Egzegeza ST
Literatura prorocka
Profetyzm
Proroctwo
Prorocy
Ad a) Ruch który jest obecny we wszystkich etapach powstania świata. Nurt w życiu społecznym. Przepowiadacz przyszłości. Max Weber. Ruchy rewolucyjne. Analiza życia społecznego. Wpływ na społeczeństwa – Mahatma Gandhiego, JPII i Marcina Lutra Kinga. Widzi świat inaczej niż my. Pogranicze ludzi zdrowych i chorych psychicznie. Pojecie proroka jako inwiduum, a kiedyś zjawisko ruchu społecznego. Tworzy społeczność.
Profetyzm biblijny nie jest najstarszy. Biblia jest światkiem dziejów na przełomie kilku wieków kiedy rodziło się piśmiennictwo oddzielone od ekonomii.
Teksty prorockie- teksty wróżb, czarnej magii.
Wywarcie wpływów na życie człowieka bez jego wyraźnego udziału.
Ad b) Zapowiedź przyszłości. W przypadku Egiptu, Mezopotamii, Ur Chaldejskiego – stałe formuły, prorocy nadworni, stanowią część konsulty królewskiej, odpowiedzi na pytania.
Egipt a Mezopotamia- rodzaj na usługach profetyzmu, różni się zaś brakiem natchnienia lub brakiem magii.
Babilonizm a Egiptyzm- Środowisko kananejskie
BTP nr. 22
Balaam
„wprowadzenie w myśl prorocką”
Interwencja Boga na korzyść człowieka. Polecenie życia człowieka, wykorzystanie go do jakiejś misji.
Uczniowie proroków- należą do figur antyproroków. Istnienie pewnej społeczności a nie szkoła.
Proroctwo kananejskie jest być może bliższe naszym czasom.
Studium religii Izraela: 10 czynników w tym 7 związane z prorokami.
Dwie grupy proroków:
Piśmienni cenzura do VIII wieku
Niepiśmienni
Literatura prorocka:
Tanaka – 1 Tora – prawo
2) Nabiim –prorocy
a) wcześniejsi
b) późniejsi
3) Pisma
Proroctwo – Audycja, wizja
Obserwacja pracy garncarza, czy pochowanie własnej żony; sen
Wezwanie proroka, powołanie prorockie decydujące aby powiedzieć że prorok jest Synem Bożym.
Krótkie frazy
„wstęp do ksiąg prorockich” - Bp. Stanisław Gądecki
W księgach dziejów nie ma nic o prorokach i ich działaniach, tylko w księgach deuterotomistycznych.
Literatura prorocka:
Rozumienie obiektywne – inna kultura gdy tworzona była Biblia, a inna jest teraz.
Nie ma księgi ułożonej chronologicznie. Powołanie proroka Iz dopiero w 6 wersie.
Ostatnie proroctwo 60 wersetów przed końcem.
Krytyka biblijna:
Kto napisał księgę?
Kiedy?
O czym?
Struktura ksiąg – dlaczego tak a nie inaczej?
Gatunek literatury prorockiej:
3 gatunki – rodzaje
Wyrocznia prorocka
Opowiadanie
Opowiadanie o działalności cudotwórczej
Reguły wyroczni: Welhocen
Inwidualna
Zbiorowa
Sądu
Zbawienia
Do Izraela
Do wszystkich narodów
Struktura wyroczni:
Rezerwacja rzeczywistości
Osąd Boga
Opis sytuacji
Wyrok
Prorok rozumie lepiej
Księga sędziów
Manifestacja Boga
Słowo wprowadzające
Misja
Wymówka
Potwierdzenie misji
Księga wyjścia i krzak gorejący
Księgi historyczne opierały się na literaturze prorockiej
Księgi prorockie to opowiadanie teologiczne
Opowiadania o powołaniu
Aklamacje, hymny
Wyrocznie osądu
Wyrocznie zbawienia
Wyrocznie przeciwko Izraelowi
Wyrocznie przeciwko innym narodom
Wielokrotność sentencji, jak refren
Amos
90 % - wyrocznia osądu
Literatura prorocka 8 wieku
Chronologiczność uzależniona od momentu, w jakim działał prorok.
( kto, kiedy, gdzie dla kogo pisał tą księgę)
To że księga Amosa zaczyna się od słów: „słowo Amosa…” nie znaczy że to on ją napisał
Am, Oz, Iz, Mi – ok. 930 p.n.e. Rządy Salomona – koniec; stracenie kontroli nad państwem przez Roboama; Podział państwa na północ i południe. Panowanie dynastii przez 60 lat. Pozostałe dynastie to dynastie jednego pokolenia. Walki pomiędzy izraelitami.
Dynastia Omnego i Jezabel – Samaria
Korzystanie z sanktuariów czy to swoich czy to też niestabilność swojej religii. Konflikty o granicę państwa północnego, zdobycie władzy przez samaryjczyków.
Am i Oz związani z państwem północnym. Kończy się dobry okres gospodarczy, bogacenie się ludności. Konflikt miedzy Asyrią a Izraelem. Załamanie gospodarki poprzez kontrybuty (długi), podniesienie podatków, uderzenie w Izraelczyków. Akty religijne. Ciągłe tendencje antyasyryjskie.
Gilgal, Beer - Sheeba, Betel – sanktuaria – Jeroboam I
Czas, miejsce, co robił prorok
Drzewo sykomorowe, pasterz, bogactwo, gospodarka
Sykofantea – fałszywe określenie
Sykomora – drzewo figowe
Syko figa
Pieniądze
Forma krytyki historycznej
Stabilizacja i rozwój Izraela
Dzieło
Księga proroctw Amosa
Styl autora, gramatyka tekstu, krytyka literacka
Różnica pomiędzy stylem proroka a stylem autora
Amos nie był prorokiem piszącym
Styl zależy od postaci proroka
Redaktor to osoba która ostatecznie wydaje dzieło
Teologia księgi:
Kim jest Bóg, koncepcja Boga
Koncepcja sprawiedliwości, Dzień Pański, kara, eschatologia
Związek pomiędzy poszczególnymi wartościami
W kontekście każdej księgi prorockiej a nie każdej z osobna
Izrael jest taki sam jak inne narody, a nawet gorszy w czynieniu zła
Dokonanie zła w swoim narodzie. W innych narodach zniszczenie sąsiadów.
Zło dzieje się pośród swoich krajan
Zapowiedź bezwzględności wobec Izraela
Dzień Pański, dzień sadu wobec narodu Izraela
Sądzi inne narody w dniu sądu nad Izraelem, ci, którzy ciemiężą Izraela, spotkają ich kary, odpowiedź za zło nad Izraelem.
Niesprawiedliwość jest pośród Izraela
Wpływ na inne teksty: Jr i Dz
Krytyka historyczna
Krytyka literacka
Teologia księgi
Wpływ na inne księgi
Dowiadujemy się że prorok jest znany ze swojej działalności jedynie w księdze Ozeasza
Krytyka dygnitarzy nadwornych czy też kapłanów, władców
Kara za grzechy
Życie Ozeasza krytyka historyczno -
Mowy prorockie literacka - budowa
Mowy karzące za bałwochwalstwo Izraela
Wezwanie do pokuty i nawrócenia
Badania autentyczności proroctwa księgi
Teologia księgi: Miłość Boga do narodu
Wpływ na inne teksty: Oz, Mt, 1 P, Rz
Działalność proroka z perspektywy księgi
Reportaż z działalności proroka
Metoda teologiczna- studium porównawcze
Przymierze militarne – przymierze Izraela z Damaszkiem przeciwko Asyrii
Bóg jest wierny swojemu ludowi mimo odejścia Izraela
Co zrobi Bóg gdy gniew Jego osiągnie kraniec? Pozostanie wierny
Księga proroka Izajasza
Zmienia się kontekst. Żyje na terenie państwa południowego, Jerozolimy, świątynia
Przypada na ten czas, co księga Ozeasza
Arystokracja – 2 połowa VIII wieku
740 rok do 700 p.n.e.
Mówi się o czterech Izajaszach. Wymienia się częściej trzech:
1-39 Proto
40-55 Deutero
56-66 Trito
39 rozdziałów nawiązuje do królów, potem występują inne imiona np. Nabuchodonozor i Cyrus – król Persji (VI w. p.n.e.), jeden autor musiałby żyć ponad 200 lat
Styl 39 jest uroczysty, zanika stopniowo, pełno powtórzeń
Odnoszą się do obrazu Boga – święty, potem odczytywana jest w inny sposób
Izrael jest raz grzesznikiem lub potrzebuje Bożej interwencji i pomocy
Mimo tych różnic jest kilka momentów, że księga jest jednością – inkluzja – 65 i 66 oraz 1 rozdział
Świętość Boga – Kadosz Izrael- święty Izraela
„powiedział Pan” – występuje w innym kontekście- perfectum i imperfectum
Zamknięte oczy 42, 7; 44, 19 sens duchowy
„ Szkoła Izajaszowa” – nurt w którym są kultywowane idee jednego autora
Szukanie struktur
3 większe jednostki:
Wyrocznie przeciw Judzie i Izraelowi
Wyrocznia przeciw obcym narodom
Wyrocznia przeciw wszystkim
Brakuje pewnych rozdziałów 24 – 27 – wizja sądu ostatecznego – apokalipsa Izajasza
Teologia księgi – Święty Pan Izraela, po trzykroć święty, po to by zobaczyć, że Izrael taki nie jest
Świętość Boga demaskuje braki państwa grzesznego Judy i Jerozolimy
Kult jako moment osądu Izraela, nad Izraelem
Manifestacja grzeszności ludu
Każde proroctwo ma swój czas
„kto to mówi do was ten oszukuje”
Proroctwa czytane w NT
Micheasz
Moreszet – południowa Judea
Upadek Samarii – zabiegi polityczne Jerozolimy
Odkrycie nieprawości Jerozolimy
Konieczność płacenia danin, kontrybutów
Wizja inna niż u Izajasza
Mówi o niesprawiedliwości –
Podziale na biednych i bogatych
Rozdział ziemi
Wdowy
Oszustwa w handlu
Działania proroków o tym samym imieniu na północy i na południu
Praca redakcyjna
Struktura:
Logiczne – groźby, obietnice, groźby, obietnice
Redakcja
Północ
Południe
Rozkaz, polecenie np: „słuchajcie”
Prorok donosi na Izraela, opis zła
Zapowiedź zbawienia
Obrońca uciśnionych
Demaskuje idolatrię – wynik sojuszu z Asyrią
Konieczność składanie ofiar na rzecz bożków królów asyryjskich
Pojęcie reszty – bóg ocali resztę z tego względu, że jego obietnice są aktualne
Bóg działa z miłosierdziem, przebaczeniem
Przymierze: bezwarunkowe odpuszczenie grzechów
Jeremiasz
Palestyna i Mezopotamia
699 – 631 – Manasses – powód gniewu Bożego
Żył w Anatot na północ od Jerozolimy
Tradycja Aarońska – kapłańska, wykształciła się później
Był kapłanem
Jeremiasz był prześladowany przez mieszkańców Anatot
„jesteście gorsi od innych narodów”
Wpływ na kościół i na pierwsze wspólnoty
628/627 rok
Emigruje do Egiptu
Wyrocznia pocieszenia
Układ jest rozsiany, brak chronologii
Ile lat ma prorok, gdy rozpoczyna działalność?
Ok. 22 lata
Pierwsze proroctwo w wieku 18 lat tj. w roku 609
Jozjasz przeprowadził reformę deuterotomistyczną
Prorok Jeremiasz nie mówi nic o reformie religijnej
Niesłuchanie słów proroka
Reforma straciła dzisiaj swój posłuch, impet
Krytyk monarchii, miło zażyłości
Krytyk kultu, zaspakaja sumienia
Celebatriusz – przygotowanie go do misji proroka
Zmiana perspektywy: bezżeństwo wpisane w kontekst nauczania, „biada tym, które będą rodzić w tym czasie”
Konsekwencja: wojny
Księga:
Wydaje się, że powstała w 608-597 roku
Od chwili, gdy zostanie spisana księga, prorok nie będzie nic mówił, zakaz wstępu do świątyni
Struktura księgi Jr:
4 części – 1-25 wyrocznie przeciw judzie
- 26-45 wyrocznie przeciw Jerozolimie i zapowiedz zbawienia, wybawienie, pocieszenie
- 46-51 przeciwko wszystkim narodom
- 52 dodatek
Ok. 1/3 krótsza wersja hebrajska niż wersja grecka
Układ wersów jest inny
Lamentacje Jeremiasza
Fragmenty SA rozmową Jeremiasza z Bogiem. Prorok nie ubolewa nad sobą. Wyznania Jeremiasza. Wewnętrzny dialog. Doświadczenie kryzysu. Emocje to złudzenie. Tekst o charakterze prawnym.
Przesłanie księgi:
Nawrócenie jest ważnym tematem. Ostatnie proroctwa (słowa) mówią o przyjęciu nieszczęścia – nawrócenia. Zniszczenie Jerozolimy.
Gwarantem przymierza będzie sam Bóg.
Dwie formy przymierza:
Jednostronne – Noe, Abraham
Dwustronne – Mojżesz
Jeremiasz – bezwarunkowe odpuszczenie grzechów i zgoda; przymierze kontynuacji, ale całkowicie całościowo inne.
Nh, Hb, Ab, Zch
7 Wiek
Habakuk
Brak informacji o pochodzeniu, nawet we fragmentach księgi
Daniel nie jest prorokiem
Dn 14, 33-42 – być może to inny prorok
Biblia Tysiąclecia być może dodaje coś od siebie
Bajki, opowiadania folklorystyczne
Tradycja profetyczna – ale w jakiejś wersji septuaginty nie ma profetyzmu
Ogólne przekonanie że Habakuk pochodził z Judei
Bel – bożek
Chaldejczykami nazywano Babilończyków
„sprawię że się podniosą” – początek państwa
Koniec 7 wieku
Nieprawość ludu i brak obrony przez Boga, kult pogański, rzeczom i przedmiotom
Ironizacja – 1, 16 – szyderstwo lub ironia
Nie zawsze obśmiewano kulty – nie ma innych Bogów – Babilonia
Religijność Babilończyków
Wiele prawdziwych proroków do 7 wieku nie nazywało się tak by ktoś nie powiedział że są oszustami
Nie żyje jak prorok ale okazuje się w sposób nagły
Dabar – Słowo
Hasaj – widzenie
Massai – widzenie wieszcze, zobaczenie, wyrok
Księga świecka z psalmem
Dzieli się na trzy części
Dialog
5 razy biada!
Psalm
Wielokrotne biada
Czyż nie, ponieważ
Literatura apokaliptyczna
Prorok wierzy że Pan jest Bogiem tej historii
Nahum
Pochodzenie Elkosz
Coś nieodwracalnego – Massai
Wyrok na miasto nad Eufratem, stolicą Asyrii
612 rok – wspomaganie Medów i Elamitów
Utrwalono by przekroczyły człowieka w przestrzeni czasowej i geograficznej
Safe – księga
Rozmycie murów miasta
Pod koniec 7 wieku
Nahum – Bóg pociesza
612 – a koniec 7 wieku
Wyrok po to by ujrzeć sąd Boży. Żadna społeczność nie jest wykluczona z Sądu
Prorok nie wzywa do nawrócenia, ale podtrzymuje wiarę
Życie decyduje się w Asyrii lub w Babilonii
Abdiasz
Oboad – służyć
Jah – Bóg, Jahwe
8-6 wieku
Jahwe służy
Chadzon – widzenie Dabar –słowo
Formuły powołania – słowo lub widzenie
Tendencje redaktorskie, świadomość redaktora, konkretna sytuacja, rzeczywistość, życie proroka
Prorok Abdiasz nie pamięta X wieku
Dom Jakuba to pojęcie teologicznie wypracowane przez proroków
Edomici jako wróg Jerozolimy
Dzień osądu
Schyłek 6-7 wieku
Interpretacja widzenia, konkluzja widzenia
Nie ma klucza literackiego
Kiedy redagowany był cały zbiór ksiąg proroków mniejszych?
Nagłówek 1a
Wyrok na Edom 1b-7
Zapowiedź dies irae 8-21
Antyedomickość – AB, Rdz, Iz, Ez, Am
Iz 63
Sofoniasz
Weryfikacja w XX wieku. Dojrzały autor musi mieć intencję, zgodę, że jego tekst przekroczy jego życie
Form Gesichte
Każdemu gatunkowi odpowiada sytuacja autora sprowadzana do gatunków literackich
„rozumieć Biblię” - Lochfing
Kontekst celebracji
Teksty są wynikiem pewnych potrzeb socjologicznych
Słowo jest urzędowe
Nebum Adonai – wyrocznia Pana
Nie ma już Jerozolimy
Zmierza do wzbogacenia wspólnoty
Wiara, doświadczenie liturgiczne
Kontekst liturgiczny można zamienić na Inwidualna lekturę danej księgi
VI WIEK
Początek roku to wrzesień – październik
586-587 zdobycie Jerozolimy
I wygnanie Babilońskie 598-597
536/538 – Edykt Cyrusa
Inauguracja
Zachariasz
Abdiasz
Ezechiel
Sytuacja polityczna:
Zmiana sytuacji na Bliskim Wschodzie
Dotarcie do granic Egiptu przez Babilończyków pod władzą Nabuchodonozora
Zdobycie władzy przez Medów i Partów – Persów – Upadek, ale nie złamanie potęgi Babilonu
Persja
Tolerancja
Kultura języka i religii
Aramejski imperialny – język świata do 6 wieku naszej ery
Rozbudowano administrację
Sprawowanie kultu
Brak dokumentów
Sytuacja polityczna:
Palestyna a Izrael
Wyludnienie Palestyny, pozostała tylko uboga warstwa społeczna
Sprzyjające warunki ekonomiczne, religijne, rolnicze
Przemiana kulturowa, judaizm
Leontropolis
Diaspora – rozproszenie
Sytuacja religijna:
Hołd oddany bóstwom Babilończyków
Król Cyrus kazał zwrócić naczynia i świecznik do świątyni
3 interpretacje, dlaczego Boga nie ma (wtedy przy naczyniach)?
Jest tylko jeden Bóg
Inni bogowie nie istnieją
Bóg opuścił Żydów
Postacie fantastyczne
Rozpoczęcie reformy Ezdrasza
Czy mają być odprawiane prośby i modlitwy? TAK
Tradycyjny Jachwizm, Mozaizm
Nowe warunki i zrozumienie dalszej historii
Prorocy będą zachęcać do budowy świątyni
Konieczność nowego kultu
Ezechiel
Przerost formy nad treścią
Przekaż prorocki za pomocą wizji i komentarza
Wizje datowane są co do dnia
I wizja – 31 lipca 593
Ostatnia wizja 26 kwietnia 571 – nieznaczny to jednak o śmierci proroka
Księga nie jest chronologiczna
Dzieli się na trzy sekcje:
1-34 – wyrok nad Jerozolimą
35-42 – wyrok nad obcymi narodami
43-do końca - zbawienie
Opowiadanie o powołaniu, przesłanie,
Prorok pełnił funkcję kapłańską, albo był w nią wprowadzony
Tyr
Nieczystość i czystość kultu
Opłata zbiorowa opłata Inwidualna
Etos
Wygnanie jest konsekwencją grzechów, po wygnaniu prorok zmienia swoją perspektywę
Zapowiedź nowej społeczności
Źli nie byli tylko wygnani na pierwszym i drugim wygnaniu. Zło jest pośród narodów pogańskich i wśród nas. Udział w losie ludu.
Izajasz
Racja historyczna – prorok musiałby żyć 200 lat
Racja stylistyczna – księga różni się w dwóch momentach, więc księgę pisały minimum dwie osoby.
Racja teologiczna – różne koncepcje, ale nie sprzeczne
Bezpośredniość stylu, odmiana losu, bliska relacja podmiotu lirycznego; imperatywy
Kontekstem jest Babilonia za czasów Cyrusa, Nabuchodonozora – do 1996 r.
Wspomina się postać Cyrusa, jako pomazańca pańskiego, pieśni sługi Bożego, Działalność Cyrusa jako tło dla proroka 520 roku, narzędzie pańskie
Coraz większy odstęp pomiędzy krytyką historyczną a literaturą prorocką
Mesjasz
Ezdrasz kapłani
Nechemiasz
Aleksander Wielki
Nie ma elementów określających czas
Babilon nie jest wrogiem Izraela
Chwała Izraela, Syjon jako miejsce przebywania Boga
60, 1-6 pieśń weselna
Dla Deuteroizajasza – powrót z niewoli to porażka, odbudowa miasta i zajęcie pozostałych ziem przez nowych mieszkańców
Przed 450 rokiem
Proces zamknięcia Izraela na obce państwa – ludność nieczysta
Tridoizajasz pociesza ludność; gorzkie doświadczenie powrotu zatarło się
Wspólne elementy literackie; odrębne charakterystyki – teksty apokaliptyczne; jeden autor to koniec V-IV wieku aż do czasów greckich
Powstanie pod koniec V wieku
Aggeusz
Słowo Pana przez rękę Aggeusza – proroka
Dojrzała teologia prorocka, dojrzała teologia zamknięta
Zmiana koncepcji czasu – prorok Amos mówi że nie jest prorokiem
Okres niewoli babilońskiej – funkcja prorocka, profetyzm izraelski
U Jonasza w całej księdze nie ma słowa „prorok”
Skierował – waichi – wprowadzenie do opowiadania, podobne do ‘dawno temu….’
Nie ma wyroczni
Legenda religijna, struktura opowieści o poganach
Posłanie podwójne
Niewiara, usiadł pod drzewem
Rys
Bóg jest miłosierny wobec pogan
Joel
Podobny tekst do Aggeusza i Zachariasza
Stanowisko negatywne do proroków – Jachwizm
Izrael nie posiądzie ziemi, bo jest zbyt oporny
Prorok stoi po stronie świątyni
Deuterozachariasz – od 9 wieku
Kapłani:
Jeremiasz
Zachariasz
Ezechiel
U Ezechiela przepych treści nad formą
Rodzaj Merykabach – Rydwan
Jonasz
Satyra na proroka
Czas – VII wiek a nawet IV w.
Księgę pisali literaci