AktywnoS
ć fizyczna w prewencji choroby sercowo-naczyniowej 5
ARTYKUŁ REDAKCYJNY
AktywnoS
ć fizyczna w prewencji choroby
sercowo-naczyniowej
JERZY ADAMUS1, DARIUSZ KAA
KA2
1
Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie, Klinika Kardiologii CSK MON, kierownik: dr hab. med. J. Adamus; 2Centrum Medycyny i Reha-
bilitacji  Medar we Wrocławiu, Dział Rehabilitacji Kardiologicznej, kierownik: dr med. D. Kałka
AktywnoS
ć fizyczna w prewencji choroby Physical activity in prevention of cardiovascular disease
sercowo-naczyniowej
Adamus J.1, Kałka D.2 Adamus J.1, Kałka D.2
1 1
Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie, Klinika Kardiologii CSK Military Institute of the Health Service in Warsaw, Poland, Depart-
2
MON; Centrum Medycyny i Rehabilitacji  Medar we Wrocławiu, ment of Cardiology Central Clinical Hospital of the Ministry of Natio-
Dział Rehabilitacji Kardiologicznej, e-mail: [e-mail] nal Defence; 2Medicine and Rehabilitation Center  Medar in Wro-
cław, Poland, Department of Cardiac Rehabilitation,
e-mail: [e-mail]
W artykule przedstawiono zmiany profilu aktywnoS
ci fizycznej czło- The paper outlines an evolution of the physical activity profile of hu-
wieka, będące skutkiem zarówno zmieniających się warunków S
ro- man being, determined by the natural environment conditions, as
dowiska naturalnego, jak i dynamicznego rozwoju cywilizacji. Pod- well by the dynamic progress in technology civilization. It was also
kreS
lono znaczenie w rozprzestrzenianiu się miażdżycy mniejszej emphasized how important role in spreading an epidemics of athe-
aktywnoS
ci fizycznej społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych. rosclerosis  plays a reduced physical activity in people living in hi-
Omówiono mechanizmy dobroczynnych efektów regularnego trenin- ghly developed countries. Furthermore, the mechanisms of profita-
gu ruchowego zarówno w aspekcie pierwotnej prewencji choroby ble effects of a regular physical training both for primary prevention
sercowo-naczyniowej, jak i składowej rehabilitacji kardiologicznej. of cardiovascular disease and for cardiac rehabilitation were discus-
PodkreS
lono jednoczeS
nie trudnoS
ci w realizacji programów rehabi- sed. In this regard, difficulties in realizing rehabilitation programs in
litacyjnych w Polsce w przypadku chorych po ostrych incydentach patients with previous ACS episodes in Poland were highlighted.
wieńcowych. Ponadto podano argumenty przemawiające za koniecz- Finally, a necessity of undertaking efforts intended for establishing
noS
cią wdrażania kompleksowych działań zmierzających do wyro- physical activity as a routine every-day habit even in young children,
bienia stałego nawyku aktywnoS
ci ruchowej w życiu codziennym już resulting in reducing cardiovascular morbidity and mortality in the
w okresie dzieciństwa i młodoS
ci, co z pewnoS
cią zaowocuje zmniej- later life stages, was stated.
szeniem liczby zachorowań na choroby układu krążenia w wieku
dojrzałym.
Słowa kIuczowe: aktywnoS
ć fizyczna, rehabilitacja, prewencja, cho- Key words: physical activity, rehabilitation, prevention, cardiovascu-
roba sercowo-naczyniowa lar disease
Pol. Merk. Lek., 2007, XXII, 127, 5 Pol. Merk. Lek., 2007, XXII, 127, 5
AktywnoS
ć fizyczna jest naturalnym elementem ludzkiego bywanej wiedzy było ustalenie czynników ryzyka wystąpie-
życia. Od okresu paleolitu ludy koczownicze pokonywały nie- nia miażdżycy. Ogromny wkład w poznanie przebiegu cho-
zmierzone odległoS
ci w celu zdobycia pożywienia. Pierwszym rób sercowo-naczyniowych oraz czynników je wywołujących
ważnym przełomem zmieniającym profil aktywnoS
ci rucho- wniosły badania prowadzone w ramach programu Framin-
wej, który dokonał się w neolicie, był rozwój rolnictwa oraz gham Heart Study [11].
przejS
cie z koczowniczego na osiadły tryb życia. Kolejne Żyjąc w dobie epidemii chorób sercowo-naczyniowych, u
zmiany wynikały z wielkich przełomów w rozwoju ludzkiej podłoża których leży miażdżyca, jesteS
my S
wiadkami zaan-
cywilizacji, takich jak: rewolucja przemysłowa, rozwój S
rod- gażowania do walki z nią ogromnych S
rodków przekraczają-
ków transportu indywidualnego i publicznego, a także maso- cych często możliwoS
ci finansowe nawet krajów wysoko roz-
wa migracja do miast oraz przekształcenia struktury ludno- winiętych. Ułatwienia związane z rozwojem cywilizacji i co-
S
ci krajów wysoko rozwiniętych. Transformacja trybu życia raz wygodniejszym życiem nie powinny nam zatem przesło-
doprowadziła do zmniejszenia aktywnoS
ci fizycznej związa- nić problemu, jakim jest powolna, ale systematyczna utrata
nej zarówno z wykonywaniem pracy zawodowej, jak i spę- korzyS
ci związanych z dobroczynnym wpływem ruchu na or-
dzaniem wolnego czasu. W wyniku zmian cywilizacyjnych ganizm człowieka.
człowiek sukcesywnie tracił największego naturalnego sojusz-
nika sprzyjającego dobrej kondycji psychofizycznej, jakim jest
aktywnoS
ć ruchowa. KORZYSTNY WPŁYW WYSIŁKU FIZYCZNEGO
Rozwojowi miażdżycy, która dotknęła początkowo społe- NA UKŁAD SERCOWO-NACZYNIOWY
czeństwa krajów wysoko uprzemysłowionych, a następnie 
wraz z przejmowaniem zachodniego stylu życia  rozprze- Mechanizmy odpowiadające za ochronny wpływ wysiłku fi-
strzeniła się niemal na całym S
wiecie, towarzyszył dynamiczny zycznego na serce nie zostały do końca poznane. Uważa
rozwój badań nad genezą, epidemiologią i skutkami klinicz- się, że są one związane ze zmniejszeniem niedokrwienia
nymi tego schorzenia. Jednym z istotnych elementów zdo- mięS
nia sercowego, a także z modyfikacją reakcji adrener-
6 J. Adamus, D. Kałka
gicznej na wysiłek i stres oraz z wpływem na obwodowe mię- Rehabilitacja kardiologiczna dzięki wielotorowemu dzia-
S
nie szkieletowe. Lista korzystnych efektów aktywnoS
ci fi- łaniu przyczynia się u chorych na niedokrwienie mięS
nia ser-
zycznej człowieka jest bardzo długa, a wraz z postępem na- cowego do zwiększenia możliwego obciążenia, przy którym
uki jest uzupełniana o kolejne punkty. występują objawy dławicy piersiowej. To z kolei prowadzi do
Trening fizyczny, wpływając na siłę i masę mięS
ni szkieleto- obniżenia poziomu lęku i ograniczenia przypadków depresji
wych, zwiększa ich sprawnoS
ć oraz uruchamia obwodowe me- oraz pozytywnie wpływa na jakoS
ć życia. Ostatecznym re-
chanizmy adaptacyjne. Ponadto korzystnie modyfikuje gospo- zultatem jest istotne zwiększenie w populacji produkcyjnej
darkę lipidową, powodując zmniejszenie stężenia cholesterolu liczby chorych powracających do pracy zawodowej [1, 6].
ogólnego i triglicerydów oraz poprawiając stosunek frakcji cho- W warunkach europejskich, mimo istnienia standardów
lesterolu HDL-C/LDL-C. Istnieją doniesienia o pozytywnym postępowania diagnostycznego i terapeutycznego oraz wy-
wpływie treningu fizycznego na fibrynolizę, metabolizm węglo- sokiego poziomu opieki zdrowotnej, tylko niewielki odsetek
wodanów oraz lepkoS
ć krwi. Nowsze badania kliniczne wska- chorych na CVD jest kierowany na rehabilitację kardiologicz-
zują także na znaczenie aktywnoS
ci ruchowej podejmowanej w ną. Konieczne wydaje się zatem podjęcie intensywnych dzia-
czasie wolnym dla normalizacji funkcji S
ródbłonka oraz poS
red- łań zmierzających do opracowania modelu finansowania re-
nio dla zahamowania rozwoju zmian miażdżycowych [22]. habilitacji, jak również do uS
wiadomienia personelowi me-
Trening fizyczny ogranicza również proces powstawania dycznemu różnych szczebli, nie wyłączając lekarzy kardiolo-
wolnych rodników tlenowych i dzięki temu chroni pacjentów gów, znaczenia wspomnianej rehabilitacji. Zachętą do takie-
przed stresem oksydacyjnym wywołanym wysiłkiem [17]. go działania są metaanalizy wyników randomizowanych ba-
Systematyczny trening zwiększa ponadto wrażliwoS
ć tkanek dań klinicznych dotyczących rehabilitacji kardiologicznej u
docelowych na insulinę oraz zmniejsza w surowicy krwi stę- chorych po przebytym zawale mięS
nia sercowego, wskazu-
żenie czynników aterogennych, np. homocysteiny [2, 10]. Ak- jące, że programy wykorzystujące regularny trening fizyczny
tywny tryb życia wpływa również korzystnie na równowagę mogą przyczynić się do redukcji umieralnoS
ci ogólnej o oko-
układu autonomicznego, a przez zwiększenie napięcia układu ło 25% [23, 24].
przywspółczulnego zmniejsza napięcie S
cian serca i zwalnia Problem ten jest aktualny także w naszym kraju, uczest-
tętno spoczynkowe, co stanowi mechanizm ochronny przed nictwo bowiem chorych w spełniających standardy progra-
wystąpieniem grox
nych arytmii komorowych [18, 29]. mach rehabilitacji kardiologicznej jest znikome, mimo zna-
Wszystkie wymienione skutki aktywnoS
ci fizycznej leżą u czących podstaw rozwoju nowoczesnego i kompleksowego
podstaw istotnego związku przyczynowo-skutkowego między modelu, którego twórcą jest prof. Zdzisław Askanas. Wyko-
jej poziomem u danej osoby a incydentami choroby serco- rzystując potencjał naukowy, wyniki doS
wiadczeń klinicznych
wo-naczyniowej oraz wynikającą z nich S
miertelnoS
cią. Do- oraz analiz materiałów wielu opiniotwórczych oS
rodków na-
tyczy to zarówno aktywnoS
ci związanej z wykonywaną pracą ukowych, opracowano pod przewodnictwem prof. Ryszarda
zawodową, jak i wypoczynkiem, którego pozytywny wpływ Piotrowicza  Standardy rehabilitacji kardiologicznej Polskie-
wykazano w wielu przeprowadzonych w ciągu ostatnich 35 go Towarzystwa Kardiologicznego . Jest to unikatowy, na-
lat badaniach [4, 5, 12, 13, 16, 25, 27]. wet w skali S
wiatowej, przewodnik  poradnik, w którym omó-
Kontrolowany wysiłek fizyczny o odpowiednim natężeniu wiono większoS
ć zagadnień związanych z realizacją kom-
zapobiega rozwojowi zmian naczyniowych. Jest to efektem pleksowej rehabilitacji kardiologicznej w praktyce lekarskiej.
wielokierunkowego jego oddziaływania na organizm człowie- Publikacja ukazała się w 11. numerze miesięcznika  Folia
ka, przyczyniającego się do korzystnej modyfikacji czynni- Cardiologica z 2004 r.
ków ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, takich jak: nad-
ciS
nienie tętnicze, otyłoS
ć, cukrzyca czy zaburzenia lipidowe
[14, 15, 24, 26, 28]. AKTYWNOR
Ć FIZYCZNA STAŁYM ELEMENTEM
Entuzjazm związany z rozwojem technik kardiologii inwa- STYLU ŻYCIA?
zyjnej oraz kardiochirurgii nie powinien przesłonić nam praw-
dziwego oblicza miażdżycy, która  według dzisiejszej wie- Styl życia oraz związany z nim stopień aktywnoS
ci ruchowej
dzy  jest nieuleczalną chorobą prowadzącą do S
mierci w jest konsekwencją indywidualnych preferencji każdego czło-
różnym czasie. To właS
nie o wydłużenie czasu życia toczy wieka. Na wybór stylu życia mogą wpływać uwarunkowania
się batalia. Poza działaniami naprawczymi w odniesieniu do osobnicze wynikające ze stanu zdrowia, rodzinne wzorce
naczyń wieńcowych największe S
rodki są wydatkowane na kształtowane od najmłodszych lat, czynniki S
rodowiskowe
badania genetyczne dotyczące tła miażdżycy i identyfikacji związane z ogólną aktywnoS
cią grupy rówieS
niczej, a także
czynników aktywujących proces zapalny oraz na poszukiwa- uwarunkowania miejscowe decydujące o dostępnoS
ci atrak-
nie różnorodnych metod  od farmakologicznych do prewen- cyjnych form uprawiania aktywnoS
ci fizycznej w szkole, w
cyjnych  mających na celu zatrzymanie lub spowolnienie pracy zawodowej i w czasie wolnym. Program zmiany profilu
przebiegu choroby. aktywnoS
ci społeczeństwa powinien być adresowany przede
wszystkim do najmłodszego pokolenia. Obserwowane w
ostatnich dekadach zmniejszenie aktywnoS
ci fizycznej, skut-
ZNACZENIE REHABILITACJI KARDIOLOGICZNEJ kujące redukcją dziennego wydatku kalorycznego u dzieci i
W PREWENCJI WTÓRNEJ nastolatków, jest rezultatem zaniechania gier i zabaw rucho-
wych na rzecz biernego spędzania czasu przy komputerze.
Metodą o uznanej i udowodnionej skutecznoS
ci jest kontro- Brak ruchu oraz wysokokaloryczna dieta w młodym wieku
lowany program treningu fizycznego, będący podstawową zwiększają zagrożenie otyłoS
cią, co w póx
niejszym okresie
składową rehabilitacji kardiologicznej. Kliniczne objawy CVD powoduje zwiększenie częstoS
ci występowania zespołu me-
(cardiovascular disease  choroba sercowo-naczyniowa) są tabolicznego [7, 20].
związane zazwyczaj z postępującym przebiegiem oraz zwięk- W USA niemal połowa młodzieży szkolnej nie uprawia
szeniem zagrożenia niekorzystnym rozwojem choroby. Mniej- sportu rekreacyjnie, a udział w lekcjach wychowania fizycz-
sza jest przy tym szansa na całkowite wyleczenie chorego nego zmniejszył się z 42% w 1991 r. do 27% w roku 1997 [9].
lub przynajmniej powrót do akceptowalnego poziomu zdro- Ocena sprawnoS
ci fizycznej i jej modyfikacja powinny nale-
wia. W przypadku osób z rozpoznaną CVD właS
nie kontrolo- żeć do obowiązków odpowiednio wykwalifikowanych lekarzy
wana rehabilitacja kardiologiczna, prowadzona w odpowied- zajmujących się medycyną szkolną oraz lekarzy podstawo-
nio przygotowanych oS
rodkach, gwarantuje poczucie bezpie- wej opieki zdrowotnej bezpoS
rednio opiekujących się dziec-
czeństwa podczas treningu. Skutkuje to, według naszych kiem. Zbyt często na proS
by rodziców wydaje się orzeczenia
obserwacji, samodyscypliną chorych oraz systematycznoS
cią zwalniające dzieci z zajęć wychowania fizycznego. W S
wie-
w uczestniczeniu w treningu. tle faktów o korzystnym wpływie treningu ruchowego na or-
AktywnoS
ć fizyczna w prewencji choroby sercowo-naczyniowej 7
ganizm lepsze wydaje się nieklasyfikowanie dziecka, niż zu- o 100% zwiększeniu liczby zgonów z powodów naczyniowych
pełne zwolnienie go z zajęć. w skali S
wiatowej, przewiduje się poszukiwanie do 2020 r.
Nawyk aktywnoS
ci fizycznej powinien być wpisany w styl metod wdrażania działań profilaktycznych, w których aktyw-
życia już w dzieciństwie. Jego wytworzenie oraz wsparcie noS
ć fizyczna została uwzględniona  według danych przed-
rozwojem związanych z tym pasji gwarantuje uwzględnianie stawionych w 2002 r. przez Benjamina i Smitch a  we wszyst-
potrzeby ruchu w codziennym życiu. Edukacja prowadzona kich trzech stopniach profilaktyki kardiologicznej [3].
w szkole, połączona ze S
wiadomym uczestnictwem w tym
procesie rodziców, może stanowić podstawę do kształtowa-
nia modelu życia uwzględniającego odpowiednio natężony PODSUMOWANIE
trening fizyczny w starszym wieku. Mobilizacja dzieci oraz
tworzenie im odpowiednich warunków do uprawiania sportu Głównym wyzwaniem jest opracowanie i wdrażanie prostych,
amatorskiego może zapobiec zaniechaniu aktywnoS
ci rucho- tanich i kompleksowych programów prewencji pierwszora-
wej przez połowę młodzieży kończącej szkołę. Każde dziec- zowego wystąpienia choroby sercowo-naczyniowej i jej kon-
ko musi mieć codziennie możliwoS
ć przejawiania aktywno- sekwencji. Jednym z podstawowych elementów tych progra-
S
ci fizycznej zarówno podczas zajęć szkolnych, jak i w cza- mów powinna być odpowiednio natężona aktywnoS
ć fizycz-
sie wolnym. Zwiększanie liczby godzin zajęć wychowania fi- na. Wielotorowa modyfikacja czynników ryzyka przyczynia
zycznego powinno wiązać się z tworzeniem odpowiedniej się do zmniejszenia liczby zachorowań na CVD oraz przy-
bazy do prowadzenia zajęć sportowych, co dzięki właS
ciwe- padków S
mierci sercowej. Prewencyjne podejS
cie do
mu wykorzystaniu czasu przyczyni się do optymalizacji efek- miażdżycowego tła CVD jest jedynym postępowaniem nace-
tu zdrowotnego. System edukacji powinien być wspierany chowanym skutecznoS
cią. Wyniki wielu badań populacyjnych
przez pracowników ochrony zdrowia na wszystkich szcze- upoważniają do ciągłego i intensywnego promowania syste-
blach, włączając w to organizowanie systemu i jego finanso- matycznej aktywnoS
ci fizycznej, bez względu na wiek. Sta-
wanie. nowi to jeden z priorytetowych celów kardiologii prewencyj-
Istotnym problemem, który powinien być rozwiązywany nej, którego osiągnięcie pozwoli zmienić w dużym stopniu
już na poziomie gminy, jest wspieranie sportu amatorskiego, zatrważające statystyki dotyczące chorób sercowo naczynio-
który bardzo często jest poza zajęciami w szkole jedyną for- wych. Warto już teraz zadbać o uS
wiadomienie społeczeń-
mą zorganizowanej aktywnoS
ci fizycznej. U młodych osób, stwu istoty zagadnienia oraz opracować program naprawczy
w przypadku których istnieje zwiększone ryzyko wystąpienia na wzór programu zwalczania i zapobiegania otyłoS
ci, wdro-
chorób sercowo-naczyniowych ze względu na obserwowa- żonego przez Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne, do
ne czynniki ryzyka, ważna jest również modyfikacja tych czyn- którego zaangażowano media publiczne, znane osoby z
ników. W sytuacji zupełnego braku aktywnoS
ci fizycznej lub show-biznesu oraz polityków.
aktywnoS
ci marginalnej obowiązkiem lekarza jest przedsta-
wienie korzyS
ci wynikających z regularnego podejmowania
wysiłku fizycznego oraz zaproponowanie modyfikacji aktyw- PIR
MIENNICTWO
noS
ci fizycznej, a następnie sprawowanie nadzoru nad sto-
1. Aggarwal A., Ades P.A.: Exercise rehabilitation of older patients with car-
sowaniem zaleceń. Należy pamiętać, że wiele zmian leżą-
diovascular disease. Cardiol. Clin., 2001, 19, 525-536.
cych u podłoża rozwoju blaszki miażdżycowej obserwuje się
2. Ali A., Mehra M.R., Lavie C.J. i wsp.: Modulatory impact of cardiac reha-
w naczyniach nawet u bardzo młodych ludzi [19].
bilitation on hyperhomocysteinemia in patients with coronary artery dise-
Działania podejmowane w młodszych grupach wiekowych ase and  normal lipid levels. Am. J. Cardiol., 1998, 82, 1543-1545, A8.
3. Benjamin E.J., Smitch S.C. i wsp.: Task Force #1  Magnitude of the
przyniosą długotrwałe i wymierne efekty w postaci zmniej-
Prevention Problem: Opportunities and Challenges. JACC, 2002, 40, 579-
szenia zagrożenia chorobą sercowo-naczyniową. Natomiast
651.
dużą skutecznoS
cią w odniesieniu do dorosłej populacji ce-
4. Berlin J.A., Colditz G.A.: A meta-analysis of physical activity in the pre-
chują się kampanie promujące zdrowy tryb życia oraz dzia- vention of coronary heart disease. Am. J. Epidemiol., 1990, 132, 612-
628.
łania prozdrowotne, także w miejscu pracy. Polegają one na
5. Blair S.N., Kohl H.W. III, Paffenbarger R.S. Jr. i wsp.: Physical fitness and
ochronie pracowników przed wpływem negatywnych czynni-
all- cause mortality: a prospective study of healthy men and women. JAMA,
ków oddziałujących na stanowisku pracy oraz na tworzeniu
1989, 262, 2395-2401.
uwarunkowanych ekonomicznie możliwoS
ci uprawiania spor- 6. Blumenthal J.A, Emery C.F., Madden D.J. i wsp.: Cardiovascular and be-
havioral effects of aerobic exercise training in healthy older men and
tu, co wpływa na ogólny stan zdrowia, a więc poS
rednio tak-
women. J. Gerontol., 1989, 44, M147-157.
że na mniejszą absencję w pracy.
7. Boreham C., Riddoch C.: The physical activity, fitness and health of chil-
Według najnowszych wytycznych, na aktywnoS
ć fizyczną
dren. J. Sports Sci., 2001, 19, 915-929.
powinno się przeznaczać co najmniej pół godziny dziennie 8. Borg G.: Perceived exertion as an indicator of somatic stress. Scand. J.
Rehabil. Med., 1970, 2, 92-98.
przez większoS
ć dni tygodnia. AktywnoS
ć taka powinna obej-
9. Center for Disease Control and Prevention: Youth risk behavior surveil-
mować 5-10 minut rozgrzewki, 20-30 minut wysiłku tlenowe-
lance. United States, 1997, MMWR, 1998, 47, 1-89.
go i 5-10 minut fazy zakończenia wysiłku. Docelowa częstoS
ć
10. Dylewicz P., Bienkowska S., Szczesniak L. i wsp.: Beneficial effect of
akcji serca w czasie wysiłku fizycznego powinna wynosić 60- short-term endurance training on glucose metabolizm during rehabilita-
tion after coronary bypass surgery. Chest, 2000, 117, 47-51.
75% maksymalnej częstoS
ci serca [8]. Taki wynik uzyskuje
11. Kannel W.B., Dawber T.R., Kagan A. i wsp.: Factors of risk in develop-
się dzięki wysiłkowi wymagającemu zaangażowania dużych
ment of coronary heart disease  six year follow-up experience; the Fra-
grup mięS
niowych, czyli np.: szybkiemu marszowi, joggingo-
mingham Study. Ann. Intern. Med., 1966, 55, 33-50.
wi, jex
dzie na rowerze, grze w tenisa, aerobikowi, a także 12. Kaplan G.A., Strawbridge W.J., Cohen R.D., Hungerford L.R.: Natural
history of leisure-time physical activity and its correlates: associations
coraz popularniejszemu Nordic Walking. Obecnie nie dyspo-
with mortality from all-causes and cardiovascular disease over 28 years.
nujemy dowodami naukowymi S
wiadczącymi o możliwoS
ci
Am. J. Epidemiol., 1996, 144, 793-797.
zwiększania korzyS
ci w sferze prewencji przez nasilanie na-
13. Karvonen M.J.: Physical activity in work and leisure time in relation to
tężenia treningu. Okazało się przy tym, że duża aktywnoS
ć cardiovascular disease. Ann. Clin. Res., 1983, 14, suppl. 34, 118-123.
14. Kelley G.A., Kelley K.S.: Progressive resistance exercise and resting blood
fizyczna musi być trwałym elementem wpisanym na stałe w
pressure: A meta analysis of randomized controlled trials. Hypertension,
codzienne życie. AktywnoS
ć sportowa przejawiana 20-40 lat
2000, 35(3), 838-843.
wczeS
niej nie wpływała na częstoS
ć występowania choroby
15. Kokkinos P.F., Narayan P., Papademetriou V.: Exercise as hypertension
niedokrwiennej serca, która była taka sama jak wS
ród osób, therapy. Cardiol. Clin., 2001, 19 (3), 507-516.
16. Lakka T.A., Venalainen J.M., Rauramaa R. i wsp.: Relation of leisure-
które nigdy nie uprawiały sportu [21].
time physical activity level and cardiorespiratory fitness to the risk of acu-
Mimo doskonale znanych czynników ryzyka oraz metod
te myocardial infarction in men. N. Engl. J. Med., 1994, 339, 1549-1554.
oceny ryzyka globalnego nie potrafimy wprowadzić w życie
17. Leaf D.A., Kleinman M.T., Hamilton M., Deitrick R.W.: The exercise-indu-
spójnych rekomendacji dotyczących intensyfikacji aktywno- ced oxidative stress paradox: the effects of physical exercise training.
Am. J. Med. Sci., 1999, 317, 295-300.
S
ci fizycznej. Z powodu zatrważających danych, mówiących
8 J. Adamus, D. Kałka
18. Malfatto G., Facchini M., Sala L. I wsp.: Effects of cardiac rehabilitation 25. Paffenbarger R.S. Jr., Hale W.E.: Work activity and coronary heart mor-
and beta-blocker therapy on heart rate variability after first acute myocar- tality. N. Engl. J. Med., 1975, 292, 545-550.
dial infarction. Am. J. Cardiol., 1998, 81, 834-840. 26. Poirier P., Giles T.D., Bray G.A. i wsp.: AHA Scientific Statement. Obesity
19. McGill H.C. Jr., McMahan C.A., Herderick E.E. i wsp.: Origin of atherosc- and cardiovascular disease: pathophysiology, evaluation, and effect of
lerosis in childhood and adolescence. Am. J. Clin. Nutr., 2000, 72, suppl., weight loss. Circulation, 2006, 113, 898-918.
1307S-1315S. 27. Powell K.E., Thompson P.D., Caspersen C.J., Kendrick J.S.: Physical
20. Misra A.: Risk factors for atherosclerosis in young individuals. J. Cardio- activity and the incidence of coronary heart disease. Ann. Rev. Public
vas. Risk, 2000, 7, 215-229. Health, 1987, 8, 253-287.
21. Morris J.N., Clayton D.J., Everitt M.G. i wsp.: Exercise in leisure time: 28. Taylor R.S., Brown A., Ebrahim S. i wsp.: Exercise-based rehabilitation for
coronary attack and death rates. Br. Heart J., 1990, 63, 325-334. patients with coronary heart disease: systematic review and meta-analysis
22. Niebauer J., Hambrecht R., Velich T. i wsp.: Attenuated progression of of randomized controlled trials. Am. J. Med., 2004, 116(10), 682-692.
coronary artery disease after 6 years of multifactorial risk intervention: 29. Tygrysen H., Wettervik C., Wennerblom B.: Intensive home-based exer-
role of physical exercise. Circulation, 1997, 96, 2534-2541. cise training in cardiac rehabilitation increases exercise capacity and heart
23. O Connor G.T., Buring J.E., Yusuf S. i wsp.: An overview of randomized rate variability. Int. J. Cardiol., 2001, 79, 175-182.
trials of rehabilitation with exercise after myocardial infarction. Circula-
tion, 1989, 80, 234-244. Otrzymano 29 sierpnia 2006 r.
24. Oldridge N.B., Gayatt G.H., Fischer M.E. i wsp.: Cardiac rehabilitation Adres: Dariusz Kałka, Dział Rehabilitacji Kardiologicznej Centrum Medycyny
after myocardial infarction. Combined experience of randomized clinical i Rehabilitacji  Medar , Wrocław 54-135, ul. Rękodzielnicza 16, tel. (0 71)
trials. JAMA, 1998, 260, 945-950. 780 99 26, faks (0 71) 780 99 69, e-mail: [e-mail]
MIĘDZYNARODOWA
KONFERENCJA NAUKOWO-SZKOLENIOWA
 POSTĘPOWANIE W STANACH ZAGROŻENIA
Warszawa
15-17.11.2007 r.
Miejsce obrad: Wojskowy Instytut Medyczny i Centrum Konferencyjne WP
Organizator: Wojskowy Instytut Medyczny, Klinika Chorób Wewnętrznych,
Pneumonologii i Alergologii CSK MON
Zgłoszenia tematów wykładów i udziału w konferencji proszę kierować do:
Wojskowego Instytutu Medycznego, Klinika Chorób Wewnętrznych, Pneumonologii i Alergologii CSK MON
tel. [phone], faks (022) 6 816 588
e-mail: [e-mail]