Egzegeza ST: Księgi mądrościowe

Realizacja postulatów w biblii

Egzegeza jest praktyką

Czy są księgi mądrościowe czy literatura mądrościowa?

• Raczej używa się pojęcia literatura

Różne listy na różnych uczelniach

Problem klasyfikacji ksiąg

Księga mądrościowa nie funkcjonuje w języku polskim

Tematem może być mądrość, ale nie tylko mówią o mądrości, napisane tylko w tym nurcie

1. Księga czy literatura?

Księgozbiór

Biblioteka

Kanon to wyodrębnienie księgozbioru

Literatura dydaktyczna

• Księgi historyczne

• Dydaktyczne

• Prorockie

Księgozbiory specjalne

Lista studiowanych ksiąg

Perspektywa z każdej z tych ksiąg

2. Czy istnieją literatury mądrosciowe?

Biblia jest literaturą bo występują tu środki literackie

Istnieje literatura biblijna

Mądrość wyklucza środki literackie

Pojęcie księgi mądrościowe niesie ze sobą łatwość, ominięcie problemu, ale tylko pozornie

Język, kultura

Języki semickie

Arche, fizis, kosmos

Bóg w księgach mądrościowych jawi się poza mądrością

Nie dają żadnych faktów historycznych

Bóg ma w sobie coś z bożków greckich

Jest trudność:

• Z odmiennych kultur semickich

• Różni się od tekstów z ST

I wyd. Rozwój literatury prorockiej Von Rad

III wyd. korekta swoich poglądów

Z powodu rozwoju nauki, świeże badania

Nie ma jednej definicji mądrości:

Zdolność rozumienia prawd rządzących tym światem. Na sposób metody historyczno -krytycznej.

1. Kto za tym stoi?

2. Kiedy to zrobił?

3. Po co?

Czy stoimy wobec ksiąg mądrościowych czy czegoś więcej – tradycji?

W Izraelu mamy pewną sekwencję, wszystko to czym jest tradycja.

Opisanie grupy

Co jest treścią tej tradycji?

Co było przedmiotem tradycji?

Mędrcy – Hakam - םכח

W wielu różnych pismach, wiele osób, głównie wokół Salomona

Środowiska dworskie, administracja państwowa

Kontekst życia kulturowego Egiptu i Mezopotamii

2600 lat przed Chrystusem

Samo powstanie pisma szyfrowano literaturę dla urzędów lub literatury kapłańskiej.

Księgi królewskie - mędrcy zasiadający w bramie miasta

Intensywna dyskusja Hakam:

• Kapłani

• Mędrcy – światło płynące z Kanaan

• Urzędnicy

Uniwersum intelektualne niż jej specyficzne spektrum

Mądrość to droga relacji człowieka do świata, do człowieka i do stworzyciela, prowadząca do samorealizacji

Autokreacja – szczęście

Celem jest szczęście człowieka

Kryzys szczęścia człowieka: Koh i Hi

Hi

Bóg rządzi światem

Bóg stwórca świata

Tradycja wierząca – literatura mądrościowa

Brak odpowiedzi dokładnej na pytanie o stworzeniu świata

Historio – zbawcza historia świata, akt zachowania przed chaosem

Obecność chaosu

Za prawdziwe zagrożenie księgi mądrosciowe traktują chaos

Mądrość utrzymuje świat w istnieniu

Źródłem mądrości jest Bojaźń Boża – Syr

Prąd myślowy

Dla kogo? Po co?

Literatura dydaktyczna:

• Dla dzieci lub dla człowieka młodego, bez doświadczenia

Literatura laicka, humanistyczna

Rdz 38-50 – Bóg obecny na drugim planie

Kościół wychowywał wiernych na księgach eklezjastesa i eklestesa

Herman Gűmmkel

To nie epika, liryka i dramat

Przedliterackia wypowiedź ustna

Piśmiennictwo, które nie jest literaturą – plakaty

Jakiego rodzaju formy są w literaturze?

Paralelizm – myśl jest wyrażona za pomocą dwóch lub więcej zdań np.

„ Synu słuchaj napomnień ojca,

Nie odrzucaj nauk swej matki.”

U Hioba mądrość jest ciemnością

Prz 10,18

„Ukrywający nienawiść ustami kłamliwymi,

( a/i) ujawniający kłamstwa ten szalony.”

Pomówienie

kolumnie

Roland Meynet

1. Paralelizm – z listy nieprawości, których nie popełnił Hiob

Księga Hioba lub Joba – zmiany w tytule

Powstała w języku hebrajskim

To nie wynik uszkodzeń tekstów, a to, że język hebrajski jest najlepiej tłumaczony i napisany

Księga Hioba należy do Pism – Ketubim –םיבתכ

H iob jest religijnie ortodoksyjny? Życie jest przekleństwem

Tradycja prorocka – Salomon

Daniel ketubim

Część narracyjna pojawiła się najpóźniej

Czy Hiob jest postacią historyczną?

Nie do przyjęcia są odpowiedzi na tak i na nie. Hiob napisał też tej księgi.

Mędrzec Jb – Job

Hiob jest związany z literaturą, mądrościową, ale ginie w czasie trwania dziejów

Dwuznaczna postać żony Hioba

B. Strzałkowska

Koh

Trudność w zdefiniowaniu księgi Koheleta

Kryteria treściowe można podważyć

1. Należy przeprowadzić krytykę literacko – formalna

2. Punkt odniesienia do analizy innych ksiąg

3. Odniesienie do księgi Hioba

Księga Hioba bliższa modelowi procesu sądowniczego – ubrana w szatę literacką

Forma procesu w NT – w ewangelii wg. św. Jana

Toczą się dwa procesy:

• Przyjaciół Hioba

• Przeciwko Bogu

Rodzaj literacki

Testament królewski

Elegia, śmierć bohatera

Eklezjastes – Kościół

Mahal

Przemawia pośród zgromadzenia

Kanon ST

Zbiór 5 megidod – zwojów, bliźniaczo podobnych do pięcioksięgu

• Autor – Salomon, syn Dawida

• Legenda salomonowa – Koh, Prz – w innym momencie, inna rzeczywistość

• Postać anonimowa – osoba związana z Palestyną, język hebrajski, środowisko arystokracji

Czas powstania:

II wiek naszej ery

Myśl filozoficzna Grecji w III p.n.e.

Najpóźniej 195

Hellenizm – III w. p.n.e.

Budowa księgi:

Refren- 1, 2

Parafraza refrenu – 1, 2 – 6, 9 i 6,10 – 11,6

Część I – 1 – 6,9

Część II – 6,10 – 11,6

Wstęp i epilog

Epilog dopisali uczniowie Koheleta

Mądrość Syracha

Ekleziastyk – nawiązanie do używania w zgromadzeniach

Żydzi traktują ją, jako apokryf - Wersja grecka

Prolog nie jest kanoniczny - Język hebrajski

Księga przysłów, psalmów, Koheleta, 5 meggidod

Ustalony kanon ksiąg, ale żydowski

38 rok – ponowanie Eurygetesa – 170 – 117 rok

5 0 rozdz. Szymon, syn Omniasza
Szymon I – 300 rok

Szymon II – 180 rok jedna księga czy dwie

II połowa II wieku

195 rok – data graniczna, istniał stary kanon

2 tematy – historia Izraela

- temat prawa

Dojrzały owoc tradycji mądrościowej

Zagadnienia cierpienia

Paralelizm, poemat, autobiografia, poezja, psalmy dziękczynne

Gromadzenie ksiąg

Istnienie hymnów – 1,1 – 10 – pochwała Boskiej mądrości

11 - 41nn. - Mądrość Izraela

42 - 43,nn - Stworzenie i stworzyciel

Struktura paralelna

Długie jednostki literackie

Forma poematu: pouczające, hymny

Mashal – 13,2 -7

Poemat – o charakterze dydaktycznym, wplecie metaforyczności, operuje obrazem, ilustrującym pewną sytuację np. polityczną. To nie jest porównanie – tak jak…

Element historii – naród wybrany

Prawo

Wcześniej prawo to były reguły – normy moralne

Mądry jest ten, kto zna te prawa, sprawiedliwy ten, kto żyje wg tych praw

Prawo jako prawo Boże – Dekalog

Naród Izraela

Do wydarzeń II wieku

Pokazanie mądrości Boga i mądrości Izraela Syr 24, 1-12

Mądrość wiąże się z danym miejscem

Podmiot liryczny:

Autobiografia

Modlitwa ma charakter prośby

Dawcą jest Bóg

Kierunek jest inny, chociaż źródło jest to samo – Bóg

Prośba do Boga o mądrość

Treściowo jest inny Rz 1,20-1,23

Problem bałwochwalstwa

Refleksja filozoficzna nad bałwochwalstwem

Deutero- Izajasz

Ef 6, 11-17 lub Mdr 5, 18-20

NT cytuje ST Syr 24 i Iz

Cytat jest oparty na innym tekście, chyba że to plagiat

Księga mądrości jest literaturą grecką

Autorytet środowisk chrześcijańskich

Nie ma pierwowzoru semickiego

Zainteresowanie Egiptem

Diaspora żydowska – krytyka bałwochwalstwa

Prawo

Aleksandria

Często cytowana przez św. Pawła

Uniwersalizm

Chrześcijanie

Czas powstania:

190 – 170 rok

Lub +30 lat

Po śmierci Jezusa Chrystusa – księga została wydana, ale należy do ST

Połowa lat 30 I wieku

Nie jest zainteresowaniem naukowym, autor jest w konflikcie religijnym

Tumult – prześladowanie przeciw Żydom – to co przypomina holocaust, aparthaim

Apologia

Psalm 105 jest pochwałą Boga

Aktualna sytuacja polityczna

Nowa szata języka biblijnego

Życie i nieśmiertelność

Kluczowe są dwa terminy:

• Atanasia - nieśmiertelność

• Atanatos - Nieśmiertelny

Mdr

Data : 30 lata I wieku

Autor – Żyd,

język grecki,

diaspora grecka, egipska, aleksandryjska

Legenda salomonowa – jak w II Krl

Sytuacja kanoniczna księgi:

Kanoniczność potwierdza Sobór Trydencki. Nie potwierdza tego kanon żydowski i protestancki.

Semicki paralelizm,

Aliteracja - powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.

Asonacja - Powtarzanie się w wierszu tej samej samogłoski w środku wyrazów.

Gatunek księgi:

Proza czy poezja? – spór

1. Tekst jest poezją tylko przez paralelizmy. Gdyby nie to byłaby to literatura narracyjna – proza dydaktyczna

2. Enkoimion, elegia – księga nawiązuje do Midrasza – część historyczna, Midrasza jest opowiadaniem o wyjściu

Forma opowiadania która teksty historyczne składa aby były aktualne do dzisiejszego dnia

Diatryba - gatunek filozoficznoliteracki ukształtowany w starożytnej Grecji. Miał formę dialogu, mowy, kazania lub wykładu o charakterze moralizatorskim.

Porównania

Struktura:

1) 1 – o rządzących i mądrości - A

2) 2 – złych i przewrotnych - B

3) 3-4 - losach i sprawie Egiptu - C

4) 5 – złych i losie – B’

5) 6 – rządzących i ich mądrości – A’

Zbiór ksiąg: Ps, Pnp, Lm

Zasadniczo grupuje się je jako księgi poetyckie

Ps

Sefer

Tehilim – utwór modlitewny

Pieśń przy akompaniamencie instrumentów strunowych

Ps – Pięć ksiąg

150 psalmów

Qumran – 3 psalmy więcej

Ostatnia ksiega jest najobszerniejsza

Pięcioksiąg

Należy do zbioru Pism

Połączenie z całością pięcioksięgu

Od psalmu 10 dwie numeracje (VGL)

Podział wewnętrzny psalmów nie jest stały, wątpliwości

Tytuły (didaskalia) nie należą do dzieła księgi

Wskazówki: co do wykonywania psalmu, techniczne –kto i jaki instrument

• Przynależność do zbiorów

• Historyczne

• liturgiczne

Różne funkcje didaskaliów

Teksty hebrajskie i greckie

II wiek p. Ch.

Tłumaczenie jest stałe i słaba znajomość greki i hebrajskiego

Fakty

Powtórzenia 40 -70

Różne imiona Boga w psalmach:

Elohim

Adonaj – Jahwe

Łączenie zbiorów tekstów różnych

1 zbiór – wyodrębniony przez Autorstwo

• 3-41 – Dawidowy

• 42-83 – Elohistyczny

• 84-88 – Kantorów świątynnych

• 89 – Doksologia

• 90-107 – intronizacja

• 105-107 – Hodu – Oddajcie chwałę

• 108-119 – Dawidowy i Alleluja

• 120-149 – Pielgrzymów i stopni

• 150 – Dawidowy i Alleluja

Kolekcja zbiorów różnego pochodzenia mające różny czas i środowisko

Kontekst kultyczności szeroko rozumiany

Kult w formie pielgrzymki,

Prywatny kult – słowa Bożego

Datacja – to nie jest pisane w jeden dzień

II wiek podobnie jak księga mądrości

Okres poprzedzający II wiek:

• Zburzenie świątyni

• Tradycje kanaaneńskie

• Po powrocie z niewoli Babilońskiej

• Odbijają sytuację dobrze rozumianego kultu

IV – III w. p. Ch.

Nawiązanie do Prawa

Granica III wieku

Systematyzacja:

Herman Gűmmkel – morfo krytyka, formgeschichte

Badania w perspektywie historycznej, a nie literackiej, tj. gdzie i kiedy był wykorzystywany dany psalm i z jakiego środowiska one pochodzą

Inaczej rozumiane pojęcia kultu

Miejsce życiowe

• Hymny – wspólnotowe oddanie chwały

• Lamentacje wspólnotowe – Niepokoje

• Psalmy królewskie – kiedy nie było króla – królowanie Boga

• Lamentacje inwidualne – kryzys inwidualny człowieka poprzedzają lamentacje

• Dziękczynienia inwidualne

• Błogosławieństwa i przekleństwa

• Pieśni pielgrzymie

• Pieśni zwycięstwa

• Legendy

• Prawa – Tora

4 gatunki:

• Błagania

• Dziękczynienia

• Hymny

• Psalmy mądrościowe (dydaktyczne)

H. Gűmmkel mówił o gatunkach

Środowisko socjologiczne

Sitz in Leben

Historia tekstu

Nie ma jednego kultu

Ps 40

Czym się różni aktywność kultyczna człowieka od innego kultu

Przestrzeń sakralna

Refleksja religijno – filozoficzno – artystyczna

Miejsca kultu:

• Synagoga

• Sanktuarium Maryjne

• Świątynia religijna

Ofiary

Opis autobiograficzny

Narracja jest kultem

Ocalenie

Pieśń

Nowy śpiew

Kult wielu

Narracja

Nowa ofiara

Słowo

Świadectwo Łask

Historie o łasce, spisane przez skrybów

Kult świątynny

Opowiadanie

Czytanie księgi

Złożenie ofiary

Modlitwa

Śpiew

Hymn – uwielbienie Boga

Lamentacja wspólnotowa – nieszczęście

Psalmy królewskie

Lamentacje inwidualne

Dziękczynienie inwidualne

Dziękczynienie wspólnotowe

Przekleństwa

Powierzenie wiary Bogu - przeklinanie, imprekacja

Pieśni pielgrzymie

Pieśni zwycięstwa – kontekst historii Izraela

Dziękczynienie Izraela

Legenda – Ps 105

Tora – Ps 119

Hymn sam w sobie jest formą zbiorową

Go El – mściciel, zbawca

Król wstawia się za narodem

Zbawienie, które nastąpiło

Hymn – świąteczny, Syjonu, królewski

Psalm dydaktyczny, mądrość – głupota

Niewłaściwy moment kultu

Nagłówki:

• Historyczne

• Techniczne – szir – pieśń kultyczna

• Szir hammaalot

• Pieśni stopni

• Mit zmor – psalm, pieśń

• Znak zbioru, do jakiego zbioru należą

• Maskil – artystyczna pieśń, „wysławiając Pana”

• Miktain

• Siggaion – lamentacje zbiorowe i inwidualne

• Tehiua – zaśpiewajcie Panu- pieśni inwidualne uwielbienia

Określenie hermeneutyczne

Ps 50

Nagłówek historyczny – 90 – 10 w.

Odbudowanie świątyni

Ofiary

Po zburzeniu Jerozolimy

Po niewoli Babilońskiej

Rok 70 I wieku

Za Antiochesa

Za Pompejusza

Kult nie jest tym co się Bogu podoba

Nechemiasz

Idee są prorockie

Hizop to potwierdzenie, że on jest czysty

Prośba skierowana do Boga – 11 werset

Rytualne obmycie

Lewici – nie składają ofiar

Neh i Ezd – 5 wiek i dodatek 8 – 9 wieku

Odpuszczenie grzechów to prośba skierowana do Boga

Dawid jest grzesznikiem, który się nawrócił

Tradycja hermeneutyczna

Kilkuset lewitów w 5 wieku

To nie depozyt tylko legenda

Tradycje współczesne z religijnymi

Poetyka hebrajska?

ST nie jest literaturą poetycką, niektóre fragmenty maja tylko takie walory

Kiedy można mówić o poezji hebrajskiej?

Parafrazy

Brak kryteriów formalnych

• Brandszteder

• Alonso Schőbel

• Robert Lowth

• Roland Meynet

Środki poetyckie

• Paralelizm

• Charakterystyczny sposób akcentowania

• Języki semickie

Pieśń nad pieśniami

T ytuł od pierwszych słów

ה ֹ מֹ לְׁ שִ ל Przydomek

Własność – autorstwo

• Mowa o danej osobie

• Psalm zadedykowany komuś

• Każda znajdzie potwierdzenie w dalszej treści

Pieśń tych pieśni

Pieśń pieśni

םיׁריִשַה ריִשׁ

הֹמֹלְשִׁל רֶׁשֲא

Tytuł sam w sobie zawiera odpowiedź

Księga powstała w języku hebrajskim – przetłumaczona na większość języków

Septuaginta – upraszcza tekst, ubóstwo wyrazów

Wulgata – dobór zwrotów

Interpretacje alegoryczne i literalne

Areligijny utwór, mimo to znalazł się w kanonie ksiąg

Kryteria kanoniczności

Rozumienie w sposób religijny

Odsłona legendy Salomona

Przywołuje imię Salomona

Aluzja do życia Salomona – uwiedzenie przez kobietę

Gatunek

Miejsce powstania:

• Krajobraz Palestyny

• Koczownictwo palestyńskie

• Obraz Bliskiego Wschodu

• Jerozolima

• Miasto jest tłem do odpowiedzi

• Salomon wyszedł z Jerozolimy

Czas:

• Najstarsze fragmenty

• Proces redakcji

• Przed wygnaniem

• Brak materiału badaniowego

• 7 -9 wiek p. Ch.

• 10 w. p. Ch.

• L iczne paralelizmy

• Słowa perskie 6-4 w. p. Ch.

• 4-3 w. p. Ch.

Aspekty literackie:

• Zakochany i zakochana

• Brak związku małżeńskiego

• Zakochany nie musi być Salomonem

• Trzeci głos – chór, Córy Syjonu, inne epizody

• Zakochana – młoda dziewczyna, spośród pasterzy, na obrzeżach miasta

• Ogród

• Król i pasterz – dwóch mężczyzn?

• Pieśń ludowa – podczas zaślubin królewskich

• Nowość

• Terminy perskie – Pardes – Paradyż – ogród, gaj, park, las, przestrzeń uprawna

• 4 wiek – dominacja perska

• Sanskrypt 4, 14 – nard i cynamon

Sposób opisania miłości:

• בהא – achab- aspekt fizyczny

• Rachanim מינאתאר – miłość miłosierna

• Angażowanie świata zmysłów

• מידעד – dodim – umiłowany

• Opis metaforyczny – krajobraz, owoce

• Miesza porządki

• Konfuzja doznań

• Nie ma lęku przed kobietą

Czy to zbiór tekstów, antologia czy jedno dzieło?

• Dzieło skomponowane

• Pnp 8, 5-11 – osobny poemat

• Strukturyzacja tekstu

• Zamiar kompozytora

• Erotyk

• Pieśń podziwu

• Alegorie, porównania

• Opisy – ciało ludzkie, krajobrazy

Różnorodność w interpretacji:

1. Linia alegoryczna – miłość Boga do Ziemi Obiecanej czy do Jerozolimy

2. Linia naturalistyczna – księga demaskuje ludzką seksualność

3. Linia mityczna – Bóg i człowiek – opis mityczny

4. Linia dramatyczna – miłość niezrealizowana – Jak w Romeo i Julii

Radykalna seksualność, przekracza granice

Zdesakralizowanie seksualności – uczynienie jej ludzką

Odarcie z sakralności

Seksualność przedstawiona, jako coś Boskiego

Interpretacje pogańskie – Seks po chrześcijańsku

Sakralność małżeństw

Prostytucja sakralna

Sprzeciw, co do prostytucji sakralnej w Pnp

Sekularyzacja seksu

Lamentacje Jeremiasza

Księga lamentacji – Biblia Tysiąclecia

Lamentacje Jeremiaszowe – septuaginta

Pierwszy wyraz księgi

Hebr. Eicha - אתיה – ach! Ech!

Kinot, kinat – układ metryczny – 3 akcenty + 2

3 pieśni + 2

Septuaginta – trenol - treny

2 kr – stąd tytuł w septuagincie i u ks. Wujka

Tekst masorecki

Tekst septuaginty, literalne tłumaczenie hebrajskiego

Ketubim i zwój pięciu meggidod

Rt

Koh

Est

Ba

Używane podczas świat

List Jeremiasza

72 - 73 księgi w Biblii

Barucha 5-9 d – list Jeremiasza

Przewyższa Iz

Wśród ksiąg prorockich, poetyckich, mądrosciowych

Powiązanie księgi:

587 rok – zniszczenie miasta i świątyni

Pokutny charakter

Jr 41, 4-6 znak pokuty

Za 7, 1-6 praktyka postu, celebracja pokutna

Miejsce i czas:

Po niewoli babilońskiej – 6 wiek

5 wiek – odnowa świątyni

Miejscem może być diaspora

Wątpliwość, co do piątego wersu

Upadek Jerozolimy

Zbiór poematów

Rozdział 5 różni się formą

Miasto ludne

Wdowa

Wrogowie – kochankowie, którzy zdradzili

Przyjaciele = kochankowie

To słownictwo miłosne zdradzonej kobiety – raz Jerozolimy, a raz wdowy

Obecność Boga

Obraz dziewicy – 1,15

Jest przeszłość, pośród zniszczonego miasta

Nie ma teraźniejszości i przyszłości

Ekstremalność i nieodwracalność

Działalność Boga skutkiem nieszczęść

Słownictwo przymierza, ale zerwanego przez… Boga

Normy sprawiedliwości

Grzech, ale jaki?

Lm 1

Lm 3, 34-36 – nieprawość w osądzie

Prawo odwetu – kodeks Hammurabiego

Wachlarz słownictwa

Opis winy człowieka

Ból nie zostanie ukojony

Doświadczenie gniewu Boga

Odrzucenie

Brak przyszłości

Poetyckość:

Alfabetyczność

4 poemat

5 poemat (bez hebr.)

1. 5

   3

   

2. 4

Lamentacje zbiorowe i inwidualne

Elegie

Celebracja o charakterze liturgicznym

Akrostych – środek poematu zbiorowego

Przesłanie księgi – napisał ktoś, kto wierzy w Boga

Wiara mimo wszystko

Wiara heroiczna

Nie można się odwoływać do przymierza

Nie odwołuje się do przymierza, tu przymierza nie ma, ale ktoś zachował wiarę

Mt 23, 37-39 Pascha Jezusa

Cierpienie w nadmiarze

Przesadzone cierpienie

Przezwycięży to wiara