzyw sztucznych?
3. Na czym polega proces zgrzewania tworzyw sztucznych?
4. Na czym polega proces klejenia tworzyw sztucznych?
5. Na czym polega wykonywanie połączeń rozłącznych w instalacjach z tworzyw
sztucznych?
6. Jaki sprzęt i narzędzia są niezbędne do obróbki elementów instalacyjnych z tworzyw
sztucznych?
7. Jakie narzędzia niezbędne są do przycięcia rur z tworzyw sztucznych na zadany wymiar?
8. Jak należy obrobić końcówki rur po operacji cięcia?
9. Jakie narzędzia służą do usuwania zadziorów wewnętrznych i zewnętrznych na rurze?
10. Co to jest kalibracja, czym ją wykonujemy i w jakiej kolejności?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj podejście kanalizacyjne z PVC zlewozmywaka z włączeniem do pionu
kanalizacyjnego poprzez wmontowany trójnik, zgodnie z dokumentacją techniczną fragmentu
instalacji kanalizacyjnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji kanalizacyjnej,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
4) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ocenić jakość rur i łączników,
8) sprawdzić kompletność syfonu i zmontować go,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
9) dostosować odcinki rur do długości montażowej (odmierzyć długość rur, przyciąć,
obrobić końcówki),
10) dokonać wstępnego montażu syfonu, łączników, rur,
11) skorygować ewentualne błędy,
12) zamontować syfon do zlewozmywaka,
13) połączyć odcinki rur połączeniami kielichowymi z łącznikami,
14) włączyć podejście kanalizacyjne do trójnika w pionie,
15) sprawdzić szczelność wykonanego podejścia kanalizacyjnego,
16) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
17) uporządkować stanowisko pracy,
18) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
19) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
20) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 zamocowany w blacie zlewozmywak,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 suwmiarka,
 punktak,
 poziomnica,
 syfon,
 rury i Å‚Ä…czniki z PVC zgodnie z dokumentacjÄ…,
 wiertarka z kompletem wierteł,
 piłka z brzeszczotem,
 komplet wkrętaków płaskich i krzyżakowych,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 dokumentacja techniczna fragmentu instalacji kanalizacyjnej,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji kanalizacyjnej
z PVC.
Ćwiczenie 2
Zmontuj i podłącz grzejnik łazienkowy z zasilaniem dolnym do instalacji centralnego
ogrzewania wykonanej z rur typu PEX/Al/PEX zgodnie z załączoną dokumentacją techniczną
instalacji centralnego ogrzewania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji centralnego ogrzewania,
2) przygotować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp,
3) zgromadzić materiał niezbędny do wykonania zadania,
4) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
5) zaopatrzyć się w środki ochrony osobistej,
6) wyznaczyć oś usytuowania grzejnika łazienkowego zgodnie z dokumentacją,
7) wyznaczyć wysokość usytuowania grzejnika łazienkowego,
8) wyznaczyć miejsce montażu punktów zamocowania grzejnika,
9) zamocować uchwyty do mocowania grzejnika,
10) skontrolować poziom zamocowania uchwytów grzejnika,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
11) zamontować grzejnikowy zawór termostatyczny,
12) zamontować grzejnikowy zawór powrotny,
13) zamontować zawór odpowietrzający,
14) zamocować grzejnik w uchwytach,
15) sprawdzić poziom zamocowanego grzejnika,
16) przygotować odcinki rur do montażu,
17) połączyć gałązki z armaturą grzejnika,
18) połączyć gałązki z instalacją centralnego ogrzewania,
19) sprawdzić poprawność wykonania,
20) uporządkować stanowisko pracy,
21) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
22) ocenić poprawność wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 dokumentacja techniczna instalacji centralnego ogrzewania,
 rury typu PEX/Al/PEX o średnicach zgodnych z dokumentacją zadania,
 zawór termostatyczny, zawór powrotny, odpowietrznik rÄ™czny ½",
 kształtki do połączeń zaciskowych zgodnie z dokumentacją,
 uchwyt z kołkiem do mocowania rur,
 materiały pomocnicze: taśma teflonowa kołki plastikowe,
 komplet kluczy płaskich,
 komplet kluczy oczkowych,
 komplet kluczy hydraulicznych,
 komplet wkrętaków płaskich,
 komplet wkrętaków krzyżakowych,
 poziomnica,
 przymiar składany,
 młotek,
 kombinerki,
 wiertarka udarowa z kompletem wierteł,
 apteczka pierwszej pomocy,
 środki ochrony osobistej,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji centralnego
ogrzewania z tworzyw sztucznych.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj wyposażenie stanowiska i rozmieszczenie sprzętu i narzędzi niezbędnych do
obróbki rur, przeznaczonych do montażu instalacji sanitarnej, wykonanej wybranego
tworzywa sztucznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować wyposażenie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować praktycznie stanowisko wyposażając je w komplet sprzętu i narzędzi do
obróbki i montażu instalacji z wybranego tworzywa sztucznego,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy,
 komplet sprzętu i narzędzi do obróbki i montażu instalacji z wybranego tworzywa
sztucznego,
 Å‚Ä…czniki i odcinki rur z wybranego tworzywa sztucznego,
 materiały pomocnicze do obróbki rur z tworzywa sztucznego,
 prowadnica korytkowa,
 sprzęt pomiarowy do trasowania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca montażu instalacji sanitarnych z tworzyw sztucznych.
Ćwiczenie 4
Dokonaj cięcia rury PP o średnicy 20 mm na zadany wymiar, przygotuj końcówkę
przyciętej rury do połączenia i wykonaj to połączenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przeanalizować zasady cięcia rur PP i jej obróbki,
3) dobrać narzędzie do cięcia rury,
4) dobrać rurę z PP o średnicy 20 mm,
5) wytrasować obszar cięcia rury,
6) sprawdzić stan techniczny narzędzia do cięcia
7) ocenić jakość przycinanej rury, sprawdzić, czy nie ma deformacji,
8) zabezpieczyć się w wymagane środki ochrony osobistej,
9) wykonać cięcie rury zgodnie z zasadami cięcia i dobranego narzędzia,
10) usunąć wiór,
11) dokonać kalibracji przyciętego końca rury,
12) oczyścić końcówkę rury,
13) umieścić na zgrzewarce odpowiednie nasadki grzewcze,
14) ustawić odpowiednią temperaturę dla danego typu materiału i uruchomić zgrzewarkę,
15) po osiągnięciu zadanej temperatury przystąpić do procesu spajania,
16) wcisnąć kształtkę na trzpień nasadki grzewczej oraz tuleję nasadki wprowadzić w rurę:
czynność tę wykonać równocześnie, bez obracania łączonych elementów względem
siebie,
17) po ustalonym czasie nagrzewania usunąć z nasadki rozgrzane elementy,
18) wcisnąć rurę w kształtkę,
19) pozostawić złącze do ostygnięcia bez stosowania żadnych przyspieszaczy,
20) zlikwidować stanowisko pracy,
21) zagospodarować odpady,
22) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
23) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 przymiar liniowy,
 suwmiarka,
 odcinek rury PP o średnicy 20 mm,
 przecinarka krążkowa,
 gratownik i kalibrator,
 zestaw materiałów czyszczących,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
 zgrzewarka ręczna do rur polipropylenowych z kompletem nasadek,
 ołówek,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych z PP.
Ćwiczenie 5
Wykonaj cięcie okrągłego przewodu wentylacyjnego z PCV na zadany dokumentacją
wymiar.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.
3) dobrać sprzęt i narzędzia i materiał instalacyjny niezbędne do wykonania ćwiczenia,
4) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
5) ocenić jakość rur wentylacyjnych przeznaczonych do obróbki,
6) dostosować odcinki rur do długości montażowej (odmierzyć długość rur, przyciąć,
obrobić końcówki),
7) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia oraz prostopadłość uzyskanych krawędzi,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 rury z PVC zgodnie z dokumentacjÄ…,
 piłka z brzeszczotem,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych z PCV.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania montażu instalacji
sanitarnychz tworzyw sztucznych? ðð ðð
2) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania
robót montażowych na instalacjach wykonanych z tworzyw
sztucznych? ðð ðð
3) dobrać środki ochrony osobistej podczas czynności monterskich
zwiÄ…zanych z obróbkÄ… instalacji wykonanych z tworzyw sztucznych? ðð ðð
4) dobrać materiały podstawowe, pomocnicze, sprzęt i narzędzia do
wykonania instalacji z tworzyw sztucznych? ðð ðð
5) wykonać podstawowe operacje monterskie na rurach z tworzyw
sztucznych? ðð ðð
6) wykonać połączenia rozłączne przewodów z tworzyw sztucznych?
ðð ðð
7) wykonać połączenia nierozłączne różnymi technikami przewodów
z tworzyw sztucznych? ðð ðð
8) wykonać przejście z instalacji wykonanej z wybranego tworzywa
sztucznego na instalacjÄ™ wykonanÄ… z innego materiaÅ‚u instalacyjnego? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.7. Stal jako tworzywo w instalacjach sanitarnych
4.7.1. Materiał nauczania
Wymagania materiałowe, kwalifikacyjne i wymiarowe rur i kształtek ze stali
Stal jest to stop żelaza z węglem. Dodatkiem do stopu stali są: krzem, mangan, siarka,
fosfor, jak również inne pierwiastki używane celowo, by uzyskać pożądane własności stali.
Stal używana w montażu instalacji wodociągowej występuje jako stal ocynkowana.
Cynkowa ochronna warstwa stali chroni rury przed niszczącym działaniem środowiska
zewnętrznego jak i wewnątrz rury  korozja. Do montażu instalacji wymagających połączeń
spawanych  instalacje grzewcze i gazowe  stosowana jest stal nieocynkowana, tak zwana
czarna. Ze stali wykonywane są również przewody wentylacyjne  wówczas materiał ten
formuje się w blachę. Przewody z niej wykonane mogą być wykonane jako:
 A/I  o przekroju prostokątnym wykonywane na zakładkę,
 A/II  o przekroju prostokÄ…tnym spawane,
 B/I  o przekroju kołowym wykonywane na zakładkę,
 B/II  o przekroju kołowym spawane,
 S   spiro , o przekroju kołowym, zwijane spiralnie z taśmy stalowej.
Do zalet stali używanej w instalacjach sanitarnych należy:
 wytrzymałość na rozciąganie, zginanie i ściskanie  pozwalają i ułatwiają układanie
nawet długich instalacji bez dodatkowych podpór,
 odporność na działanie obciążeń mechanicznych,
 szczelność, która nie pozwala przenikać gazom z otoczenia zewnętrznego przez rury,
 odporność na oddziaływanie promieni UV,
 odporność na działanie wysokich temperatur  wykonuje się z niej instalacje wody
użytkowej zimnej i ciepłej jak również instalacje grzewcze,
 najniższy wśród materiałów instalacyjnych współczynnik rozszerzalności cieplnej
0,013 mm/mK,
 dobre przewodnictwo ciepła. Dlatego w instalacjach wody ciepłej i grzewczej stosuje się
izolację termiczną, która zapobiega stratom ciepła.
Do wad stali używanej jako przewody w instalacjach zaliczamy:
 dużą chropowatość ścianek rur stalowych. Przez co tworzą się osady złożone ze
związków żelaza i błony biologicznej,
 Å‚atwe osadzanie siÄ™ osadu wapiennego wewnÄ…trz rur ze stali ocynkowanej,
 podwyższone koszty eksploatacji  ponieważ rury stalowe muszą być płukane; zaś woda
jest dwukrotnie chlorowana tak by nie rozwijała się błona biologiczna, co z kolei z
le
wpływa na smak i zapach wody,
 najsłabsze wytłumianie drgań  jest najgłośniej pracującą instalacją.
 występowanie nieszczelności na szwach,
 małą odporność na korozję,
 brak możliwości gięcia w przypadku instalacji gazu,
 brak możliwości gięcia rur ocynkowanych,
 duży ciężar.
Rury stalowe można łączyć za pomocą spawania, kołnierzy, gwintowania i specjalnych
nasuwek (łączenie rur o końcach bosych).
W kierunku przepływu wody nie powinno się instalować elementów miedzianych przed
stalowymi.
Rury stalowe możemy podzielić na:
 rury stalowe ze szwem  gwintowane i o końcach gładkich, wytwarzane są w długościach
od 4 7 m,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
 rury stalowe bez szwów  mają końce gładkie, wytwarzane są w długościach od 4
12,5m,
 rury ze szwem przewodowe  mają średnice zewnętrzne od 10,2 mm i grubości ścianek
1,6; 1,8 i 2,0 mm a dla średnic do 2020,0 mm  grubości ścianek 14,2; 16,0 i 17,5 mm.
Rury w zależności od grubości ścianek i grubości jednego metra dzielą się na: ciężkie
(CK), średnie (Śr), lekkie 1 (L1) i lekkie 2 (L2)
Rury stalowe ze względu na zabezpieczenia antykorozyjne dzielą się na: czarne (CZ),
ocynkowane (OC1) o średnicy D15 i większej, ocynkowane o pogrubionej powłoce cynku
(OC2) o średnicy D15 i większej (dla centralnej wody użytkowej).
Średnica nominalna rur stalowych jest często podawana w calach, oznacza się symbolem:
["], przelicznikiem jest: 1 cal = 25, 4 mm.
Wyróżnia się dwa rodzaje łączników:
- równoprzelotowe  oznacza się je przez wielkość średnicy nominalnej wylotu,
- redukcyjne  oznacza się je przez wielkość poszczególnych wylotów, tzn. jako pierwszy
podaje się ten o większej średnicy, a następnie te o mniejszych
Rodzaje łączników ze stali
Wyróżnia się następujące łączniki gwintowane do rur stalowych:
 złączki,
 trójniki,
 czwórniki,
 kolanka,
 Å‚uki,
 dwuzłączki.
Kształtki ogólnego przeznaczenia z gwintami przedstawione są na rysunku 9.
Rys. 9. A
ączniki gwintowane do rur stalowych. [5, s. 176] Złączki: a) nakrętne
rownoprzelótowe, b) nakrętne z
wężkowe, c) nakrętno  wkrętne, d) wkrętne
równoprzelotowe, e) wkrętne zwężkowe; trójniki: f) nakrętne równoprzelotowe,
g) nakrętne jednozwężkowe; czwórniki: h) nakrętne równoprzelotowe, i) nakrętne
dwuzwężkowe; kolanka: j) nakrętne równoprzelotowe, k) nakrętno  wkrętne
równoprzelotowe, l) nakrÄ™tne zwężkowe; Å‚uki: m) nakrÄ™tno  wkrÄ™tne (90°)
równoprzelotowe, n) nakrÄ™tno  wkrÄ™tne (45°) równoprzelotowe, o) narożniki
nakrętne równoprzelotowe, p) przeciwnakrętki, r) zaślepki sześciokątne, s) korki
z obrzeżem; dwuzłączki: t) proste nakrętne płaskie, u) kolankowe nakrętne płaskie
lub stożkowe, w) nakrętno  wkrętne płaskie lub stożkowe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
W instalacjach sanitarnych, czasami do Å‚Ä…czenia rur z uzbrojeniem przewodowym lub
innymi urządzeniami stosuje się kołnierze, a najczęściej kołnierze gwintowane z szyjką.
Kołnierze dobiera się na podstawie średnicy zewnętrznej rury, nominalnej średnicy rury,
ciśnienia.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje przewodów stalowych wykorzystywanych w instalatorstwie
sanitarnym?
2. Jakie zalety ma instalacja wykonana ze stali?
3. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach ze stali?
4. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników ze stali?
5. Jakie są warunki transportu rur i łączników ze stali?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji
gazowej wykonanej ze stali nieocynkowanej DN 15, o zadanym przebiegu przedstawionym
w dokumentacji technicznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji gazowej,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji,
4) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu na
średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,
5) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw rur stalowych, kształtek oraz łączników o różnych średnicach ze stali,
- dokumentacja techniczna instalacji gazowej,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji gazowych ze stali.
Ćwiczenie 2
Wskaż wady i zalety instalacji wody zimnej wykonanej ze stali.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy ćwiczenia,
2) na arkuszu papieru formatu A4 wypisać wady i zalety instalacji wody zimnej wykonanej
ze stali,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
- długopis, ołówek, gumka,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca instalacji wody zimnej wykonywanej ze stali.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać wady i zalety instalacji wykonywanych ze stali?
ðð ðð
2) dobrać rury i kształtki dla realizacji zadania montażowego?
ðð ðð
3) rozpoznać rury i kształtki po ich oznakowaniu?
ðð ðð
4) prawidłowo nazwać kształtki instalacyjne?
ðð ðð
5) dokonać podziału rur stalowych ze względu na grubość ścianki?
ðð ðð
6) dokonać podziału rur stalowych ze względu na zabezpieczenie
antykorozyjne? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
4.8. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych ze stali
4.8.1. Materiał nauczania
Narzędzia i sprzęt do montażu
Do obróbki i łączenia rur stalowych przeznaczone są następujące narzędzia i urządzenia:
 do cięcia i obróbki powierzchni:
- piłki do metalu z drobnozębnymi brzeszczotami.
 do gięcia:
- giętarki ręczne i hydrauliczne z napędem hydraulicznym,
- palnik acetylenowo-tlenowy.
 do czyszczenia:
- pilniki płaskie, półokrągłe i okrągłe,
- szczotki druciane,
 do spawania:
- palnik acetylenowo-tlenowy,
- butle tlenowe i acetylenowe,
- druty, pręty spawalnicze,
 do Å‚Ä…czenia (rys. 10):
- klucze proste,
- klucze nastawne,
- klucze skośne,
- klucze łańcuchowe,
- klucze nastawne szwedzkie,
- klucze uniwersalne zwane francuskimi,
- szczypce nastawne zwane żabką,
 uszczelniacze:
- pakuły, teflon, pasta, tworzywo anaerobowe.
 narzędzia i sprzęt pomocniczy:
- młotek,
- szczotki druciane,
- komplet kluczy do zamocowania zaworów na butlach,
- kombinerki,
- okulary ochronne, tarcze, przyłbice,
- fartuch,
- stół roboczy,
- imadło typu Pionier.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Rys. 10. Klucze monterskie [5, s. 57] Klucze monterskie: a) prosty
z żeliwną lub aluminiową rękojeścią, b) nastawny
z gładkimi szczękami  sześciokątny, c) skośny z żeliwną
rękojeścią, d) łańcuchowy, e) nastawny  szwedzki,
f) uniwersalny  francuski, g) szczypce nastawne zwane
żabką
Technika obróbki rur stalowych
Cięcie
Cięcie ręczne można wykonać przy pomocy piłki do metalu lub za pomocą piły
brzeszczotowej o napędzie elektrycznym. Prawidłowo ucięta rura powinna mieć krawędz

prostopadłą do osi rury, czystą i pozbawioną zadziorów. Zadziory usuwamy się przy pomocy
pilników do metalu.
W celu prawidłowego ucięcia rur należy:
- ciętą rurę należy umieścić w imadle i zamocować przy pomocy drewnianych nakładek,
- wykonać cięcie rury przy pomocy piłki do metalu,
- po przeciÄ™ciu Å›cianki ciÄ™tej rury należy obrócić jÄ… o kÄ…t 45 60°,co zapobiega
wyłamywaniu się zębów brzeszczotu,
- postępować dalej według powyższego punktu, aż do całkowitego przecięcia rury.
Oprócz takiego rodzaju cięcia można wykonać także cięcie w sposób mechaniczny przy
zastosowaniu piły brzeszczotowej i tarczowej.
Piłowanie
Piłowanie jest czynnością polegająca na usuwaniu zbędnej warstwy materiału pilnikiem.
W zależności od rodzaju nacięć wyróżnia się kilka rodzajów pilników. W zależności od
liczby nacięć na pilniku rozróżniamy:
 zdzieraki,
 równiaki,
 półgładziki,
 podwójne gładziki,
 jedwabniki.
W czasie piłowania zgrubnego pilnikami długimi wykonywać należy dwa ruchy: ruch
ręką i ruch tułowiem. Podczas piłowania równiakiem lub gładzikiem, wykonywać należy
tylko i wyłącznie ruch ręką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Wiercenie
Wiercenie jest czynnością polegająca na wykonaniu otworów okrągłych przy pomocy
wierteł i wiertarek. Przed przystąpieniem do wiercenia otworu w przedmiocie, należy
zamocować go na stole lub, np. w imadle. Otwory średnicy do 30 mm można wykonać
jednym wiertłem. Natomiast w przypadku większych średnic, najpierw wierci się otwór
wiertłem 10 12 mm, a następnie wykonuje się wiercenie wtórne, w wyniku którego
otrzymuje się otwór o żądanej większej średnicy.
Gięcie ręczne i mechaniczne
W wyniku gięcia rur uzyskuje się pożądane kształty rur, które umożliwiają dokonanie
obejść i zmian kierunku. Wyjątek wśród rur stalowych stanowią rury stalowe czarne, które
jako jedyne można giąć. Dopuszcza się również gięcie rur stalowych ocynkowanych, ale
w formie małych łuków o dużym promieniu. Promień gięcia tych rur nie może być mniejszy
niż 4 do 5 średnic zewnętrznych giętej rury.
Połączenia rozłączne  gwintowane
Nie zawsze rury stalowe mają fabrycznie wykonany gwint wewnętrzny lub zewnętrzny.
Wykonanie go polega na nacięciu rowka śrubowego. Chcąc wykonać gwint wewnętrzny
w otworze, należy użyć kompletu gwintowników, ponieważ nacięcie rowka gwintowanego
przy użyciu jednego gwintownika jest niemożliwe.
Nagwintowanie składa się z trzech zabiegów:
 zdzierania  gwintownik z jednÄ… rysÄ…,
 pogłębiania  gwintownik z dwiema rysami,
 wykończenia  gwintownik z trzema rysami.
W celu nagwintowania rury na jej zewnętrznym poszyciu, używa się gwintownic
ręcznych uniwersalnych lub zapadkowych. Te pierwsze pozwalają wykonać gwint rurowy
pełny na rurach o średnicy 15 do 50 mm.
WadÄ… ich jest:
 duża masa,
 trudności przy rozbieraniu dla oczyszczenia,
 wykonanie pełnego obrotu, o ile istnieje taka możliwość.
W przypadku usytuowania rur w trudno dostępnych miejscach, pomocne są gwintownice
zapadkowe. Dzięki nim możliwe jest nacinanie gwintów bez wykonania pełnego obrotu
całym korpusem gwintownicy.
Kolejne czynności podczas gwintowania to:
- sprawdzenie kątownikiem, czy płaszczyzna czołowa rury jest prostopadła do jej osi,
- umocowanie rury w imadle rurowym,
- nałożenie na jej koniec odpowiednio ustawionej gwintownicy (zwracając uwagę, aby oś
gwintownicy pokrywała się z osią rury),
- gwintowanie poprzez obrót gwintownicy (gwintownica uniwersalna) lub tylko obrót
wahadłowy (gwintownica zapadkowa),
- ruch obrotowy powinien odbywać się etapami co ź obrotu, tzn. po ź obrotu gwintownicę
nieco cofamy po czym wykonujemy następny obrót o ź,
- po wykonaniu całego gwintu na odpowiedniej długości rury, wyjęcie rury z imadła.
A
ączniki gwintowane trzeba uszczelniać przy pomocy: taśm teflonowych, past
uszczelniających, przędz z konopi lub tworzyw anaerobowych. Sposób nawinięcia
uszczelniacza na gwint przedstawia poniższy rysunek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Rys. 11. Prawidłowe nawijanie włókien konopnych na gwint [6, s. 59]
Połączenia nierozłączne  przygotowanie krawędzi przedmiotów do spawania
Przed spawaniem należy oczyścić łączone krawędzie z zanieczyszczeń typu rdza, farba,
tłuszcze. W zależności od grubości łączonych elementów i rodzaju przyszłego połączenia
należy nadać krawędziom odpowiedni kształt. Spawanie wolno wykonywać jedynie osobie,
która posiada uprawnienia spawalnicze.
A
ączenie rur na kołnierze
Przy łączeniu rur o dużych średnicach należy pamiętać, iż liczba śrub powinna być
wielokrotnością liczby 4. Śruby rozmieszcza się symetrycznie względem obu osi głównych
kołnierza. Wyjątek stanowią rury niewielkich średnic do 32 mm, dla których jest dozwolone
stosowanie dwóch lub trzech śrub. Powierzchnie styku kołnierzy zależą również od ciśnienia
czynnika przepływającego w rurze. Przy niskim ciśnieniu powierzchnie te mogą być płaskie,
a przy ciśnieniu większym należy wytoczyć współśrodkowe rowki. Te ostatnie, po założeniu
uszczelki i dociągnięciu śrub, wgniatając materiał uszczelniający zabezpieczają uszczelkę
przed wypchnięciem w czasie pracy przewodu. Materiał na uszczelki dobierany jest
w zależności od:
 rodzaju przepływającego czynnika,
 temperatury czynnika,
 ciśnienia czynnika.
Wewnętrzna średnica uszczelek powinna być o 2 do 3 mm większa od wewnętrznej
średnicy rury. Do uszczelniania połączeń kołnierzowych wykorzystujemy obecnie sznury
teflonowe.
O szczelności połączenia kołnierzowego decyduje zarówno jakość uszczelki, jak również
sposób skręcenia połączenia śrubami, który powinien odbywać się na krzyż, po przekątnej.
Dociągnięcie śrub jest ostatnią operacją, którą wykonuje się po zamocowaniu wstępnym
wszystkich śrub.
Przygotowanie przewodów ze stali do montażu
Każdorazowo przed użyciem rur do montażu, czy też układaniu, należy rury, należy
sprawdzić czy nie są one pęknięte lub w jakiś sposób uszkodzone. Należy je także staranie
oczyścić od wewnątrz i na stykach.
Jeżeli w czasie transportu lub montażu wstępnego izolacja antykorozyjna rury ulegnie
uszkodzeniu, należy ją naprawić lub wykonać nową izolację.
Powłoki ochronne antykorozyjne stosowane w wyrobach ze stali można podzielić na:
1. Powłoki ochronne nakładane:
- metalowe (nikiel, chrom, miedz
, srebro, cyna, cynk, ołów, kadm, aluminium)
nakłada się przez zanurzenie, natrysk, platerowanie;
- niemetalowe (farby, oleje, lakiery, smoły, asfalty, tworzywa sztuczne) oddzielają
mechanicznie metal od agresywnego środowiska.
2. Powłoki ochronne wytwarzane  łączone są z materiałem chronionym chemicznie:
- metalowe uzyskuje siÄ™ wprowadzajÄ…c do stali aluminium, cynk lub chrom;
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
- niemetalowe wykonywane sÄ… metodami oksydowania (wytwarzanie na powierzchni
stali warstwy tlenków żelaza) i fosforanowania stali (wytwarzanie na powierzchni
stali warstwy fosforanów żelaza).
Przygotowanie powierzchni do malowania farbÄ… rdzochronnÄ… polega na:
 usunięciu z powierzchni rdzy, oleju, smaru, wilgoci i innych zanieczyszczeń:
ręcznie: za pomocą metalowych szczotek, szlifierek ręcznych, młotków mechanicznych;
mechanicznie: za pomocą obróbki strumieniowo  ściernej (piaskowanie lub śrutowanie;
oleje i smary, których nie usunięto mechanicznie należy usunąć metodami odtłuszczania
za pomocÄ… rozpuszczalnika,
 mechanicznym usunięciu nierówności i zadziorów, wyrównanie spoin,
 bezpośrednio przed malowaniem usunięciu z powierzchni oczyszczonej mechanicznie
pyłu.
Dobór właściwych materiałów i prawidłowa konstrukcja elementów narażonych na
korozjÄ™ polega na:
 stosowaniu materiałów wykonanych z metali i stopów zawierających minimalne
zanieczyszczenia,
 zastępowaniu elementów metalowych częściami wykonanymi z tworzywa sztucznego,
 odpowiednim doborze materiałów na łączniki (śruby, nity, luty, spoiny): wszystkie
miejsca połączeń muszą być zabezpieczone kitem chemoutwardzalnym i pomalowane
farbą podkładową.
Wykonanie izolacji antykorozyjnych jest równoznaczne z zabezpieczeniem
przeciwwilgociowym. W miejscach gdzie przez ściany i stropy prowadzone są przewody nie
powinno wykonywać się żadnych połączeń. W przypadku, kiedy w przegrodzie umieścimy
tuleję, to wówczas wolną przestrzeń na styku rury i tulei należy całkowicie wypełnić:
- kitem trwale elastycznym  dla przewodów cieplnych,
- kitem lub sznurem konopnym smołowanym  dla przewodów zimnych.
Wypełniona przestrzeń pomiędzy tuleją a rurą, powinna pozwalać jedynie na osiowy ruch
przewodu. Długość zastosowanej tulei musi być większa od grubości przegrody o około
6 do 8 mm.
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie połączenia występują w instalacjach sanitarnych wykonanych ze stali?
2. Jakie środki ochrony osobistej są niezbędne podczas wykonywania operacji
montażowych na przewodach ze stali?
3. Na czym polegają procesy obróbki przewodów ze stali?
4. Na czym polega wykonywanie połączeń rozłącznych w instalacjach ze stali?
5. W jaki sposób wykonuje się uszczelnienie połączeń rozłącznych na instalacjach
wykonanych ze stali?
6. Jaki sprzęt i narzędzia są niezbędne do obróbki elementów instalacyjnych ze stali?
7. Jak należy obrobić końcówki rur po operacji cięcia przewodów stalowych?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj połączenie przewodów stalowych o określonym wymiarze na długi gwint tak,
aby wykonany fragment miał zadaną długość.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne ze stali o zadanej średnicy rury, połączenie
na długi gwint,
3) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
4) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
5) ocenić jakość rur, łączników i elementów uzbrojenia,
6) wyposażyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
7) wykonać niezbędne pomiary długości przycinanych rur,
8) dociąć i obrobić rury stalowe, końcówki nagwintować,
9) sprawdzić poprawność przygotowanych końcówek odcinków rur stalowych,
10) wstępnie zmontować fragment instalacji,
11) skorygować ewentualne błędy,
12) połączyć odcinki rur ze sobą za pomocą długiego gwintu uszczelniając złącze,
13) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
14) uporządkować stanowisko pracy,
15) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
16) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
17) ocenić jakość swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
 imadło,
 przymiar liniowy,
 ołówek,
 suwmiarka,
 punktak,
 poziomnica,
 prowadnica korytkowa,
 piłka do metalu,
 gwintownica ręczna lub elektryczna,
 zestaw kluczy szwedzkich,
 kombinerki,
 zdzierak,
 szczotka do metalu,
 odcinki rury stalowej czarnej nieocynkowanej,
 połączenie typu długi gwint,
 materiały uszczelniające,
 środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych ze stali.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj wyposażenie stanowiska i rozmieszczenie sprzętu oraz narzędzi niezbędnych
do obróbki rur, przeznaczonych do montażu instalacji sanitarnej wykonanej ze stali.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować wyposażenie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować praktycznie stanowisko wyposażając je w komplet sprzętu i narzędzi do
obróbki i montażu instalacji ze stali,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół montażowy,
 imadło typu Pionier,
 komplet sprzętu i narzędzi do obróbki i montażu instalacji ze stali,
 łączniki i odcinki rur ze stali i żeliwa,
 materiały pomocnicze do obróbki rur ze stali,
 prowadnica korytkowa,
 sprzęt pomiarowy do trasowania,
 literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych ze stali.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania montażu instalacji ze
stali? ðð ðð
2) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót
montażowych na instalacjach wykonanych ze stali? ðð ðð
3) dobrać środki ochrony osobistej podczas czynności monterskich
zwiÄ…zanych z obróbkÄ… instalacji wykonanych ze stali? ðð ðð
4) dobrać materiały podstawowe, pomocnicze, sprzęt i narzędzia do
wykonania instalacji ze stali? ðð ðð
5) wykonać podstawowe operacje monterskie na rurach ze stali?
ðð ðð
6) wykonać połączenia rozłączne przewodów ze stali?
ðð ðð
7) wykonać przejścia z instalacji wykonanej ze stali na instalację wykonaną
z innego materiaÅ‚u instalacyjnego? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedz
możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Są cztery możliwe
odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedz
jest poprawna; zaznacz jÄ… znakiem X.
7. Staraj siÄ™ wyraz
nie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedz
, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedz
, którą uważasz za
poprawnÄ….
8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
11. Po rozwiÄ…zaniu testu sprawdz
, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.
12. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Do wykonania instalacji centralnego ogrzewania zasilanych z kotłów na paliwo stałe nie
wolno stosować
a) stali.
b) miedzi twardej.
c) miedzi miękkiej.
d) tworzywa sztucznego.
2. Najmniejszą rozszerzalność cieplną z wymienionych materiałów instalacyjnych ma
a) miedz
miękka.
b) miedz
twarda.
c) polibutylen.
d) stal.
3. Rura stalowa o średnicy 1 ź to rura o średnicy
a) 32 mm
b) 25 mm.
c) 40 mm.
d) 20 mm.
4. Przedstawiony Å‚Ä…cznik stalowy to
a) mufa.
b) nypel.
c) mufa redukcyjna.
d) nypel redukcyjny.
5. Krawędz
rury stalowej po cięciu musi być w pierwszej kolejności
a) pozbawiona gratów wewnętrznych i zewnętrznych.
b) wyczyszczona do metalicznego połysku.
c) pozbawiona gratów wewnętrznych.
d) pozbawiona gratów zewnętrznych.
6. Przy rozmieszczaniu uchwytów mocujących dla instalacji stalowej należy
a) brać pod uwagę oczekiwania zleceniodawcy.
b) ściśle trzymać się wytycznych technicznych.
c) rozmieścić je równomiernie.
d) brać pod uwagę estetykę.
7. Do wad instalacji stalowych należą miedzy innymi
a) mała wytrzymałość na rozciąganie, zginanie i ściskanie.
b) mała odporność na działanie obciążeń mechanicznych.
c) mała odporność na oddziaływanie promieni UV.
d) mała odporność na korozję.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
8. Rury ze stali znajdujÄ… zastosowanie
a) w instalacjach wodociągowych wody zimnej i ciepłej, instalacjach grzewczych
i instalacjach gazowych.
b) jedynie w instalacjach wodociÄ…gowych wody zimnej, instalacjach grzewczych
i instalacjach gazowych.
c) tylko w instalacjach wodociągowych wody zimnej i ciepłej.
d) tylko w instalacjach grzewczych i gazowych.
9. Rury z tworzywa sztucznego nieprawidłowo transportowane lub składowane
a) mogą ulec uszkodzeniu przez promieniowanie słoneczne (promieniowanie UV).
b) nie ulegają uszkodzeniu przez promieniowanie słoneczne (promieniowanie UV).
c) nie mogą ulec trwałemu odkształceniu mechanicznemu.
d) nie mogą ulec trwałemu odkształceniu termicznemu.
10. Rury z tworzywa sztucznego charakteryzujÄ… siÄ™
a) trudną obróbki w czasie montażu.
b) słabą odpornością na działanie ognia.
c) dobrym przewodnictwem elektryczności i ciepła.
d) niską odpornością na działanie agresywnych czynników i korozję.
11. Zaprasowywanie umożliwia wykonanie połączenia
a) zgrzewanego instalacji.
b) rozłącznego instalacji.
c) klejonego instalacji.
d) nierozłącznego rur.
12. Krawędz
rury PVC po cięciu powinna być przed montażem
a) skalibrowana kalibratorem i pozbawiona gratów wewnętrznych i zewnętrznych.
b) skalibrowana kalibratorem i pozbawiona tylko gratów wewnętrznych.
c) pozbawiona tylko gratów wewnętrznych.
d) wyczyszczona czyściwem chemicznym.
13. Do połączenia dwóch odcinków rury o tej samej średnicy służy
a) mufa.
b) trójnik.
c) korek.
d) uchwyt.
14. Kalibrator służy do
a) cięcia rur na wymiar.
b) wykonywania odgałęzień.
c) wykonywania kielichów.
d) przywrócenia kształtu i wymiaru rury.
15. Za pomocą rur z tworzywa sztucznego można wykonać instalację
a) wodociÄ…gowÄ…, kanalizacyjnÄ… i centralnego ogrzewania.
b) elektrycznÄ….
c) odgromowÄ….
d) gazowÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
16. Wkładka aluminiowa w rurze wielowarstwowej nadaje rurze
a) wytrzymałość, twardość i sprężystość.
b) sprężystość i plastyczność.
c) twardość i plastyczność.
d) tylko plastyczność.
17. Przejście instalacji z tworzywa przez przegrodę budowlaną może być wykonane
za pomocÄ…
a) tulei ochronnej wraz ze szczelnym elastycznym wypełniaczem.
b) zaprawy cementowo wapiennej.
c) zaprawy murarskiej.
d) uchwytów.
18. Do mocowania instalacji z tworzyw sztucznych stosujemy uchwyty
a) stałe i ruchome.
b) tylko ruchome.
c) tylko stałe.
d) klejone.
19. Trasowanie jest to
a) zaznaczanie na powierzchni ścian i stropów linii prowadzenia odcinków prostych
instalacji, miejsc wykonania gięć i przejść przez przegrody.
b) wykonanie na powierzchni ścian i stropów bruzd, wnęk i otworów.
c) ułożenie przewodów instalacji sanitarnej w bruzdach.
d) przycięcie materiału izolacyjnego.
20. Odgałęzienia boczne na rurach miedzianych mogą być kształtowane tylko wtedy,
gdy średnica odgałęzienia jest
a) dowolnej wielkości.
b) taka sama.
c) mniejsza.
d) większa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Stosowanie technik instalacyjnych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
6. LITERATURA
1. Barczyński P.: Instalacje gazowe z miedzi  projektowanie, wykonywanie, odbiór
i eksploatacja. Centrum Szkolenia gazownictwa, Warszawa 1998
2. Baur G.: Technologia instalacji wodociągowych i gazowych. Część 1. Instalacje
wodociągowe. Podręcznik do nauki zawodu. Rea, Warszawa 1998
3. Baur G.: Technologia instalacji wodociągowych i gazowych. Część 2. Instalacje gazowe.
Podręcznik do nauki zawodu. Rea, Warszawa 1998
4. BÄ…kowski K., Chudzicki J.: Instalacje sanitarne. Nowy poradnik majstra budowlanego.
Arkady, Warszawa 2003
5. Cieślowski S., Krygier K.: Technologia instalacje sanitarne Część 1. WSiP, Warszawa
1998
6. Górecki A., Michalski K.: Instalacje wodociągowe, ogrzewcze i gazowe z miedzi.
Poradnik. Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 2000
7. Katalog Comap: Estetyczne i bezpieczne Å‚Ä…czenie rur wielowarstwowych. Comap Polska
26/08/2003
8. Katalog Comap: Uniwersalna zaciskarka SUDO Press 2432. Comap Polska 08/08/2003
9. Katalog Comap: ZÅ‚Ä…czki zaprasowywane do rur PEX i AL/PEX. Comap Polska
10/05/2003
10. Katalog Geberit HDPE: Podręcznik użytkownika
11. Katalog Geberit Mepla: System instalacji wodociÄ…gowych i grzewczych. Geberit
01/2001
12. Katalog Nibco: Poradnik instalatora z katalogiem Nibco 2004
13. Katalog System KAN  therm Poradnik Projektanta: Nowoczesne wewnętrzne instalacje wody
ciepłej i zimnej, centralnego ogrzewania i ogrzewania podłogowego. Firma KAN Sp. z o.o,
Warszawa 2001
14. Katalog USMetrix PEX Marketing USMetrix 2004
15. Katalog USMetrix PP Marketing USMetrix 2004
16. Katalog USMetrix PVC Marketing USMetrix 2004
17. Katalog USMetrix: Rury PE i kształtki zaciskowe PP. USMetrix 15/01/2006
18. Krygier K., Cieślowski S.: Instalacje sanitarne cz. 2. Podręcznik dla szkoły zasadniczej
i technikum, WSiP S.A., Warszawa 1998
19. Mirski J.: Budownictwo z technologiÄ… 3. WSiP, Warszawa 1998
20. Popek M., Wapińska B.: Rysunek zawodowy  instalacje sanitarne. WSiP, Warszawa
2003
21. Rozporządzenie Min. Infrastruktury z dnia 07.04.2004 r. w sprawie warunków
technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
(Dz. U. nr 6 z 2004r.)
22. Rubik M., Nowicki J.: Centralne ogrzewanie, wentylacja, ciepła i zimna woda oraz
instalacje gazowe w budynkach jednorodzinnych. Poradnik. Ośrodek Informacji
 Technika instalacyjna w budownictwie , Warszawa 2000
23. Tauszyński K.: Budownictwo z technologią 1. WSiP, Warszawa 1995
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63