Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 353
13
Rola Żywienia i aktywnoĘci fizycznej
w zapobieganiu nadwadze i oty"oĘci oraz
przewlek"ym chorobom niezakaęnym
Miros"aw Jarosz, Wioleta Respondek
13.1. Wprowadzenie
Realizacja przedstawionych w niniejszym opracowaniu norm Żywienia powinna
pomóc w upowszechnianiu zasad prawid"owego Żywienia, które b�dą sprzyja"y za-
chowaniu zdrowia i zapobieganiu nadwadze/oty"oĘci oraz przewlek"ym chorobom
niezakaęnym okreĘlanym cz�sto chorobami dietozaleŻnymi. NaleŻy podkreĘli�, Że
profilaktyka tych chorób moŻe by� skuteczna tylko wtedy, gdy prawid"owemu Ży-
wieniu b�dzie towarzyszy� odpowiedni poziom aktywnoĘci fizycznej.
Obecnie najwaŻniejszym problemem zdrowia publicznego jest nadwaga
i oty"oĘ�, która wed"ug WHO przybra"a charakter globalnej epidemii. Oty"oĘ�
jest schorzeniem, które zwi�ksza ryzyko rozwoju bardzo wielu chorób. Do in-
nych przewlek"ych chorób niezakaęnych o istotnym znaczeniu epidemiologicz-
nym naleŻą: choroby uk"adu krąŻenia, wi�kszoĘ� nowotworów, choroby prze-
wodu pokarmowego, cukrzyca typu 2, hiperlipidemie, osteoporoza, alergie
pokarmowe.
W 2005 r. ogólna liczba zgonów na Ęwiecie wynosi"a 58 mln, z czego choroby
serca, udary, nowotwory i inne choroby przewlek"e by"y przyczyną 35 mln (61%)
zgonów, w tym 15 mln dotyczy"o osób poniŻej 70. roku Życia. Przewiduje si�, Że je-
Ęli nie nastąpi interwencja, w 2015 r. ogólna liczba zgonów z powodu przewlek"ych
chorób niezakaęnych wzroĘnie do 41 mln, wĘród osób poniŻej 70. roku Życia  do
ponad 17 mln (tabela 13.1) (1).
Jedną z g"ównych przyczyn zgonów w Polsce i na Ęwiecie są choroby uk"adu krą-
Żenia oraz nowotwory z"oĘliwe.
W 2005 r. przewlek"e choroby niezakaęne odpowiedzialne by"y za 725 mln utra-
conych lat Życia z powodu niepe"nosprawnoĘci i przedwczesnych zgonów (Disabi-
lity Adjusted Life Years  DALYs). W populacji osób powyŻej 30. roku Życia by"y
353
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 354
Tabela 13.1
Zgony i utracone lata Życia (DALYs) z powodu przewlek"ych chorób niezakaęnych ogó"em na Ęwie-
cie  dane z 2005 r. i przewidywania na 2015 r. (1)
Zgony DALYs Zgony DALYs
(mln) (mln) na 100 000 osób na 100 000 osób
Wiek
2005 r. 2015 r. 2005 r. 2015 r. 2005 r. 2015 r. 2005 r. 2015 r.
0 29 1,7 1,5 220 219 48 40 6320 5994
30 59 7 8 305 349 311 297 13304 13375
60 69 7 8 101 125 1911 1695 37965 26396
! 70 20 24 99 116 6467 6469 32457 31614
Wszystkie
grupy
wiekowe 35 41 725 808 549 577 11262 11380
one przyczyną 72% DALYs, w czym same choroby uk"adu krąŻenia mia"y swój
udzia" w 20% (1). Przewiduje si�, Że w 2015 r. omawiane schorzenia b�dą odpo-
wiedzialne za 808 mln utraconych lat Życia (tabela 13.1).
13.2. Przyczyny nadwagi i oty"oĘci oraz
przewlek"ych chorób niezakaęnych
G"ównymi przyczynami przewlek"ych chorób niezakaęnych są nieprawid"owe Ży-
wienie oraz brak lub bardzo niski poziom aktywnoĘci fizycznej. Czynniki Żywienio-
we odgrywają wiodącą rol� w przypadku wi�kszoĘci tych chorób.
W tabeli 13.2 przedstawiono udzia" wybranych czynników, które wp"ywają na roz-
wój chorób pogarszających stan zdrowia publicznego w krajach Unii Europejskiej,
przyczyniających si� w znacznej mierze do zwi�kszenia DALYs. Jak wynika z tych
danych, b"�dy w Żywieniu (ma"e spoŻycie warzyw i owoców, duŻe spoŻycie nasyco-
nych kwasów t"uszczowych) przyczyniają si� do 4,6%, a nadmierna masa cia"a i ma"a
aktywnoĘ� fizyczna odpowiednio do 3,7% i 1,4% utraconych zdrowych lat Życia (2).
W reprezentatywnych ogólnokrajowych badaniach sposobu Żywienia w popula-
cji polskiej (dzieci i m"odzieŻy oraz osób doros"ych) z 2000 r. (3) stwierdzono wyso-
ką cz�stoĘ� wyst�powania Żywieniowych czynników ryzyka zagroŻenia zdrowia
u m�Żczyzn i kobiet. Do najwaŻniejszych naleŻą: zbyt wysoka zawartoĘ� energii
ogó"em (59,3% diet), zbyt duŻa zawartoĘ� energii z t"uszczu ogó"em (75,5% diet)
i znasyconych kwasów t"uszczowych (65,5% diet), zbyt duŻa zawartoĘ� cholesterolu
(52,5% diet), zbyt duŻa  w stosunku do kryteriów Unii Europejskiej  zawartoĘ�
sodu (62% diet). Do Żywieniowych czynników ryzyka zagroŻenia zdrowia wĘród
354
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 355
Tabela 13.2
Udzia" wybranych czynników przyczyniających si� do zwi�kszenia liczby utraconych zdrowych lat
Życia (2)
Czynniki Udzia" (%)
Palenie papierosów 9,0
Picie alkoholu 8,4
Nadwaga i oty"o� 3,7
Ryzyko zawodowe 3,6
Niskie spoŻycie owoców i warzyw 3,5
Ubóstwo 3,1
Bezrobocie 2,9
Narkomania 2,4
Niska aktywno� fizyczna 1,4
Dieta o wysokiej zawartoĘci nasyconych
kwasów t"uszczowych 1,1
Zanieczyszczenie Ęrodowiska 0,2
ludnoĘci doros"ej w Polsce naleŻy takŻe wysoka cz�stoĘ� wyst�powania niedoboru
wapnia i witaminy D3 w ca"odziennym poŻywieniu. We wspomnianych badaniach
stwierdzono niedobór wapnia w dietach 73,5% m�Żczyzn i 86,8% kobiet powyŻej
18. roku Życia. Niedobór witaminy D3 w poŻywieniu dotyczy" 73,3% m�Żczyzn
i 91,1% kobiet powyŻej 30. roku Życia. Inne badania ogólnopolskie (4), przeprowa-
dzone wĘród dzieci 4-letnich, wykaza"y, Że juŻ w tej grupie wiekowej wyst�pują
powaŻne niedobory wapnia i witaminy D  przewlek"e niedobory tych sk"adników
wyst�powa"y odpowiednio w diecie 51% i 99% dzieci.
NaleŻy podkreĘli�, Że nadmiernemu spoŻyciu energii w naszym kraju towarzy-
szy bardzo niski poziom aktywnoĘci fizycznej, co w sposób szczególny sprzyja do-
datniemu bilansowi energetycznemu i rozwojowi oty"oĘci. W tabeli 13.3 przedsta-
wiono wyniki kilku badał
(5, 6, 7) przeprowadzonych w Polsce, które wskazują, Że
zdecydowana wi�kszoĘ� Polaków (zarówno m"odych, jak i starszych) ma zwyczaj
biernego sp�dzania wolnego czasu.
Tabela 13.3
Bierny sposób sp�dzania wolnego czasu (czynnoĘci niewymagające ruchu i wysi"ku fizycznego jak
np. oglądanie TV, komputer, czytanie, s"uchanie radia i inne) (5, 6, 7)
Wiek Osoby sp�dzające biernie swój wolny czas
12 13 65%
11 15 68%
25 64 73%
355
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 356
Jak wynika z ryciny 13.1. najcz�stszą formą aktywnoĘci fizycznej w kaŻdej gru-
pie wiekowej jest rekreacja indywidualna, a wi�c czynnoĘci niewymagające duŻego
wysi"ku. Sport rekreacyjny uprawiany jest juŻ znacznie rzadziej, a intensywny tre-
ning, zw"aszcza po 30. roku Życia  bardzo rzadko. Cz�stoĘ� uprawiania kaŻdej
z tych form aktywnoĘci fizycznej spada wraz z wiekiem.
%
rekreacja indywidualna
100
intensywny trening
87,1
sport rekreacyjny
90
77,9
80
72,9 69,3
71,5
65,6
70
60
49,8
56,2
50
39,7
35,2
40 34,2
31,2
26,4
30
18,3
13,5
20
11,9
6,1
10
1,9
0,9 0,6 0,1
0
15 19 20 29 30 39 40 49 50 59 60 69
70 i wi�cej
lata
Rycina 13.1
Osoby uczestniczące w poszczególnych rodzajach aktywnoĘci fizycznej w czasie wolnym (w pro-
centach), wed"ug danych GUS (8).
Wymienione czynniki Żywieniowe wraz z niską aktywnoĘcią fizyczną naleŻą do
najistotniejszych przyczyn powszechnego wyst�powania w Polsce przewlek"ych
chorób niezakaęnych, a w tym przede wszystkim:
 nadwagi i oty"oĘci,
 chorób uk"adu krąŻenia,
 nowotworów z"oĘliwych,
 cukrzycy typu 2,
 osteoporozy.
13.3. Nadwaga i oty"o�
G"ówną przyczyną rozwoju nadwagi i oty"oĘci jest przed"uŻający si� stan zaburzo-
nego bilansu energetycznego, kiedy to energia spoŻyta przekracza energi� wydat-
kowaną. W badaniach NHANES (9) po 8-letniej obserwacji stwierdzono, Że po-
nad 90% osób w wieku 20 40 lat spoŻywa 50 kcal wi�cej niŻ ich organizm zuŻywa
w ciągu dnia. Tak niewielki nadmiar energii (50 kcal odpowiada np. 1 jab"ku Ęred-
niej wielkoĘci) wystarczy" do Ęredniego przyrostu masy cia"a w ciągu roku o oko"o
1 kg, a w ciągu 8 lat o oko"o 7 8 kg.
356
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 357
Oty"oĘci sprzyjają wszystkie czynniki zmniejszające wydatek energetyczny i po-
wodujące zwi�kszone spoŻycie energii. Jak wspomniano, w Polsce obserwuje si�
oba te zjawiska  ma"ą aktywnoĘ� fizyczną i zbyt wysokie, w stosunku do zapotrze-
bowania, spoŻycie energii.
W profilaktyce nadwagi i oty"oĘci dla zachowania prawid"owej masy cia"a ko-
nieczne jest utrzymanie zerowego bilansu energetycznego  stanu, w którym iloĘ�
energii spoŻytej równa jest iloĘci energii wydatkowanej przez organizm. NaleŻy
dba� o taki sposób Żywienia, który chroni przed zbyt duŻym spoŻyciem energii,
równoczeĘnie bardzo waŻne jest zapewnienie wydatkowania energii przez orga-
nizm na odpowiednim poziomie przez zwi�kszenie aktywnoĘci fizycznej. Podane
normy na energi� są zaleceniami populacyjnymi, naleŻy jednak pami�ta�, Że indy-
widualne dobranie wartoĘci energetycznej diety musi uwzgl�dnia� wydatek ener-
getyczny danej osoby.
Warto zwróci� uwag�, Że odpowiednia podaŻ wapnia (g"ównie odpowiednie
spoŻycie mleka i jego produktów) sprzyja, jak wykazują niektóre badania, redukcji
masy cia"a. W badaniu CARDIA (Coronary Artery Risk Development in Young
Adults) (10) zaobserwowano odwrotną zaleŻnoĘ� mi�dzy spoŻyciem produktów
mlecznych a wyst�powaniem oty"oĘci i innych czynników zespo"u opornoĘci na
insulin�. Zemel i wsp. (11) stwierdzili, Że dieta z ograniczoną iloĘcią kalorii i odpo-
wiednią iloĘcią wapnia daje lepsze efekty odchudzające niŻ dieta z taką samą
iloĘcią kalorii, ale zbyt niską zawartoĘcią wapnia.
NaleŻy zaznaczy�, Że profilaktyka oty"oĘci oznacza równieŻ profilaktyk� bar-
dzo waŻnej grupy przewlek"ych chorób niezakaęnych (nadmierna masa cia"a
znacznie zwi�ksza ryzyko rozwoju chorób uk"adu krąŻenia, nowotworów i cukrzy-
cy typu 2).
13.4. Choroby uk"adu krąŻenia
Sposób Żywienia odgrywa takŻe znaczącą rol� w wyst�powaniu czynników, które
zwi�kszają zagroŻenie chorobami uk"adu krąŻenia. Do najwaŻniejszych czynników
ryzyka choroby niedokrwiennej serca, które ulegają modyfikacji po zmianie sposobu
Żywienia, naleŻy zaliczy�: nieprawid"owoĘci w lipidogramie krwi  podwyŻszone st�-
Żenie cholesterolu, przede wszystkim cholesterolu LDL (LDL  low density lipopro-
teins, lipoproteiny o niskiej g�stoĘci), niskie st�Żenie cholesterolu HDL (HDL 
high density lipoproteins, lipoproteiny o wysokiej g�stoĘci), podwyŻszone st�Żenie
triglicerydów, nadciĘnienie t�tnicze, oty"oĘ� brzuszną, upoĘledzoną tolerancj� glukozy,
podwyŻszone st�Żenie lipoproteiny A [Lp (a)], podwyŻszone st�Żenie homocysteiny
we krwi oraz niskie spoŻycie sk"adników o dzia"aniu antyoksydacyjnym (12, 13).
Badania Multiple Risk Factor Intervention Trial (14) wykaza"y, Że 85% przy-
padków przedwczesnej choroby niedokrwiennej serca moŻe by� wyt"umaczone ist-
nieniem g"ównych jej czynników ryzyka. Hiperlipidemia zosta"a zaliczona do grupy
najwaŻniejszych z nich (15).
357
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 358
Szczególnie istotne jest podwyŻszone st�Żenie lipoprotein o niskiej g�stoĘci, g"ów-
nie ma"ych g�stych LDL (16, 17). W badaniach PLAC 1 (The Pravastatin Limitation
of Atherosclerosis in the Coronary Arteries Study) (18) wykazano, Że zwi�kszenie
st�Żenia cholesterolu LDL z 2,59 mmol/l (100,2 mg/dl) do 5,17 mmol/l (200,1 mg/dl)
zwi�ksza progresj� miaŻdŻycy 3,5-krotnie. Zjawiskiem, które zdecydowanie zwi�ksza
aterogenno� cholesterolu LDL jest ich peroksydacja (19, 20).
Niskie st�Żenie lipoprotein o wysokiej g�stoĘci (HDL): < 40 mg/dl u m�Żczyzn
i < 50 mg/dl u kobiet równieŻ jest czynnikiem ryzyka choroby niedokrwiennej ser-
ca (21). Niski st�Żenie HDL jest czynnikiem ryzyka tej choroby nawet wtedy, gdy
st�Żenie ca"kowitego cholesterolu jest prawid"owe (22).
PodwyŻszone st�Żenie triglicerydów indukuje powstawanie ma"ych g�stych
LDL, które są szczególnie aterogenne (23), a takŻe wiąŻe si� z niskim st�Żeniem
HDL i zwi�kszoną krzepliwoĘcią krwi (24). Z tych powodów hipertriglicerydemia
równieŻ jest czynnikiem ryzyka choroby niedokrwiennej serca.
Wszystkie wymienione wczeĘniej czynniki zaleŻą od diety.
Nasycone kwasy t"uszczowe (SFA  saturated fatty acids) spoŻywane w nad-
miarze powodują podwyŻszenie st�Żenia cholesterolu ca"kowitego i chole-
sterolu LDL, a takŻe triglicerydów (25, 26). Dzia"ają one równieŻ prozakrze-
powo (27).
Wielonienasycone kwasy t"uszczowe (PUFA  polyunsaturated fatty acids)
n-3 obniŻają st�Żenie triglicerydów (28), zmniejszają równieŻ krzepliwoĘ� krwi
(29). Mają takŻe dzia"anie przeciwzapalne (30). Wszystko to wp"ywa ochronnie
na Ęciany naczył
, a wi�c zapobiega rozwojowi czy pog"�bianiu si� zmian miaŻ-
dŻycowych.
Wielonienasycone kwasy t"uszczowe n-6 obniŻają st�Żenie cholesterolu ca"ko-
witego i cholesterolu LDL, ale niestety równieŻ cholesterolu HDL (31). Jednonie-
nasycone kwasy t"uszczowe dzia"ają podobnie jak PUFA n-6 na dwie pierwsze
frakcje cholesterolu, natomiast nie obniŻają cholesterolu HDL, co jest bardzo ko-
rzystną w"aĘciwoĘcią (32). PUFA spoŻywane w nadmiarze mogą wp"ywa� na reak-
cje peroksydacji w cząsteczkach LDL, co, jak wspomniano, zwi�ksza ich aterogen-
no� (33). Jednonienasycone kwasy t"uszczowe (MUFA  monounsaturated fatty
acids) nie wykazują takiego dzia"ania, a bogate ich ęród"o, jakim jest oliwa z oli-
wek, dzi�ki zawartoĘci w niej polifenoli, dzia"a nawet antyoksydacyjnie (34). Bar-
dzo dobrym ęród"em jednonienasyconych kwasów t"uszczowych jest równieŻ olej
rzepakowy.
W poŻywieniu wyst�pują równieŻ izomery trans nienasyconych kwasów t"usz-
czowych powstające podczas przetwarzania ŻywnoĘci w procesie hydrogenacji
(uwodornienia) tych kwasów. Ich bogatym ęród"em są przekąski, krakersy, Żyw-
noĘ� typu fast food (35). UwaŻa si�, Że kwasy t"uszczowe typu trans są bardziej ate-
rogenne niŻ SFA, podwyŻszają st�Żenie cholesterolu LDL, obniŻają natomiast st�-
Żenie cholesterolu HDL (36). Wysokie spoŻycie kwasów t"uszczowych typu trans
wiąŻe si� ze zwi�kszonym ryzykiem choroby niedokrwiennej serca (37).
W tabeli 13.4 przedstawiono wp"yw poszczególnych kwasów t"uszczowych na
czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca.
358
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 359
Tabela 13.4
Kwasy t"uszczowe i ich wp"yw na czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca
Kwasy t"uszczowe
Nienasycone
Nasycone Wielonienasycone (PUFA)
Jednoniena-
sycone (MUFA)
Ć-6 Ć-3
G"ówne ęród"o Produkty Olej sojowy, Ryby pochodze- Olej rzepakowy,
w poŻywieniu zwierz�ce s"onecznikowy nia morskiego, oliwa z oliwek
olej lniany, rzepa-
kowy, orzechy
Dzia"anie ę! cholesterolu �! cholesterolu �! Tg �! cholesterolu
ę! cholesterolu LDL �! cholesterolu LDL �! krzepliwoĘci krwi �! cholesterolu LDL
ę! krzepliwoĘci krwi �! cholesterolu HDL dzia"anie ę! cholesterolu HDL
antyarytmiczne
Wadliwe Żywienie, ubogie w antyoksydanty, sprzyja przewadze procesów pro-
oksydacyjnych nad antyoksydacyjnymi w organizmie, co okreĘlane jest mianem
stresu oksydacyjnego. Przyczynia si� on do progresji miaŻdŻycy przez wywo"ywanie
oksydatywnej modyfikacji lipoprotein LDL (38). Powoduje ona, Że LDL nie są juŻ
rozpoznawane przez swoje receptory, a przez tzw. receptory zmiatające (ang. sca-
venger receptors), które nie podlegają regulacji zwrotnej. W tej sytuacji choleste-
rol jest gromadzony w komórce w sposób niekontrolowany  dochodzi do powsta-
nia komórek piankowatych, g"ównego sk"adnika nacieczenia t"uszczowego blaszki
miaŻdŻycowej.
Antyoksydanty dostarczane wraz z poŻywieniem mogą w znacznej mierze przy-
czyni� si� do zahamowania procesów oksydacyjnych. WĘród nich wymienia si�
przede wszystkim witamin� E (oleje roĘlinne), �-karoten (warzywa i owoce) i inne
karotenoidy (likopen obecny w duŻych iloĘciach w pomidorach), witamin� C, fla-
wonoidy (np. wino czerwone, herbata, cebula) oraz takie pierwiastki Ęladowe, jak
selen, cynk i mangan (39).
Innym czynnikiem Żywieniowym zwi�kszającym ryzyko chorób uk"adu krąŻenia
jest nadmierne spoŻycie soli kuchennej (sodu). W wielu badaniach epidemiolo-
gicznych wykazywano, Że wysokie spoŻycie tego sk"adnika jest związane ze zwi�k-
szoną ĘmiertelnoĘcią z powodu chorób uk"adu krąŻenia. Badanie INTERSALT
obj�"o ponad 10 000 osób z 52 oĘrodków w 32 krajach (40); stwierdzono, Że w kra-
jach, gdzie spoŻycie soli jest duŻe (14,6 26,3 g/dob�), cz�stoĘ� nadciĘnienia t�tni-
czego jest wi�ksza w porównaniu z krajami, gdzie waha si� ono w granicach
11,7 14,6 g. W jednej z prac (41) dokonano analizy podgrupy z badania
INTERSALT (12 krajów europejskich) pod kątem zaleŻnoĘci pomi�dzy spoŻy-
ciem soli a ĘmiertelnoĘcią z powodu udarów mózgu. Stwierdzono, Że wyŻsze spoŻy-
cie soli wiąza"o si� z wi�kszym ryzykiem udaru mózgu, przy czym związek ten by"
359
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 360
niezaleŻny od ciĘnienia t�tniczego krwi i masy cia"a. Obserwacje te wskazują, Że
zbyt duŻe spoŻycie soli dodatkowo wp"ywa niekorzystnie na uk"ad krąŻenia, nieza-
leŻnie od wp"ywu na ciĘnienie t�tnicze krwi. W innych pracach zaobserwowano, Że
nadmierne spoŻycie soli wiąŻe si� (równieŻ niezaleŻnie od wysokoĘci ciĘnienia t�t-
niczego krwi) ze zwi�kszeniem masy lewej komory serca i w"óknieniem mi�Ęnia
serca  czynnikami rozwoju niewydolnoĘci serca (42).
W populacjach krajów zachodnich ciĘnienie t�tnicze krwi wzrasta wraz z wie-
kiem Ęrednio o oko"o 40 50 mmHg przez okres ca"ego Życia. Wed"ug badał

INTERSALT oko"o 20% tego wzrostu związane jest z nadmiernym spoŻyciem soli.
Dane z badał
obserwacyjnych wskazują równieŻ na odwrotną zaleŻnoĘ� pomi�-
dzy spoŻyciem wapnia a wysokoĘcią ciĘnienia t�tniczego krwi (43). W duŻym bada-
niu prospektywnym Nurse s Health Study zaobserwowano, Że u osób spoŻywają-
cych 800 mg wapnia dziennie wyst�powa"o mniejsze ryzyko rozwoju nadciĘnienia
w porównaniu z osobami spoŻywającymi 400 mg tego pierwiastka (44).
Badania epidemiologiczne wskazują równieŻ na związek mi�dzy duŻym spoŻy-
ciem w"ókna pokarmowego a zmniejszoną zapadalnoĘcią na choroby uk"adu krą-
Żenia. SpoŻywanie produktów bogatych w b"onnik rozpuszczalny w wodzie, takich
jak p"atki owsiane, j�czmieł
, warzywa strączkowe, związane jest z obniŻaniem st�-
Żenia cholesterolu we krwi Ęrednio o 5 10% (w niektórych badaniach nawet
o 25%). Obserwowano spadek st�Żenia cholesterolu LDL, bez wp"ywu na chole-
sterol HDL (45). W"ókna nierozpuszczalne w wodzie (celuloza, otr�by pszenne
i kukurydziane) nie wykazują dzia"ania hipolipemicznego.
WĘród czynników ryzyka chorób uk"adu krąŻenia wymienia si� takŻe, jak wspo-
mniano, hiperhomocysteinemi�. Przypuszcza si�, Że niepoŻądane dzia"anie zbyt wyso-
kiego st�Żenia homocysteiny w surowicy krwi wynika z jej prozakrzepowej aktywnoĘci
 przez uszkodzenie Ęródb"onka (powsta"y w wyniku utleniania jej grup siarkowych
nadtlenek wodoru jest bardzo toksyczny dla komórek Ęródb"onka) albo zwi�kszenie
adhezji p"ytek lub przez wp"yw na czynniki krzepni�cia (46). Czynnikiem Żywieniowym
sprzyjającym hiperhomocysteinemii jest zbyt ma"e spoŻycie kwasu foliowego.
13.5. Nowotwory z"oĘliwe
Wed"ug Raportu �wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2003 r. (47) i opraco-
wał
IARC (International Agency for Research of Cancer) (48) oko"o 30 40%
przypadków wszystkich rodzajów raka jest przyczynowo związanych z wadliwym
sposobem Żywienia, przede wszystkim z nadmiernym spoŻyciem energii w stosun-
ku do zapotrzebowania organizmu, zbyt duŻym spoŻyciem t"uszczów (zw"aszcza
pochodzenia zwierz�cego), a zbyt ma"ym spoŻyciem warzyw i owoców.
Zaobserwowano silną dodatnią korelacj� pomi�dzy zawartoĘcią t"uszczów
w diecie a zapadalnoĘcią m�Żczyzn na raka jelita grubego, skóry, gruczo"u kroko-
wego, p"uc, bia"aczki. W przypadku kobiet sytuacja ta dotyczy"a raka jelita grube-
go, gruczo"u piersiowego, jajników i bia"aczki (49). Zaobserwowano odwrotną ko-
360
Jarosz Normy roz.qxd 29/9/08 10:50 Page 361
relacj� pomi�dzy umieralnoĘcią z powodu raka jelita grubego i gruczo"u piersio-
wego a spoŻyciem ryb morskich (50). Ryby morskie są ęród"em kwasów omega-3
(n-3), które, jak wykazywano w badaniach eksperymentalnych (51, 52), hamują
proliferacj� nieprawid"owych komórek.
Istotnym czynnikiem chroniącym przed wystąpieniem raka jelita grubego jest,
jak si� wydaje, wysokie spoŻycie w"ókna pokarmowego (53). Ochronna funkcja
w"ókna pokarmowego przed rakiem jelita grubego wiąŻe si� z poprawą czynnoĘci
jelita grubego, skróceniem pasaŻu jelitowego oraz zwi�kszaniem masy stolca.
Wszystko to sprzyja regulacji wypróŻnieł
, skróceniu czasu kontaktu karcynoge-
nów z b"oną Ęluzową jelita grubego. Najsilniejsze dzia"anie w tym zakresie mają
otr�by pszenne, Ęrednie  warzywa i owoce, niewielkie  warzywa strączkowe
i pektyny.
Istnieje hipoteza, Że na dzia"anie przeciwnowotworowe w"ókna pokarmowego
moŻe wp"ywa� ęród"o jego pochodzenia. Na przyk"ad w badaniach prowadzonych
w National Cancer Institute w Stanach Zjednoczonych (54) wykazano, Że b"onnik
pochodzący z pe"noziarnistych produktów zboŻowych i owoców istotnie zmniej-
sza" ryzyko rozwoju gruczolaka okr�Żnicy, a b"onnik zawarty w warzywach i roĘli-
nach strączkowych nie wykazywa" takiego dzia"ania.
Z kolei badania EPIC (55), prowadzone w 10 krajach europejskich, które po-
twierdzi"y istotne znaczenie w"ókna pokarmowego w zapobieganiu nowotworom
jelita grubego, nie wskazują, aby pochodzenie spoŻywanego b"onnika mia"o istot-
ny wp"yw w tym zakresie. Jednak autorzy tych badał
stwierdzili, Że ochronne dzia-
"anie w"ókna pokarmowego moŻe zaleŻe� od miejsca powstawania nowotworu.
Najbardziej skuteczne by"o w przypadku nowotworów powstających z lewej strony
okr�Żnicy, a najmniej skuteczne w przypadku nowotworów odbytnicy.
Inne badania epidemiologiczne wykaza"y, Że zmniejszona podaŻ kwasu folio-
wego w poŻywieniu jest związana ze zwi�kszonym ryzykiem raka okr�Żnicy i odbyt-
nicy (56). Prawdopodobnie niedobór kwasu foliowego przyczynia si� do demetylacji
DNA. Natomiast metylacja DNA wydaje si� odgrywa� istotną rol� w regulowaniu
ekspresji genów. Spadek iloĘci grup metylowych w DNA najprawdopodobniej
wp"ywa na uaktywnienie karcynogenów.
Istnieje jednak koniecznoĘ� dalszych badał
w celu wyjaĘnienia wp"ywu folia-
nów na rozwój raka jelita grubego, gdyŻ ukaza"y si� doniesienia, Że niskie st�Żenie
folianów we krwi wiąŻe si� z rzadszym wyst�powniem raka jelita grubego (57).
Kolejnym czynnikiem Żywieniowym mogącym odgrywa� rol� w zapobieganiu
nowotworom jest odpowiednie spoŻycie wapnia. Przypuszcza si�, Że moŻe ono
zmniejsza� ryzyko raka jelita grubego (58). Mechanizmu tego wp"ywu szuka si�
w wielu zjawiskach. Wapł
moŻe zapobiega� karcynogennemu dzia"aniu kwasów
Żó"ciowych dzi�ki tworzeniu z nimi nierozpuszczalnych soli, moŻe takŻe bezpo-
Ęrednio oddzia"ywa� na proces karcynogenezy przez hamowanie proliferacji
komórkowej. W pracy Barona i wsp. (59) wykazano, Że podawanie doustnie
w�glanu wapnia w dawce 3 g dziennie zmniejszy"o ryzyko ponownego rozwoju
gruczolaków jelita grubego u pacjentów, u których w przesz"oĘci usuni�to gru-
czolaki.
361
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 362
Wspomniany wyŻej stres oksydacyjny zwi�ksza takŻe ryzyko rozwoju nowo-
tworów. Badania epidemiologiczne wskazują na odwrotną zaleŻnoĘ� mi�dzy
podaŻą owoców i warzyw (ęród"a antyoksydantów) a wyst�powaniem nowo-
tworów (60).
Od wielu lat wykazywano w badaniach epidemiologicznych, Że dieta bogata
w ĘwieŻe warzywa i owoce (z duŻą zawartoĘcią witaminy C) zmniejsza ryzyko za-
chorowania na nowotwory z"oĘliwe górnego odcinka przewodu pokarmowego (61,
62, 63, 64). Dotyczy to g"ównie warzyw surowych, warzyw czosnkowych i owoców
cytrusowych. MoŻliwe jest jednak, Że takŻe inne sk"adniki (poza witaminą C) za-
warte w warzywach i owocach przyczyniają si� do tego pozytywnego dzia"ania.
Wskazuje na to silniejsza korelacja mi�dzy spoŻyciem warzyw i owoców a niskim
ryzykiem rozwoju raka niŻ wp"ywem na to zjawisko samej witaminy C.
13.6. Osteoporoza
Osteoporoza jest uk"adową chorobą szkieletu charakteryzującą si� niską masą ko-
Ęci, upoĘledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej i w konsekwencji zwi�kszoną jej
podatnoĘcią na z"amania.
Na mas� i g�stoĘ� koĘci ma wp"yw wiele czynników. NajwaŻniejsze z nich to:
prawid"owa podaŻ witaminy D, wapnia, fosforu, sodu, aktywnoĘ� fizyczna i hormo-
ny p"ciowe. Mangan, cynk, miedę, witamina C, witamina K i bia"ko są równieŻ nie-
zb�dne do rozwoju zdrowego szkieletu. NaduŻywanie alkoholu i palenie tytoniu
mają negatywny wp"yw na stan koĘci.
Prawid"owe pokrycie zapotrzebowania na wapł
jest najwaŻniejsze w okresie
dziecił
stwa i dojrzewania, ale w kaŻdym okresie Życia ma pozytywny wp"yw na
stan koĘ�ca (65, 66, 67). PodaŻ wapnia jest bardzo istotna dla osiągni�cia optymal-
nej szczytowej masy kostnej, b�dącej wynikiem mineralizacji szkieletu w czasie
wzrostu i konsolidacji masy kostnej we wczesnym okresie doros"oĘci. UwaŻa si�
równieŻ, Że podaŻ tego pierwiastka w dziecił
stwie i w okresie dojrzewania ma
wp"yw na mas� kostną oraz szybkoĘ� jej utraty w wieku doros"ym. W okresie po
menopauzie odpowiednio wysoka podaŻ wapnia nie zwi�ksza masy kostnej, jed-
nak hamuje tempo jej utraty (68).
Reasumując, w zapobieganiu przewlek"ym chorobom niezakaęnym szczególną
rol� odgrywa optymalna wartoĘ� energetyczna posi"ków, iloĘ� i rodzaj spoŻywa-
nych t"uszczów, spoŻycie wapnia, witaminy D, sodu, kwasu foliowego, b"onnika
oraz sk"adników o dzia"aniu antyoksydacyjnym.
362
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 363
13.7. Aktywno� fizyczna
Ma"a aktywnoĘ� fizyczna jest obok nieprawid"owego Żywienia jedną z najwaŻniej-
szych przyczyn nadwagi i oty"oĘci. Siedzący tryb Życia jest uznawany za czynnik
zwi�kszający dwukrotnie ryzyko rozwoju chorób cywilizacyjnych. Z kolei zwi�ksze-
nie aktywnoĘci fizycznej korzystnie wp"ywa na stan zdrowia, zarówno fizycznego, jak
i psychicznego, zmniejsza umieralnoĘ� ogó"em (69). Bardzo z"ą sytuacj� dotyczącą
aktywnoĘci fizycznej w Polsce pokazuje rycina 13.1.
Rola aktywnoĘci fizycznej w zachowaniu zdrowia nie budzi wątpliwoĘci. W celu
ujednolicenia podejĘcia do tego zagadnienia w raporcie Surgeon General z 1996 r.
 Physical Activity and Health ( Aktywno� fizyczna i zdrowie ) (70) opracowano kil-
ka definicji poj�� związanych z aktywnoĘcią fizyczną, niektóre z nich podano poniŻej.
AktywnoĘ� fizyczna: fizjologiczny ruch powsta"y na skutek skurczu mi�Ęni
szkieletowych charakteryzujący si� wydatkiem energetycznym przewyŻszającym
wydatek energetyczny w spoczynku.
�wiczenia fizyczne: rodzaj aktywnoĘci fizycznej  zaplanowane, strukturalne
i powtarzalne ruchy fizjologiczne wykonywane w celu poprawy lub utrzymania jed-
nego lub kilku sk"adników sprawnoĘci fizycznej.
SprawnoĘ� fizyczna: poj�cie obejmujące wydolnoĘ� uk"adów sercowo-naczy-
niowego i oddechowego oraz sprawnoĘ� mi�Ęniową i elastycznoĘ�.
WydolnoĘ� sercowo-oddechowa: zdolnoĘ� uk"adu krąŻenia i oddechowego do
zaspokojenia potrzeb tlenowych organizmu podczas ciąg"ej aktywnoĘci fizycznej.
�wiczenia aerobowe (wytrzyma"oĘciowe): �wiczenia wykonywane kosztem me-
tabolizmu tlenowego o niskiej intensywnoĘci i d"ugim czasie trwania (np. spacer,
jazda na rowerze, jogging, p"ywanie). Ten rodzaj �wiczeł
zwi�ksza wydolno� ser-
cowo-oddechową.
�wiczenia aerobowe o umiarkowanym nat�Żeniu to takie �wiczenia, podczas
których cz�stoĘ� serca wzrasta do oko"o 50 70% maksymalnej cz�stoĘci serca.
Maksymalną cz�stoĘ� serca (HR max) oblicza si�, odejmując wiek w latach od 220.
Przyk"adowo dla osoby 40-letniej HR max b�dzie wynosi� 220  40 = 180/na minu-
t�. Dla takiej osoby umiarkowane �wiczenia aerobowe b�dą oznacza"y wysi"ek,
który spowoduje przyspieszenie czynnoĘci serca do 90 126 uderzeł
na minut�.
�wiczenia aerobowe o duŻym nat�Żeniu powodują przyspieszenie czynnoĘci serca
powyŻej 70% HR max.
�wiczenia si"owe: wykorzystują si"� mi�Ęniową do przesuni�cia ci�Żaru lub do
pracy pod obciąŻeniem. �wiczenia te zwi�kszają sprawnoĘ� mi�Ęni.
G"ówną przyczyną ma"ej aktywnoĘci fizycznej dzieci jest oglądanie telewizji.
W Stanach Zjednoczonych przeci�tnie dziecko w wieku 2 11 lat sp�dza tygodnio-
wo na oglądaniu telewizji 23 godziny (71). Taki styl Życia istotnie zwi�ksza ryzyko
rozwoju nadmiernej masy cia"a. Wynika to, jak si� przypuszcza, nie tylko z ma"ej
aktywnoĘci fizycznej, ale równieŻ ze zwi�kszonej konsumpcji (si�gania po przeką-
ski podczas oglądania telewizji), a takŻe zmniejszonej spoczynkowej przemiany
materii (związanej z ca"kowitą biernoĘcią oglądającego programy telewizyjne).
363
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 364
Nie bez znaczenia są równieŻ reklamy telewizyjne produktów, których nie moŻna
zaliczy� do grupy prozdrowotnych. Stąd teŻ zalecenie ograniczenia czasu ogląda-
nia telewizji naleŻy do niezb�dnych elementów profilaktyki oty"oĘci  American
Academy of Pediatrics Committee on Communication proponuje, aby by"y to
maksymalnie 1 2 godziny dziennie (72, 73).
Wed"ug World Cancer Research Fund (WCRF) zebrane dowody naukowe są
przekonywające, aby uzna� aktywnoĘ� fizyczną za czynnik zmniejszający ryzyko ra-
ka jelita grubego (okr�Żnicy i odbytnicy) (74).
Przyjmuje si� kilka hipotetycznych mechanizmów, za pomocą których aktyw-
noĘ� fizyczna zmniejsza ryzyko raka okr�Żnicy. Zak"ada si�, Że pobudza perystalty-
k� jelit, co powoduje skrócenie pasaŻu i czasu kontaktu b"ony Ęluzowej z czynnika-
mi pokarmowymi i wewnątrzpochodnymi (np. kwasy Żó"ciowe) oraz róŻnymi
karcynogenami dostającymi si� do przewodu pokarmowego wraz z pokarmem.
AktywnoĘ� fizyczna, jak si� wydaje, zmniejsza równieŻ ryzyko nowotworów hor-
monozaleŻnych. Kruk (75) stwierdzi"a statystycznie istotną róŻnic� w poziomie ak-
tywnoĘci mi�dzy kobietami chorymi na nowotwór piersi a zdrowymi z grupy kon-
trolnej. Odsetek kobiet o najwyŻszym poziomie aktywnoĘci fizycznej w ciągu Życia
(w czasie wolnym od pracy) by" istotnie statystycznie wyŻszy w grupie kontrolnej
niŻ w grupie chorych po mastektomii.
Warto podkreĘli�, Że wed"ug wspomnianego raportu WCRF z 2007 r. (74) oty-
"oĘ� b�dąca wynikiem wadliwego Żywienia i ma"ej aktywnoĘci fizycznej zwi�ksza
ryzyko rozwoju wi�kszoĘci nowotworów. Istotne znaczenie przypisuje si�, zw"asz-
cza w przypadku raka jelita grubego, zjawisku opornoĘci na insulin� i wzrostowi
st�Żenia insulinopodobnego czynnika wzrostu. W zapobieganiu chorobom nowo-
tworowym podkreĘla si� ogromną rol� redukcji nadmiernej masy cia"a osiągni�tej
przez popraw� sposobu Żywienia i zwi�kszenie aktywnoĘci fizycznej.
13.7.1. Zalecenia dotyczące aktywnoĘci fizycznej
AktywnoĘ� fizyczna, aby przynosi"a korzyĘci, musi by� regularna  �wiczenia po-
winny by� wykonywane przez wi�kszo� dni w tygodniu, przez minimum 30, a naj-
lepiej 60 minut dziennie (76). W przypadku osób, których aktywnoĘ� fizyczna jest
skrajnie niska, wysi"ek fizyczny naleŻy wprowadza� stopniowo, zaczynając od krót-
szego czasu jego trwania lub 2 3 razy w tygodniu, i powoli zwi�ksza� cz�stotliwo�.
MoŻna takŻe podzieli� 30 minut na trzy 10-minutowe cykle w ciągu dnia. Osoby,
które nigdy nie odpoczywa"y aktywnie, powinny zaczą� od spacerów (do pracy, po
zakupy, pokonując krótkie dystanse pieszo, rezygnując z podjechania samocho-
dem czy autobusem).
Najbezpieczniejsze są �wiczenia aerobowe o stopniowo zwi�kszanej intensyw-
noĘci. PoniŻej podano kilka przyk"adów �wiczeł
o umiarkowanym nat�Żeniu:
 spacer (30 minut),
 grabienie liĘci (30 minut),
364
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 365
 aerobik w wodzie (30 minut),
 p"ywanie (20 minut),
 bieg niezbyt szybki (15 minut).
�wiczenia powinny da� poczucie wysi"ku fizycznego, jednak nie mogą powodo-
wa� dyskomfortu, odczucia bólu czy wyczerpania.
Czasami przed rozpocz�ciem regularnych �wiczeł
fizycznych konieczna jest
konsultacja lekarska (77). Dotyczy to szczególnie osób:
 po 50. roku Życia, które nie uprawia"y Żadnej aktywnoĘci fizycznej, palą papierosy,
 chorujących na cukrzyc�, z ci�Żką chorobą wieł
cową, po niedawno przebytym
zawale serca,
 ze ęle kontrolowanym nadciĘnieniem t�tniczym,
 z wywiadem rodzinnym wyst�powania chorób serca we wczesnym okresie Życia,
 przyjmujących przewlekle leki  niektóre mogą wp"ywa� na reakcje organi-
zmu podczas �wiczeł
.
Rolą regularnej aktywnoĘci fizycznej jest:
 wspomaganie utrzymania prawid"owej masy cia"a,
 pobudzanie sprawnoĘci uk"adów (szczególnie krąŻenia i oddechowego),
 utrzymanie ogólnej sprawnoĘci fizycznej,
 ograniczanie ryzyka przewlek"ych chorób niezakaęnych, wĘród nich tych, któ-
re uwaŻane są za dietozaleŻne (nadwagi, oty"oĘci, chorób uk"adu krąŻenia,
niektórych nowotworów, cukrzycy i innych).
Przyk"ady zaleceł
dotyczących aktywnoĘci fizycznej proponowanych przez róŻ-
ne organizacje przedstawiono w tabeli 13.5.
Tabela 13.5
Zalecenia dotyczące minimalnej aktywnoĘci fizycznej jako profilaktyki nadwagi i oty"oĘci oraz in-
nych chorób niezakaęnych (wed"ug róŻnych ęróde")
Łród"o, rok opublikowania Zalecenia
World Health Organization, 2002 30 minut umiarkowanej aktywnoĘci fizycznej kaŻdego dnia
Nordic Nutrition Recommendation, 2004 Osoby o siedzącym trybie Życia:
doroĘli  30 minut dziennie �wiczeł
o umiarkowanej
intensywnoĘci,
dzieci i m"odzieŻ  60 minut dziennie umiarkowanych
i aktywnych �wiczeł

Dietary Reference Intakes  DoroĘli i m"odzieŻ  Ęrednio 60 minut dziennie �wiczeł

Macronutrients, National Academy fizycznych o umiarkowanej intensywnoĘci (np. szybki
of Sciences, USA, 2002 marsz, bieg z szybkoĘcią 5 6,5 km/godzin�) lub krótszy
czas intensywnych �wiczeł
(np. jogging przez 30 minut
z szybkoĘcią 9 km/godzin�),
dzieci  60 minut dziennie �wiczeł
o umiarkowanej
intensywnoĘci
365
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 366
cd. tabeli 13.5
Łród"o, rok opublikowania Zalecenia
International Agency for Research Dla utrzymania prawid"owej masy cia"a  60 minut
on Cancer, 2002 umiarkowanie aktywnych �wiczeł
przez wi�kszo� dni
w tygodniu,
w celu profilaktyki nowotworowej  zastąpienie umiar-
kowanych �wiczeł
bardziej aktywnymi
International Association for Study W profilaktyce nadwagi i oty"oĘci u osób z jej objawami
of Obesity, 2002 wyst�pującymi wczeĘniej  60 90 minut dziennie umiar-
kowanych �wiczeł
fizycznych lub krócej, lecz o wi�kszej
intensywnoĘci
WPolsce aktywnoĘ� fizyczna jest bardzo ograniczona, przewaŻa bierny sposób
sp�dzania czasu wolnego. Tym bardziej wi�c powinno si� formu"owa� zalecenia,
np. dla osób o siedzącym trybie Życia  minimum 30 minut dziennie umiarkowanej
lub bardziej intensywnej aktywnoĘci fizycznej (dopasowanej do wieku i moŻliwoĘci
zdrowotnych) przez wi�kszoĘ� dni w tygodniu, a podczas weekendu wyd"uŻenie
czasu �wiczeł
do 60 minut. Dla dzieci i m"odzieŻy zaleca si� moŻliwie codziennie
minimum 60 minut aktywnoĘci fizycznej. Przyk"adową aktywnoĘcią fizyczną jest:
gimnastyka, energiczny marsz, jazda na rowerze, bieganie (jogging), p"ywanie, �wi-
czenia wytrzyma"oĘciowe, gry zespo"owe (ruchowe).
Reasumując, aktywnoĘ� fizyczna jest niezb�dnym elementem zachowania zdro-
wia, w tym zapobiegania nadwadze i oty"oĘci. Aby dzia"ania te by"y skuteczne, nie-
zmiennie waŻna jest systematycznoĘ� wykonywania �wiczeł
.
Jak wynika z przedstawionego przeglądu, czynniki Żywieniowe i poziom aktyw-
noĘci fizycznej odgrywają istotną rol� w etiopatogenezie nadwagi i oty"oĘci oraz in-
nych przewlek"ych chorób niezakaęnych. Propagowanie prawid"owego modelu Ży-
wienia oraz zdrowego stylu Życia, m.in. przez realizacj� norm Żywienia, jest
niezmiernie istotnym elementem zapobiegania tym schorzeniom. Eksperci WHO
(78) i organizacji europejskich (htpp://eurodiet.med.uoc.gr) opracowali zalecenia
populacyjne dotyczące Żywienia i aktywnoĘci fizycznej bardzo istotne dla prewen-
cji oty"oĘci i innych przewlek"ych chorób niezakaęnych. Na podstawie tych wytycz-
nych sformu"owano zalecenia dla populacji polskiej. Przedstawiono je w tabe-
li 13.6.
366
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 367
Tabela 13.6
�ywienie i aktywnoĘ� fizyczna w prewencji oty"oĘci i innych przewlek"ych chorób niezakaęnych  za-
lecenia dla populacji polskiej
Sk"adnik poŻywienia Zalecenia
T"uszcze
Ogó"em (%E)1 15 30
Nasycone kwasy t"uszczowe (SFA2) (%E) < 10
Wielonienasycone kwasy t"uszczowe (PUFA3) (%E) 6 10
n-6 (%E) 5 8
n-3 (%E) 1 2
Izomery trans kwasów t"uszczowych (%E) < 1
Jednonienasycone(%E) Z róŻnicy  t"uszcze ogó"em 
(SFA + PUFA + izomery trans)
W�glowodany
Ogó"em (%E) 55 75%
Cukry rafinowane (%E) < 10%
Bia"ko (%E) 10 15
Cholesterol (mg) < 300
W"ókno pokarmowe (g) > 25
Sól (g) < 5
Owoce i warzywa (g) > 400
Foliany (�g) > 400
Poziom aktywnoĘci fizycznej PAL4 > 1,75
Wy"ączne karmienie piersią do oko"o 6 miesiąca Życia
1
%E  procent energii.
2
SFA  saturated fatty acids.
3
PUFA  polyunsaturated fatty acids.
4
PAL (physical activity level)  stosunek ca"kowitych dziennych wydatków energetycznych dla podstawowej prze-
miany materii; PAL = 1,75 jest ekwiwalentem 60 minut umiarkowanych �wiczeł
fizycznych dziennie lub 30 minut
dziennie �wiczeł
intensywnych.
367
Jarosz Normy roz.qxd 18/9/08 3:32 Page 368
13.8. Podsumowanie
W obliczu dramatycznego wzrostu zagroŻenia zdrowia publicznego oty"oĘcią
i przewlek"ymi chorobami niezakaęnymi �wiatowa Organizacja Zdrowia opraco-
wa"a strategi� dotyczącą Żywienia, aktywnoĘci fizycznej i zdrowia. 22 maja 2004 r.
na 57. �wiatowym Zgromadzeniu Zdrowia strategi� przyj�to do realizacji przez
kraje cz"onkowskie.
G"ówne cele realizacji opracowanej strategii to:
 redukcja czynników ryzyka chorób niezakaęnych, które są wynikiem nieprawi-
d"owego Żywienia i ma"ej aktywnoĘci fizycznej,
 zwi�kszenie ĘwiadomoĘci na temat roli prawid"owego Żywienia i optymalnej
aktywnoĘci fizycznej w kszta"towaniu zdrowia publicznego,
 poparcie dla rozwoju i implementacji na poziomie Ęwiatowym, krajowym i re-
gionalnym programów w"ączających wiele sektorów, zmierzających do popra-
wy modelu Żywienia i zwi�kszenia aktywnoĘci fizycznej,
 wsparcie badał
naukowych w szeroko poj�tym obszarze związków mi�dzy spo-
sobem Żywienia, aktywnoĘcią fizyczną a zdrowiem, a takŻe wszelkich inicjatyw
dotyczących poprawy zdrowia przez zapobieganie chorobom niezakaęnym.
Populacyjne zalecenia Żywieniowe, korzystne z punktu widzenia profilaktyki
przewlek"ych chorób niezakaęnych, obejmują:
1) ograniczenie energii pochodzącej z t"uszczów ze zmianą struktury ich spoŻy-
cia  redukcja spoŻycia nasyconych kwasów t"uszczowych i izomerów trans
z jednoczesnym zwi�kszeniem spoŻycia jednonienasyconych kwasów t"usz-
czowych,
2) zwi�kszenie podaŻy warzyw i owoców, warzyw strączkowych, pe"noziarni-
stych produktów zboŻowych i orzechów,
3) ograniczenie podaŻy cukrów prostych,
4) ograniczenie spoŻycia soli ze wszystkich ęróde",
5) zbilansowanie iloĘci energii.
Jak juŻ wielokrotnie podkreĘlano, g"ównymi zagroŻeniami dla zdrowia są nad-
waga i oty"o�. Nadmierna masa cia"a stanowi istotny czynnik ryzyka przewlek"ych
chorób niezakaęnych, przede wszystkim chorób uk"adu krąŻenia i nowotworów.
Z tego wzgl�du w opracowanej przez WHO strategii zaleca si�, aby priorytetem
w podj�tych dzia"aniach by"o zwalczanie nadwagi i oty"oĘci. Konsekwencją przyj�-
cia strategii do realizacji przez kraje cz"onkowskie by"a Europejska Ministerialna
Konferencja WHO, która odby"a si� w Stambule 15 17 listopada 2006 r. W czasie
jej trwania ministrowie zdrowia regionu europejskiego podpisali Europejską Kar-
t� Walki z Oty"oĘcią (European Charter on Countracting Obesity), zobowiązując
si� do wzmocnienia dzia"ał
na rzecz walki z oty"oĘcią i umieszczenia tego proble-
mu na wysokiej pozycji w programach politycznych poszczególnych rządów.
368