V. Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej
Zaburzenia depresyjne
Zainteresowanie procesami myślowymi i ich znaczeniem dla samopoczucia jednostki
rozpoczęło się wraz z pracami Aarona Becka w połowie lat 60-tych. Beck zauwa\
ył, \
e
leczeni przez niego pacjenci ró\
nią się od innych sposobem myślenia o sobie, własnej
przeszłości i przyszłości (tzw. triada poznawcza). Sposób myślenia depresyjnych pacjentów
nie tylko podtrzymuje objawy choroby ale równie\
je wzmaga (Rosenhan, Seligman,1994).
Wśród najczęstszych  depresyjnych przekonań Beck wyró\
nił (1993):
" Przekonania odnośnie siebie:  jestem nieudolny ,  jestem słaby ,  nie jestem wart
miłości ,  jestem zaburzony ,  jestem odra\
ający ,  jestem przegrany ,  wszystko co robię
jest złe ,  nie mam wyjścia , mam słabą wolę ,
" Przekonania odnośnie przeszłości:  niczego dobrze nie zrobiłem w \
yciu ,  nic w moim
\
yciu mi nie wychodzi ,  zawsze byłem nieszczęśliwy ,  przegrałem \
ycie ,  roztrwoniłem
wszystkie szanse ,
" Przekonania odnośnie przyszłości: jeśli spróbuję czegoś nowego i tak się nie uda ,  nigdy
nie dostanę tego, czego bym chciał ,  przyszłość jest beznadziejna ,  mo\
e być tylko coraz
gorzej ,  to się nigdy nie zmieni ,  nie mam niczego, co sprawiałoby mi przyjemność ,  na
nic lepszego w \
yciu nie zasłu\
yłem sobie .
Negatywnym przekonaniom osoby depresyjnej, prowadzącym do zaburzeń
emocjonalnych i motywacyjnych towarzyszą dokonywanie systematycznie błędy logiczne. Są
to między innymi:
" nadmierna generalizacja- wyciąganie ogólnych wniosków z pojedynczych zdarzeń
( wszyscy ,  nikt ,  zawsze ,  nigdy ),
" wyolbrzymianie stron negatywnych i pomniejszania pozytywnych ( koniec świata,
tragedia, nie do naprawienia )
" personalizacja - przypisywaniem sobie odpowiedzialności za wszystko co się dzieje: ( to
przeze mnie ,  wyłącznie moja wina  powinienem był ,  nie powinienem był ),
" myślenie w kategoriach  wszystko lub nic ( jeśli nie zrobię najlepiej to tak, jakbym wcale
nie zrobił ),
" wyolbrzymianie ( to strasznie, tragiczne, nie do wytrzymania ) (Cooper,Palmer,2000).
Terapia osób depresyjnych zajmuje się między innymi korygowaniem ich myślenia,
konfrontowaniem go z rzeczywistością, a tak\
e zmianą głębokich, depresjogennych
przekonań (Rosenhan,Seligman,1994, Potoczek,1996). Ten sposób terapii zdobył sobie
ogromną popularność, przeprowadzono równie\
liczne badania naukowe odnośnie jego
skuteczności. Wykazano w nich, \
e skuteczność poznawczo-behawioralnego leczenia depresji
porównywalna jest do skuteczności leczenia farmakologicznego, a ilość nawrotów mniejsza
ni\
przy leczeniu lekami (Papolos,Papolos,1994; Potoczek, 1996).
Lęk napadowy
Lęk napadowy jest zaburzeniem z grupy nerwicowych, który dotyka coraz większej liczby
osób (Aleksandrowicz,1997). Polega on na występowaniu znacznie nasilonych ataków
lękowych (pojawiających się nagle i bez uchwytnej przyczyny), którym towarzyszą objawy
somatyczne -m.in. kołatania serca, pocenie się, dr\
enia ciała, uczucie dławienia, zawroty
głowy, bóle serca, nudności (Potoczek, 1997). Początkowo etiologię zaburzenia określano
przede wszystkim jako biologiczną, do czasu przedstawienia przez Dawida Clarca koncepcji
mówiącej, \
e ataki paniki mogą wywoływać łagodne doznania fizjologiczne, które
poddawane są przez pacjentów głęboko zaburzonej ocenie poznawczej (np.  to na pewno
zawał ,  zaraz umrę ,  zwariuję  zemdleję etc.). Clarc opracował krótkoterminowy
program leczenia lęku napadowego opierający się na identyfikowaniu, krytycznej analizie i
modyfikowaniu katastroficznych myśli i pomagający pacjentom w radzeniu sobie z  lękiem
przed lękiem który często towarzyszył zaburzeniu, powodując głębokie cierpienie (np.
pozostawanie w domu, nadu\
ywanie alkoholu). Program Clarca stał się wa\
na alternatywą
leczenia lęku napadowego, udowodniono równie\
jego skuteczność (Seligman,1994;
Potoczek, 1997; Gulcz,Polak,2002).
Stres pourazowy
Zespół stresu pourazowego (PTSD) bywa następstwem prze\
ycia skrajnie traumatycznego
zdarzenia (sytuacja zagro\
enia \
ycia, zdrowia, utrata bliskich, domu, gwałt, napad, pobyt w
obozie koncentracyjnym etc.). Typowe dla PTSD jest stałe utrzymywanie się i odtwarzanie
traumy, unikanie określonych bodz
ców, stan pobudzenia psychofizycznego (Kaplan, Sadock,
1997). Koncepcja poznawczo-behawioralnej terapii PTSD kładzie nacisk na znaczenie
przetwarzania informacji, tworzenie się nieprawidłowych przekonań oraz funkcjonowanie
pamięci. Uwa\
a się, \
e osoby z PTSD nie są w stanie zintegrować informacji związanych z
traumą z posiadanymi koncepcjami odnośnie siebie, świata i innych ludzi. Przypisują równie\

nadmiernie negatywne znaczenie prze\
ytej sytuacji. Celem terapii jest m.in. rozpoznanie
treści poznawczych związanych z traumą oraz czynników podtrzymujących objawy. Wśród
przekonań pacjentów z PTSD występują najczęściej:  nigdzie nie jest bezpiecznie ,  sam
prowokuję katastrofy ,  nikomu nie mo\
na ufać ,  nie poradzę sobie z tym ,  oni na pewno
chcę mnie skrzywdzić etc. Wiele badań potwierdziło skuteczność metody w odniesieniu do
pacjentów z tym zaburzeniem (Gulcz,Polak,2002).
Uzale\
nienia
Podejście poznawczo-behawioralne w leczeniu uzale\
nień, w Polsce mało
spopularyzowane na Zachodzie stanowi powa\
na alternatywę terapeutyczną (Beck,1993;
Lindenmayer,1997; Chodkiewicz,Pisarski,2003). Marlatt i Gordon (za:Beck,1993) najbardziej
znani zwolennicy ujęcia wymienili kilka grup przekonań odnośnie działania substancji
uzale\
niających występujących u osób uzale\
nionych. Są to:
"  dzięki substancji (alkoholowi, narkotykom) doświadczenia \
yciowe stają się pozytywne ,
"  substancja podwy\
sza społeczne uznanie i fizyczną siłę
"  substancja podwy\
sza seksualne podniecenie i przyjemność
"  substancja podwy\
sza poczucie mocy, władzy i agresję, pewność siebie
"  tylko substancja powoduje odprę\
enie
Terapię uzale\
nień sprowadza się do identyfikacji i modyfikacji podstawowych
przekonań, które wywołują i wzmacniają pragnienie picia (brania), zmian negatywnych
stanów emocjonalnych takich jak: złość, lęk, beznadziejność, które często prowadzą do picia,
i wyuczenia technik poznawczych i behawioralnych, które ułatwią pozostanie w abstynencji
(Beck,1993).
Choroba niedokrwienna serca
Terapię poznawczo-behawioralną stosuje się tak\
e w odniesieniu do pacjentów
kardiologicznych (Dudek i wsp.,2000). Celem jest modyfikacja często występujących i
nieprawidłowych przekonań odnośnie choroby. Prowadzą one do poczucia beznadziejności i
bezradności, pogarszając stan pacjenta i obni\
ając motywacje do leczenia ( nie mam wpływu
na stan serca , nie opłaca się nic robić skoro i tak mogę umrzeć ,  ju\
niczego nie osiągnę
etc.) Dalszym celem terapii jest modyfikacja przekonań towarzyszących osobowości typu A
(na cechy osobowości tej składają się m.in. wrogość, agresywność, rywalizacja, \
ycie pod
presją czasu, nadmierna ambicja, silne pragnienie kontroli). Przekonania te, to:  nie jestem
wystarczająco dobry ,  wartości mają charakter materialny  ciągle trzeba się sprawdzać ,
etc. (Sroka,1996). Ich modyfikacja mo\
e przyczynić się do zmiany stylu \
ycia pacjentów,
poprawy ich zdrowia, a często wydłu\
enia \
ycia.
Choroby somatyczne
Psychologia zdrowia podkreśla, \
e niezwykle wa\
ną kwestią w odniesieniu do
problematyki chorób somatycznych są przekonania pacjentów odnośnie własnej podatności
na chorobę, powagi choroby, jej przebiegu i rokowania (Sheridan, Radmacher, 1998;
Salomon,2002). Przekonania te mogą wpływać mobilizująco lub demobilizująco na konkretne
zachowania, takie jak: pójście do lekarza ( samo przejdzie ,  lekarz nie pomo\
e )
przeprowadzanie badań diagnostycznych ( to bez sensu, szkoda czasu ), stosowanie się do
zaleceń lekarskich ( sam wiem co dla mnie dobre ), poddawanie się operacjom ( po operacji
będzie gorzej ,  umrę w trakcie operacji ). Szczególna rola przekonań uwidacznia się w
sytuacjach rozpoznania powa\
nej choroby. Ich znajomość umo\
liwia często zrozumienie
pozornie dziwnych zachowań pacjentów. Salmon (2002), przytacza przykład pacjentki, którą
poinformowano o zagra\
ającej \
yciu chorobie, jaką jest rak piersi. Pomimo, \
e zdawała sobie
sprawę z powagi sytuacji, odrzuciła zaproponowane leczenie. W zaistniałej sytuacji
niepotrzebne wydawało się ponowne tłumaczenie pacjentce faktu wystąpienia choroby.
Wa\
niejsze było dotarcie do posiadanych przez nią przekonań odnośnie choroby, jej leczenia
oraz ich zmiana. Przekonania te brzmiały:  leczenie nie pomo\
e ,  nie mam szans na
prze\
ycie ,  zostanę oszpecona ,  będę cię\
arem dla rodziny etc. To właśnie mogło
doprowadzić do zmiany zachowania (poddania się operacji), a więc i zwiększenia szansy
przedłu\
enia \
ycia.
Profilaktyka u\
ywania substancji psychoaktywnych
Profilaktykę określa się ogólnie jako:  zespół działań, w których wykorzystuje się metody
i środki psychologiczne w celu obni\
enia prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń
w funkcjonowaniu somatycznym, psychicznym i społecznym. Cel ten osiąga się poprzez
przeciwdziałanie czynnikom ryzyka i wzmacnianie zasobów (Czabała, Sęk, 2000, s. 612).
Rola przekonań w profilaktyce zachowań patogennych została udowodniona w licznych
badaniach. Wykazano między innymi, \
e młodzie\
nadu\
ywająca alkoholu jest mniej
optymistyczna ni\
ich niepijący rówieśnicy w odniesieniu do szeregu wa\
nych \
yciowych
mo\
liwości, takich jak kariera szkolna, przyszłość, samopoczucie psychiczne. Osoby te mają
równie\
tendencję do minimalizowania szkód związanych z tymi zachowaniami.
(Bokszczanin,1998). Z kolei dorosłe osoby nadu\
ywające alkoholu mają odmienne
przekonania na temat jego działania, konsekwencji i zagro\
eń związanych z piciem ni\
osoby
niepijące. Dotyczy to między innymi bezpośredniego działania alkoholu, negatywnych
konsekwencji picia, powszechności prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu, wielkości
ró\
norodnych zagro\
eń związanych bezpośrednio z sytuacją picia (Brown, 1980; Agostinelli,
Miller,1994). Mówiąc inaczej, u osób tych występują specyficzne przekonania typu:  i tak nic
dobrego mnie nie czeka ,  nie mam przyszłości ,  wszyscy palą, więc to normalne ,  picie
to jest \
ycie ,  trzeba u\
ywać póki czas ,  wszyscy piją ,  alkohol jest nieszkodliwy etc.
Przekonania takie wydają się być powa\
nym zagro\
eniem dla zdrowia fizycznego i
psychicznego oraz prowadzić do utrwalania się postaw patologicznych. Profilaktyka winna
(między innymi) zmierzać do ich wyodrębniania i weryfikacji.
Promocja zdrowego trybu \
ycia
Promocja zdrowia jest procesem umo\
liwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad
własnym zdrowiem oraz jego poprawę. Skupia się nie tylko na określonych grupach
ludności zagro\
onych chorobami, ale tak\
e na codziennym \
yciu całej populacji.
Umo\
liwia ludziom podejmowanie większej kontroli i odpowiedzialności za własne
zdrowie (Słońska,Misiuna, 2002). Bishop (2002), wśród czynników obni\
ających
skuteczność promowania zdrowego trybu \
ycia wymienia m.in. często występujące
przekonania:  ka\
dy musi kiedyś umrzeć ,  na coś trzeba umrzeć  nie mam wpływu na
zdrowie , \
ycie traci sens, jeśli trzeba sobie wszystkiego co dobre odmawiać .
Przekonania te sprzyjają ujmowaniu zachowań prozdrowotnych jako pozbawionych sensu
i przyjemności. Zdaniem Autora jednym z zadań w tej dziedzinie jest ukazanie, \
e
zachowania zdrowe mogą być przyjemne, a zdrowy tryb \
ycia nie musi wiązać się z
odmawianiem sobie wszelkiej radości. Kolejnym zadaniem promocji zdrowia jest
weryfikowanie (na drodze edukacji) fałszywych przekonań odnośnie zachorowalności na
ró\
ne choroby ( AIDS dotyka tylko homoseksualistów ), oraz przypisywania nadmiernego
znaczenia medycynie ( i tak mnie wyleczą ).