Egzegeza ST: Księgi mądrościowe
Realizacja postulatów w biblii
Egzegeza jest praktyką
Czy są księgi mądrościowe czy literatura mądrościowa?
Raczej używa się pojęcia literatura
Różne listy na różnych uczelniach
Problem klasyfikacji ksiąg
Księga mądrościowa nie funkcjonuje w języku polskim
Tematem może być mądrość, ale nie tylko mówią o mądrości, napisane tylko w tym nurcie
Księga czy literatura?
Księgozbiór
Biblioteka
Kanon to wyodrębnienie księgozbioru
Literatura dydaktyczna
Księgi historyczne
Dydaktyczne
Prorockie
Księgozbiory specjalne
Lista studiowanych ksiąg
Perspektywa z każdej z tych ksiąg
Czy istnieją literatury mądrosciowe?
Biblia jest literaturą bo występują tu środki literackie
Istnieje literatura biblijna
Mądrość wyklucza środki literackie
Pojęcie księgi mądrościowe niesie ze sobą łatwość, ominięcie problemu, ale tylko pozornie
Język, kultura
Języki semickie
Arche, fizis, kosmos
Bóg w księgach mądrościowych jawi się poza mądrością
Nie dają żadnych faktów historycznych
Bóg ma w sobie coś z bożków greckich
Jest trudność:
Z odmiennych kultur semickich
Różni się od tekstów z ST
I wyd. Rozwój literatury prorockiej Von Rad
III wyd. korekta swoich poglądów
Z powodu rozwoju nauki, świeże badania
Nie ma jednej definicji mądrości:
Zdolność rozumienia prawd rządzących tym światem. Na sposób metody historyczno -krytycznej.
Kto za tym stoi?
Kiedy to zrobił?
Po co?
Czy stoimy wobec ksiąg mądrościowych czy czegoś więcej – tradycji?
W Izraelu mamy pewną sekwencję, wszystko to czym jest tradycja.
Opisanie grupy
Co jest treścią tej tradycji?
Co było przedmiotem tradycji?
Mędrcy – Hakam - םכח
W wielu różnych pismach, wiele osób, głównie wokół Salomona
Środowiska dworskie, administracja państwowa
Kontekst życia kulturowego Egiptu i Mezopotamii
2600 lat przed Chrystusem
Samo powstanie pisma szyfrowano literaturę dla urzędów lub literatury kapłańskiej.
Księgi królewskie - mędrcy zasiadający w bramie miasta
Intensywna dyskusja Hakam:
Kapłani
Mędrcy – światło płynące z Kanaan
Urzędnicy
Uniwersum intelektualne niż jej specyficzne spektrum
Mądrość to droga relacji człowieka do świata, do człowieka i do stworzyciela, prowadząca do samorealizacji
Autokreacja – szczęście
Celem jest szczęście człowieka
Kryzys szczęścia człowieka: Koh i Hi
Hi
Bóg rządzi światem
Bóg stwórca świata
Tradycja wierząca – literatura mądrościowa
Brak odpowiedzi dokładnej na pytanie o stworzeniu świata
Historio – zbawcza historia świata, akt zachowania przed chaosem
Obecność chaosu
Za prawdziwe zagrożenie księgi mądrosciowe traktują chaos
Mądrość utrzymuje świat w istnieniu
Źródłem mądrości jest Bojaźń Boża – Syr
Prąd myślowy
Dla kogo? Po co?
Literatura dydaktyczna:
Dla dzieci lub dla człowieka młodego, bez doświadczenia
Literatura laicka, humanistyczna
Rdz 38-50 – Bóg obecny na drugim planie
Kościół wychowywał wiernych na księgach eklezjastesa i eklestesa
Herman Gűmmkel
To nie epika, liryka i dramat
Przedliterackia wypowiedź ustna
Piśmiennictwo, które nie jest literaturą – plakaty
Jakiego rodzaju formy są w literaturze?
Paralelizm – myśl jest wyrażona za pomocą dwóch lub więcej zdań np.
„ Synu słuchaj napomnień ojca,
Nie odrzucaj nauk swej matki.”
U Hioba mądrość jest ciemnością
Prz 10,18
„Ukrywający nienawiść ustami kłamliwymi,
( a/i) ujawniający kłamstwa ten szalony.”
Pomówienie
kolumnie
Roland Meynet
Paralelizm – z listy nieprawości, których nie popełnił Hiob
Księga Hioba lub Joba – zmiany w tytule
Powstała w języku hebrajskim
To nie wynik uszkodzeń tekstów, a to, że język hebrajski jest najlepiej tłumaczony i napisany
Księga Hioba należy do Pism – Ketubim –םיבתכ
H iob jest religijnie ortodoksyjny? Życie jest przekleństwem
Tradycja prorocka – Salomon
Daniel ketubim
Część narracyjna pojawiła się najpóźniej
Czy Hiob jest postacią historyczną?
Nie do przyjęcia są odpowiedzi na tak i na nie. Hiob napisał też tej księgi.
Mędrzec Jb – Job
Hiob jest związany z literaturą, mądrościową, ale ginie w czasie trwania dziejów
Dwuznaczna postać żony Hioba
B. Strzałkowska
Koh
Trudność w zdefiniowaniu księgi Koheleta
Kryteria treściowe można podważyć
Należy przeprowadzić krytykę literacko – formalna
Punkt odniesienia do analizy innych ksiąg
Odniesienie do księgi Hioba
Księga Hioba bliższa modelowi procesu sądowniczego – ubrana w szatę literacką
Forma procesu w NT – w ewangelii wg. św. Jana
Toczą się dwa procesy:
Przyjaciół Hioba
Przeciwko Bogu
Rodzaj literacki
Testament królewski
Elegia, śmierć bohatera
Eklezjastes – Kościół
Mahal
Przemawia pośród zgromadzenia
Kanon ST
Zbiór 5 megidod – zwojów, bliźniaczo podobnych do pięcioksięgu
Autor – Salomon, syn Dawida
Legenda salomonowa – Koh, Prz – w innym momencie, inna rzeczywistość
Postać anonimowa – osoba związana z Palestyną, język hebrajski, środowisko arystokracji
Czas powstania:
II wiek naszej ery
Myśl filozoficzna Grecji w III p.n.e.
Najpóźniej 195
Hellenizm – III w. p.n.e.
Budowa księgi:
Refren- 1, 2
Parafraza refrenu – 1, 2 – 6, 9 i 6,10 – 11,6
Część I – 1 – 6,9
Część II – 6,10 – 11,6
Wstęp i epilog
Epilog dopisali uczniowie Koheleta
Mądrość Syracha
Ekleziastyk – nawiązanie do używania w zgromadzeniach
Żydzi traktują ją, jako apokryf - Wersja grecka
Prolog nie jest kanoniczny - Język hebrajski
Księga przysłów, psalmów, Koheleta, 5 meggidod
Ustalony kanon ksiąg, ale żydowski
38 rok – ponowanie Eurygetesa – 170 – 117 rok
5
0
rozdz. Szymon, syn Omniasza
Szymon I – 300 rok
Szymon II – 180 rok jedna księga czy dwie
II połowa II wieku
195 rok – data graniczna, istniał stary kanon
2 tematy – historia Izraela
- temat prawa
Dojrzały owoc tradycji mądrościowej
Zagadnienia cierpienia
Paralelizm, poemat, autobiografia, poezja, psalmy dziękczynne
Gromadzenie ksiąg
Istnienie hymnów – 1,1 – 10 – pochwała Boskiej mądrości
11 - 41nn. - Mądrość Izraela
42 - 43,nn - Stworzenie i stworzyciel
Struktura paralelna
Długie jednostki literackie
Forma poematu: pouczające, hymny
Mashal – 13,2 -7
Poemat – o charakterze dydaktycznym, wplecie metaforyczności, operuje obrazem, ilustrującym pewną sytuację np. polityczną. To nie jest porównanie – tak jak…
Element historii – naród wybrany
Prawo
Wcześniej prawo to były reguły – normy moralne
Mądry jest ten, kto zna te prawa, sprawiedliwy ten, kto żyje wg tych praw
Prawo jako prawo Boże – Dekalog
Naród Izraela
Do wydarzeń II wieku
Pokazanie mądrości Boga i mądrości Izraela Syr 24, 1-12
Mądrość wiąże się z danym miejscem
Podmiot liryczny:
Autobiografia
Modlitwa ma charakter prośby
Dawcą jest Bóg
Kierunek jest inny, chociaż źródło jest to samo – Bóg
Prośba do Boga o mądrość
Treściowo jest inny Rz 1,20-1,23
Problem bałwochwalstwa
Refleksja filozoficzna nad bałwochwalstwem
Deutero- Izajasz
Ef 6, 11-17 lub Mdr 5, 18-20
NT cytuje ST Syr 24 i Iz
Cytat jest oparty na innym tekście, chyba że to plagiat
Księga mądrości jest literaturą grecką
Autorytet środowisk chrześcijańskich
Nie ma pierwowzoru semickiego
Zainteresowanie Egiptem
Diaspora żydowska – krytyka bałwochwalstwa
Prawo
Aleksandria
Często cytowana przez św. Pawła
Uniwersalizm
Chrześcijanie
Czas powstania:
190 – 170 rok
Lub +30 lat
Po śmierci Jezusa Chrystusa – księga została wydana, ale należy do ST
Połowa lat 30 I wieku
Nie jest zainteresowaniem naukowym, autor jest w konflikcie religijnym
Tumult – prześladowanie przeciw Żydom – to co przypomina holocaust, aparthaim
Apologia
Psalm 105 jest pochwałą Boga
Aktualna sytuacja polityczna
Nowa szata języka biblijnego
Życie i nieśmiertelność
Kluczowe są dwa terminy:
Atanasia - nieśmiertelność
Atanatos - Nieśmiertelny
Mdr
Data : 30 lata I wieku
Autor – Żyd,
język grecki,
diaspora grecka, egipska, aleksandryjska
Legenda salomonowa – jak w II Krl
Sytuacja kanoniczna księgi:
Kanoniczność potwierdza Sobór Trydencki. Nie potwierdza tego kanon żydowski i protestancki.
Semicki paralelizm,
Aliteracja - powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.
Asonacja - Powtarzanie się w wierszu tej samej samogłoski w środku wyrazów.
Gatunek księgi:
Proza czy poezja? – spór
Tekst jest poezją tylko przez paralelizmy. Gdyby nie to byłaby to literatura narracyjna – proza dydaktyczna
Enkoimion, elegia – księga nawiązuje do Midrasza – część historyczna, Midrasza jest opowiadaniem o wyjściu
Forma opowiadania która teksty historyczne składa aby były aktualne do dzisiejszego dnia
Diatryba - gatunek filozoficznoliteracki ukształtowany w starożytnej Grecji. Miał formę dialogu, mowy, kazania lub wykładu o charakterze moralizatorskim.
Porównania
Struktura:
1) 1 – o rządzących i mądrości - A
2) 2 – złych i przewrotnych - B
3) 3-4 - losach i sprawie Egiptu - C
4) 5 – złych i losie – B’
5) 6 – rządzących i ich mądrości – A’
Zbiór ksiąg: Ps, Pnp, Lm
Zasadniczo grupuje się je jako księgi poetyckie
Ps
Sefer
Tehilim – utwór modlitewny
Pieśń przy akompaniamencie instrumentów strunowych
Ps – Pięć ksiąg
150 psalmów
Qumran – 3 psalmy więcej
Ostatnia ksiega jest najobszerniejsza
Pięcioksiąg
Należy do zbioru Pism
Połączenie z całością pięcioksięgu
Od psalmu 10 dwie numeracje (VGL)
Podział wewnętrzny psalmów nie jest stały, wątpliwości
Tytuły (didaskalia) nie należą do dzieła księgi
Wskazówki: co do wykonywania psalmu, techniczne –kto i jaki instrument
Przynależność do zbiorów
Historyczne
liturgiczne
Różne funkcje didaskaliów
Teksty hebrajskie i greckie
II wiek p. Ch.
Tłumaczenie jest stałe i słaba znajomość greki i hebrajskiego
Fakty
Powtórzenia 40 -70
Różne imiona Boga w psalmach:
Elohim
Adonaj – Jahwe
Łączenie zbiorów tekstów różnych
1 zbiór – wyodrębniony przez Autorstwo
3-41 – Dawidowy
42-83 – Elohistyczny
84-88 – Kantorów świątynnych
89 – Doksologia
90-107 – intronizacja
105-107 – Hodu – Oddajcie chwałę
108-119 – Dawidowy i Alleluja
120-149 – Pielgrzymów i stopni
150 – Dawidowy i Alleluja
Kolekcja zbiorów różnego pochodzenia mające różny czas i środowisko
Kontekst kultyczności szeroko rozumiany
Kult w formie pielgrzymki,
Prywatny kult – słowa Bożego
Datacja – to nie jest pisane w jeden dzień
II wiek podobnie jak księga mądrości
Okres poprzedzający II wiek:
Zburzenie świątyni
Tradycje kanaaneńskie
Po powrocie z niewoli Babilońskiej
Odbijają sytuację dobrze rozumianego kultu
IV – III w. p. Ch.
Nawiązanie do Prawa
Granica III wieku
Systematyzacja:
Herman Gűmmkel – morfo krytyka, formgeschichte
Badania w perspektywie historycznej, a nie literackiej, tj. gdzie i kiedy był wykorzystywany dany psalm i z jakiego środowiska one pochodzą
Inaczej rozumiane pojęcia kultu
Miejsce życiowe
Hymny – wspólnotowe oddanie chwały
Lamentacje wspólnotowe – Niepokoje
Psalmy królewskie – kiedy nie było króla – królowanie Boga
Lamentacje inwidualne – kryzys inwidualny człowieka poprzedzają lamentacje
Dziękczynienia inwidualne
Błogosławieństwa i przekleństwa
Pieśni pielgrzymie
Pieśni zwycięstwa
Legendy
Prawa – Tora
4 gatunki:
Błagania
Dziękczynienia
Hymny
Psalmy mądrościowe (dydaktyczne)
H. Gűmmkel mówił o gatunkach
Środowisko socjologiczne
Sitz in Leben
Historia tekstu
Nie ma jednego kultu
Ps 40
Czym się różni aktywność kultyczna człowieka od innego kultu
Przestrzeń sakralna
Refleksja religijno – filozoficzno – artystyczna
Miejsca kultu:
Synagoga
Sanktuarium Maryjne
Świątynia religijna
Ofiary
Opis autobiograficzny
Narracja jest kultem
Ocalenie
Pieśń
Nowy śpiew
Kult wielu
Narracja
Nowa ofiara
Słowo
Świadectwo Łask
Historie o łasce, spisane przez skrybów
Kult świątynny
Opowiadanie
Czytanie księgi
Złożenie ofiary
Modlitwa
Śpiew
Hymn – uwielbienie Boga
Lamentacja wspólnotowa – nieszczęście
Psalmy królewskie
Lamentacje inwidualne
Dziękczynienie inwidualne
Dziękczynienie wspólnotowe
Przekleństwa
Powierzenie wiary Bogu - przeklinanie, imprekacja
Pieśni pielgrzymie
Pieśni zwycięstwa – kontekst historii Izraela
Dziękczynienie Izraela
Legenda – Ps 105
Tora – Ps 119
Hymn sam w sobie jest formą zbiorową
Go El – mściciel, zbawca
Król wstawia się za narodem
Zbawienie, które nastąpiło
Hymn – świąteczny, Syjonu, królewski
Psalm dydaktyczny, mądrość – głupota
Niewłaściwy moment kultu
Nagłówki:
Historyczne
Techniczne – szir – pieśń kultyczna
Szir hammaalot
Pieśni stopni
Mit zmor – psalm, pieśń
Znak zbioru, do jakiego zbioru należą
Maskil – artystyczna pieśń, „wysławiając Pana”
Miktain
Siggaion – lamentacje zbiorowe i inwidualne
Tehiua – zaśpiewajcie Panu- pieśni inwidualne uwielbienia
Określenie hermeneutyczne
Ps 50
Nagłówek
historyczny – 90
– 10
w.
Odbudowanie świątyni
Ofiary
Po zburzeniu Jerozolimy
Po niewoli Babilońskiej
Rok 70 I wieku
Za Antiochesa
Za Pompejusza
Kult nie jest tym co się Bogu podoba
Nehemiasz
Idee są prorockie
Hizop to potwierdzenie, że on jest czysty
Prośba skierowana do Boga – 11 werset
Rytualne obmycie
Lewici – nie składają ofiar
Neh i Ezd – 5 wiek i dodatek 8 – 9 wieku
Odpuszczenie grzechów to prośba skierowana do Boga
Dawid jest grzesznikiem, który się nawrócił
Tradycja hermeneutyczna
Kilkuset lewitów w 5 wieku
To nie depozyt tylko legenda
Tradycje współczesne z religijnymi