•
Gatunek literacki:
◦ ze względu na formę: lamentacja,
◦ ze względu na treść: psalm pokutny.
•
Nie wiadomo, czy jest to lamentacja indywidualna, czy zbiorowa (Izraela).
•
Struktura (Dalgish):
◦ I. Wprowadzenie obejmujące wezwanie do Boga o miłosierdzie (3-4),
◦ II. Wyznanie grzechów oraz niemożności oczyszczenia (5-9),
◦ III. Prośba o oczyszczenie (9-11),
◦ IV. Prośba o przywrócenie radości i duchowe odnowienie (12-14),
◦ V. Złożenie ślubu przez przyrzeczenie ofiary dziękczynnej (15-19),
◦ VI. Liturgiczny dodatek modlitwy o odnowę Jeruzalem (20-21).
•
Czas powstania – okres działalności proroka Jeremiasza
◦ modlitwa o ducha ochoczego (12-14) zbliżona do teologii Jr,
◦ akcentowanie skruchy zamiast krwawych ofiar podobne do nauki proroków sprzed
niewoli.
•
Egzegeza:
◦ 1-2: standardowe zwroty („dyrygentowi chóru”, „psalm Dawida”) oraz wzmianka o
grzechu Dawida z Batszebą, która nie musi mieć znaczenia historycznego, ale jest
świadectwem komentowania tego psalmu w starożytności;
◦ 3-4: zwrócenie się do Boga o łaskę, w podobny sposób, jaki występuje w innych
psalmach. Autor prosi Boga o zmiłowanie, apelując do Jego dobroci – taka apelacja do
dobroci i miłosierdzia jest analogiczna względem Wj 34,6 (Jahwe miłosierny, litościwy,
wspaniałomyślny, bardzo życzliwy). Po przypomnieniu przymiotów miłosiernego Boga,
psalmista prosi o zgładzenie grzechów, używając trzech terminów: zgładź, obmyj,
oczyść. Grzech określony jest za pomocą czterech różnych określeń, oznaczających:
bunt przeciw władzy, bunt dzieci przeciw ojcu, przewrotność, zbłądzenie.
◦ 5-8: wyznanie grzechów i podanie ich liczby. Autor świadomy ciążącej na nim winy,
która ciągle stoi mu przed oczyma; uważa swój grzech jako występek przeciw samemu
Bogu. Wyrok Boży będzie zawsze sprawiedliwy, niezależnie od tego, czy będzie on
przebaczający, czy też karzący. Okoliczności, którymi autor się usprawiedliwia:
urodzenie się w grzechu, poczęcie w grzechu przez matkę – nie chodzi tu o grzech
pierworodny (ta nauka dopiero się rozwinie), ale o częsty w ST pogląd, że człowiek jest
skłonny do grzechu przez całe swoje życie). Trudne do zrozumienia połączenie
wersetów 7 i 8: człowiek czci Boga przez dogłębne poznanie samego siebie i swojego
zepsucia, to poznanie łączy się z mądrością.
◦ 9-11: prośba o uwolnienie od grzechu i ułaskawienie. Oczyszczenie hizopem – aluzja do
starej ceremonii oczyszczającej, nie trzeba tego łączyć z trądem, ponieważ praktyka ST
zna przykłady pokropienia również w innych sytuacjach.
◦ 12-14: tylko Bóg może z grzesznika uczynić sprawiedliwego, dlatego psalmista prosi o
stworzenie w nim nowego człowieka o czystym sercu. Chodzi zarówno o czyste serce,
jak i nowego, mocnego ducha. Hebrajskie słowo oznaczające ducha, wskazuje na „siłę
działania, przenikającą uczucia, myśli i wolę”. Oznacza to również Bożą moc, która
oczyszcza człowieka i uzdalnia go do pełnienia woli Jahwe. Posiadanie tego „ducha”
warunkuje przynależność do Bożej wspólnoty. Przebaczenie jest równoznaczne z
wewnętrzną radością. Owocem ducha będzie posłuszeństwo – analogie do Jr 24,7 i Ez
36,15; odwołanie do proroczych obietnic stanowi o wyjątkowym charakterze modlitwy.
◦ 15: chęć pouczenia grzeszników wynika z przeświadczenia, że ten, który doświadczył
łaski Jahwe, powinien o niej świadczyć. Słowo „droga” (hebr. „derek”) jest często
używane na określenie nakazów Jahwe. Dopiero po poznaniu dróg Jahwe, grzesznik
może poznać swoje błędy i się nawrócić.
◦ 16-17: wersety różnie interpretowane (grożący wyrok śmierci lub ciężka, śmiertelna
choroba), prośba o uzdrowienie. Prośba o otwarcie ust: aby go upoważnić do głoszenia
Boga jako zbawcy, jest to niemożliwe bez otwarcia ust przez Pana.
◦ 18-19: Wzmianki o ofiarach krwawych mają związek z w. 15. Przekonanie, że same
ofiary nie są miłe Bogu, jeżeli nie łączą się ze szczerą skruchą i dobrymi intencjami.
◦ 20-21: Modlitwa o odbudowę Jeruzalem, dodana w czasach Nehemiasza. Wówczas
Izrael złoży Bogu ofiarę za łaskawość, oznaczającą łaskę wyzwolenia przez Boga
sprawiedliwego.
•
Teologia:
◦ wzniosła nauka o Bogu, głęboka nauka o grzechu i stosunku Boga do grzesznika,
◦ określenia Boga: Elohim, Adonai,
◦ cechy Boga: łaskawy, miłosierny, sprawiedliwy, święty,
◦ Bóg żąda prawdy i sprawiedliwości od ludzi, nie zadowala się zewnętrznymi gestami
ofiar, jeżeli nie towarzyszy im nawrócenie – chce powrotu grzeszników do siebie,
◦ obraz człowieka: skłonny do grzechu od narodzenia, wiedząc, co dobre, wybiera to, co
złe, brakuje mu stałości ducha, dlatego ciągle obawia się utraty Boga,
◦ nadzieja grzesznika w Bogu, do tej nadziei skłania Boża łaskawość, będąca źródłem
przebaczenia (psalmista prosi o nie 11 razy). Warunkiem przebaczenia i wewnętrznej
odnowy jest skruszony duch.
Ps 139
•
Gatunek literacki tego psalmu budzi wiele wątpliwości:
◦ hymn,
◦ psalm mądrościowy,
◦ lamentacja króla pełniącego rolę głównego liturga podczas święta Nowego Roku,
◦ dziękczynienie jednostki za uwolnienie od różnych oskarżeń,
◦ modlitwa niesłusznie oskarżonego człowieka, uciekającego się do Boga, który wszystko
widzi i wszędzie jest obecny.
•
Czas powstania – po niewoli
◦ liczne aramaizmy,
◦ podobieństwa językowe z Hi,
◦ np. czasownik qatal (w. 19, „zabijać”) występuje w ST jedynie w Hi, a w języku
aramejskim jest bardzo powszechny.
•
Egzegeza:
◦ 1-6: przed przedstawieniem swojej prośby, psalmista wychwala Bożą wszechwiedzę,
która przenika wszystkie przejawy życia ludzkiego. Etymologicznie chodzi o dogłębne
poznanie tego, co mieści się w jakimś kraju bądź człowieku. Takie poznanie mogłoby
człowieka przerazić, gdyby nie było nacechowane uczuciowością. Ogólna myśl
rozwinięta jest poprzez wyliczenie tego, co Bóg poznaje:
▪ „kiedy siadam i wstaję” - analogia do innego wyrażenia biblijnego: „wejść i wyjść”
(por. Ps 121; Oz 1,21); oznacza znajomość wszelkich przejawów życia ludzkiego,
zarówno aktywności, jak i spoczynku,
▪ ludzką myśl – użyte tu aramejskie słowo oznacza nie tylko myśl, ale również wolę,
najodpowiedniejszym tłumaczeniem tego wyrazu jest „zamierzenie”. Towarzyszące
tu wyrażenie „z daleka” można rozumieć dwojako: przestrzennie (Bóg jest daleko, w
niebie, ale przenika człowieka będącego na ziemi) lub czasowo (Bóg przenika
ludzką myśl od najdawniejszego czasu – raczej ta interpretacja jest właściwa),
▪ „moje działanie i mój spoczynek” - analogia do w. 2 („siadam i wstaję”), ten układ z
czterech słów obrazuje całość życia człowieka i jego zewnętrzną działalność,
▪ słowa, zanim się je wypowie – nie chodzi o poznanie powierzchowne, ogólne, ale
dogłębne: każdego pojedynczego słowa wraz z ich znaczeniami. Człowiek może
ukryć swoje myśli (niewypowiedziane słowa) przed drugim człowiekiem, ale nie da
się ukryć ich przed Bogiem.
◦ 7-12: rozwinięcie myśli o niemożności ucieczki człowieka przed Bogiem, kontynuacja
myśli z w. 5 – Bóg otacza człowieka ze wszystkich stron. Człowiek nie może uciec ani
przed Bożym duchem (działalnością Boga na odległość), ani przed Jego obliczem (Boża
obecność). Rozważanie kilku ewentualnych niemożliwości ucieczki przed Bogiem:
▪ zestawienie nieba i szeolu: tłem mogą być starodawne wierzenia, według których
były to miejsca przebywania przeciwnych sobie bóstw. Psalmista wyraźnie odcina
się od takich koncepcji, zaznaczając, że i w położonym wysoko niebie, jak i w
położonym nisko (wierzono, że jeszcze niżej niż podziemny ocean: Hi 38,16-17)
szeolu, zamieszkuje ten sam Bóg: Jahwe. O obecności Boga w niebie świadczy Ps
136,26; do nieba wzięto też Henocha (Rdz 5,24) i Eliasza (2 Krl 2,1-3). Nie można
więc uciec od jednego bóstwa do drugiego. Niemożność ucieczki przed Bogiem w
kierunku pionowym.
▪ skrzydła jutrzenki i krańce morza - możliwe tłumaczenie: „jeżeli uciekałbym na
krańce wschodu lub zamieszkał na krańcach zachodu”. Niemożność ucieczki przed
Bogiem w kierunku poziomym.
▪ ciemność również nie umożliwia ukrycia się przed Jahwe.
◦ 13-18: Bóg znający człowieka zanim on powstał. Niektórzy egzegeci wysuwają w. 14
przed w. 13, traktując go jako właściwe wprowadzenie do tej części psalmu. Sławienie
Boga za to, że jest „budzący lęk” i „wyróżniający się” od wszystkiego, co poza Nim
istnieje. Zdumiewający jest nie tylko sam Bóg, ale i Jego dzieła. Autora szczególnie
interesuje zagadnienie jego własnego stworzenia, który został utkany w łonie matki jako
misterna tkanina. „Nerki” - według Semitów były siedliskiem uczuć i pożądań, dlatego
w ten sposób psalmista wyznaje, że Bóg zna najintymniejsze poruszenia serca człowieka
od pierwszej chwili jego istnienia. Ta myśl wyrażona jest również w w. 15 i 16: „głębia
ziemi” - tzn. łono matki, „oczy Twoje” - znaczenie niejasne, jest to hapax legomenon w
ST, być może należy przestawić spółgłoski i ostatnią samogłoskę, wówczas powstanie
zwrot: „moje czyny widziały Twe oczy” - zostały one zapisane w księdze Bożej, w
której również określono dni psalmisty (czy będą szczęśliwe, czy nie), podkreślenie
wszechwiedzy Bożej na temat przyszłych losów człowieka. Zanim człowiek przyszedł
na świat, Bóg już ustalił liczbę jego dni. Bóg widzi przyszłość człowieka wyraźnie,
każdy szczegół tej przyszłości jest zapisany w księdze Bożej.
◦ 17-18: zakończenie pierwszej części modlitwy obejmującej 1b-18. Świadomość
wszechwiedzy Boga na temat człowieka oraz określenie jego dni, poprzedzające jego
narodzenie budzi podziw dla Boga, dla wielkości i wielości Bożych myśli. Gdyby
człowiek chciał je policzyć, znalazłby się w takiej sytuacji, jak gdyby chciał policzyć
piasek morski. Nawet gdyby poświęcił liczeniu myśli Bożych całe życie, i tak by ich nie
policzył.
◦ 19-24: Prośba o zabicie człowieka bezbożnego i oddalenie mężów krwi.
Wszechwiedzący i wszechmocny Bóg zasługuje na szacunek, dla bezbożnych nie ma
miejsca wśród żyjących. W. 20 dokładniej określa mężów krwi. Psalmista życzy
bezbożnym śmierci i wyraża do nich nienawiść oraz odrazę (w. 21-22). Jest to
zrozumiałe w kontekście życia autora, któremu postawiono zarzut bycia bezbożnikiem i
przestępcą. Wyrażenie tak negatywnych postaw wobec bezbożników, ma udowodnić, że
psalmista nie identyfikuje się z nimi, są oni dla niego obcy, nie ma z nimi nic
wspólnego. Szczerość słów autora ma okazać sam Bóg (w. 23-24), szczególnie prosi on
Jahwe, aby ujawnił, że nie idzie on drogą ( derek) złą, bolesną, bałwochwalczą, ale drogą
odwieczną, prawą, znaną już patriarchom. Celem tych wersetów jest ukazanie
bezpodstawności oskarżeń kierowanych przeciw psalmiście.
Teologia:
◦ dwie główne myśli o Bogu i człowieku: prawda o Bożej wszechwiedzy i ufność
człowieka w pomoc Bożą,
◦ myślenie teocentryczne: mówiąc o człowieku, mówi również o Bogu, człowiek
całkowicie zależny od Boga,
◦ myślenie antropocentryczne: autor skupia się na tych przymiotach Boga, które mają
szczególne znaczenie dla człowieka (wszechwiedza, wszechobecność),
◦ wszechwiedza i wszechobecność sprawiają, że tylko Bóg może sądzić człowieka
sprawiedliwie i tylko na Nim człowiek może bezpiecznie się oprzeć.
Mdr 4,20-5,23
•
Egzegeza:
◦ 4,20: „rachowanie grzechów”: aluzja do obrachunków, jakie niesprawiedliwi czynią
sami sobie w sumieniu lub (bardziej prawdopodobne, zważywszy na kontekst)
zapowiedź sądu ostatecznego; bojaźń wskazuje na świadomość kary za grzechy.
Personifikacja grzechów – winni będą oskarżani przez swoje czyny.
◦ 5,1: w przeciwieństwie do niesprawiedliwych, sprawiedliwy na sądzie będzie stał z
ufnością i spokojem. Odważnie będzie patrzył na tych, którzy za życia go prześladowali
i gardzili nim. Greckie słowo użyte na określenie „ufności” wskazuje na zaprzeczenie
bojaźni, jest to typ ufności, która zakłada zaufanie do Boga, określenie to suponuje
miłość – tylko ten, kto kocha Boga, może zakładać, że jest przez Niego kochany. Formy
gramatyczne określeń opisujących postawy niesprawiedliwych wobec sprawiedliwego
wskazują na nie przelotną, ale trwałą postawę pogardy.
◦ 2: uczucia bezbożnych, które towarzyszom patrzeniu na sprawiedliwego, ewoluują od
zdumienia do wielkiego strachu. Źródłem jest zarówno oglądanie szczęścia
sprawiedliwego, jak i ich własnych występków, omówionych w dalszych wersetach
(wyśmiewanie trudów, szukanie doczesnych przyjemności, zmarnowanie życia bez
uczynienia czegoś dobrego). Strach potęguje świadomość, że przetrwali oni w
zaświatach do śmierci sprawiedliwego nie po to, aby cieszyć się wieczną radością, ale
aby cierpieć za swoje winy.
◦ 3-4: zachowania opisane w tych wersetach kontrastują z postawą opisaną w Mdr 2.
Bezbożni będą ubolewać nad sobą, mówiąc jedni do drugich, potępiając własne życie.
Ich wzdychanie sugeruje świadomość bezpowrotnego stracenia. Treścią ich wołania jest
to, co dawniej sami mówili o sprawiedliwym, jest to jakby ich publiczna spowiedź.
Uważali oni życie sprawiedliwego za szaleństwo, powstrzymywanie się od uciech oraz
znoszenie prześladowań było dla nich brakiem rozsądku, jako że nie wierzyli oni w
sprawiedliwość po śmierci. Ich pogardę dodatkowo potęgował fakt, że sprawiedliwi
często umierali młodo i niespodziewanie. Dopiero po śmierci przekonali się, że
prawdziwym szaleństwem było wydawanie takich sądów – ich samokrytyka
nacechowana jest ironią, ale jest to ironia skierowana przeciw nim samym.
◦ 5: nie jest to pytanie, ale wyraz ogromnego zdziwienia. Kiedyś szydzili oni ze
sprawiedliwego, uważając za bluźnierstwo jego nazywanie się Synem Bożym (2,13.18).
„Udział ze świętymi” - spełnienie obietnicy z 4,14, będącej przeciwieństwem losu
zapowiadanego bezbożnym. Aoryst „został policzony” oznacza nieodwracalną decyzję
Boga, zaś użycie czasu teraźniejszego w 5b wskazuje na trwanie stanu uszczęśliwienia.
„Święci” - zgodnie z terminologią ST są to aniołowie, ale tu chodzi raczej o wybranych
Pańskich, tworzących razem z aniołami dwór niebieski. Szczególnie w literaturze
apokryficznej wybrańcy Pana są często przyrównywani do aniołów.
◦ 6: dalszy ciąg ubolewania nad własną przeszłością, bezbożni uznają swoje zejście z
drogi prawdy (=droga sprawiedliwości, =droga pokoju: są to określenia oznaczające
uczciwe życie, którego przeciwieństwem jest „droga niesprawiedliwości”).
„Sprawiedliwość” oznacza zgodność postępowania i myśli z odwieczną wolą Jahwe,
która bywa też nazywana światłością i słońcem (Ml 3,20; Iz 59,9). Tak, jak działanie
tych dwóch dobroczynnych sił przenika świat stworzony, tak wszystko, co rozumne,
powinno poddać się Bożej woli. Światłość nie była dla nich niedostępna, oni nie chcieli
się jej poddać. To wyznanie i samokrytyka kontrastuje z ich słowami w 2,11.
◦ 7: szukanie szczęścia w zaspokajaniu doczesnych pożądań, których zażyli tak wiele, że
byli nimi przesyceni, zmęczeni. Pogoń za przyjemnościami doprowadziła ich na
manowce (błądzenie po pustyni). Szukali wyjścia z bezdroży, ale nie pomyśleli o drodze
Pańskiej.
◦ 8: spóźniona samokrytyka; pieniądze nie dały szczęścia, bo przyjemności doczesnym nie
było końca, a zuchwalstwo przeminęło i dziś są oni mniejsi od sprawiedliwego, którym
pogardzali.
◦ 9-12: świadomość przemijania stała u źródła poddawania się doczesnym rozkoszom, ale
właśnie błyskawiczna szybkość, z jaką wszystko przeminęło, najbardziej ich
rozczarowuje. Przenośnia cienia i wieści dodatkowo podkreśla nicość i
bezwartościowość tego, co cenili za życia. Dalsze wersety stanowią kolejne obrazy
przemijalności i nicości.
▪ 11: lot ptaka na chwilę przyciąga uwagę, imponuje, ale później ginie po nim wszelki
ślad.
▪ 12: przenośnia strzały,
▪ w trzech obrazach (statek, lot ptaka, lot strzały) widać pewną gradację tempa
przemijalności życia – ptak szybszy od statku, ale wolniejszy od strzały.
◦ 13: głównym powodem ubolewania nie jest fakt, że życie szybko przeminęło, ale
świadomość, że bezbożni niczego po sobie nie pozostawili, ich życie było
bezwartościowe. Uświadomienie, że wartości życia nie mierzy się sumą lat, ale dobrych
uczynków (4,8nn). Ich umieranie rozpoczęło się od kołyski – pomarli, zanim zaczęli
myśleć o nawróceniu, śmierć w grzechach słusznie uznana jako zagłada.
◦ 14: przenośnie obrazujące płonność nadziei bezbożnych za życia.
◦ 15: przejście od bezbożnych do sprawiedliwych; aluzja do Sądu Ostatecznego i
stwierdzenie opieki Bożej nad sprawiedliwymi.
◦ 16: odniesienie do obietnicy z 3,7-8; sprawiedliwi będą mieli swoją cząstkę w Bogu jako
w najwyższym pięknie. Sprawiedliwi będą panować nad narodami. Metafora ramienia
jest klasyczna dla ST (Ps 92,14; Rdz 15,1). Ochrona sprawiedliwych nie odnosi się tutaj
do życia ziemskiego, ale do wieczności – może chodzić o ochronę przed grzechem i
szatanem.
◦ 17: „zbroja” oznacza cały wojenny rynsztunek, „zapalczywość” w innych tłumaczeniach
określona jest jako „zazdrosna miłość”. Ta miłość sprawia chęć przyjścia z pomocą
wszystkim uciśnionym, całe stworzenie, uzbrojone przez Pana, stanie do boju nie tyle po
to, aby odpierać ataki, ale aby dokonać zemsty, sprawiedliwej kary.
◦ 18-20: terminy „sprawiedliwość”, „sąd”, „świętość” wskazują na sędziowski charakter
tej karzącej walki. Sąd jest nieodwołalny, nieodwracalny, nie można się odwołać do
żadnej wyższej instancji, nikt i nic nie jest w stanie przeciwstawić się świętości Boga.
Gniew Boży, spowodowany grzechami, przyrównany jest do ostrego miecza. Świat
walczący u boku Boga to nawiązanie do uzbrajania ludu z w. 17. „Nierozumni” -
określenie bezbożnych.
◦ 21: dla żydów błyskawice były oznakami Bożego gniewu, którego akty przyrównywano
do strzał wypuszczanych z napiętego łuku obłoków (por. Ps 18,15; Ha 3,11). Motyw
burzy i grzmotów często występuje w kontekście interwencji sprawiedliwego Boga w
ludzkie sprawy (por. Ps 18,8-16; Wj 19,16).
◦ 22: również grad uważano za przejaw Bożego gniewu. Bóg karał gradem Egipcjan i
Kanaanitów, posłuży się nim także w ostatecznym, apokaliptycznym boju z szatanem.
Grad przyrównywany jest do ciężkich kamieni. „Wzburzą się wody morskie” - aluzja do
wydarzeń z przeszłości, w których woda pochłonęła wrogów Izraela (Wj 14,23-31; Ps
18,16; Za 9,13-16). Tekst ten przypomina najbardziej pieśń Debory z Sdz (5,21).
◦ 23: silna wichura może oznaczać zarówno zjawisko przyrodnicze, jak i być obrazem
wszechmocy Jahwe. Winy za spustoszenie nie ponosi Bóg – to nieprawość ludzka
spustoszyła całą ziemię, gdyż to ona była przyczyną karzącej, sprawiedliwej interwencji
Boga.