Wprowadzenie
do prawa prywatnego
Rafał Mańko
[e-mail]
Wykład V
2.IV.2008
" Temat: Prawo rzeczowe
Pojęcie prawa rzeczowego
" Gajus  ius quod ad res pertinet (całość prawa
majątkowego  rzeczowe, zobowiązań). Dziś
definiccja węższa
" W znaczeniu szerszym  dział prawa prywatnego,
który reguluje prawa podmiotowe bezwzględne
" W znaczeniu węższym - dział prawa prywatnego,
który reguluje prawa podmiotowe bezwzględne na
przedmiotach materialnych
Prawa podmiotowe
(iura subiectiva)
Prawa
Prawa
podmiotowe
podmiotowe
względne
bezwzględne
(iura in personam)
(iura in rem)
y
ródła prawa rzeczowego
" Pojęcie rzeczy  tytuł III  Mienie księgi I (część
ogólna) k.c.  należy do części ogólnej
" Prawa bezwzględne do przedmiotów
materialnych  księga II k.c., ustawa o księgach
wieczystych i hipotece, ustawa o zastawie
rejestrowym, ustawa o własności lokali
" Prawa bezwzględne do przedmiotów
niematerialnych (tzw. Prawo własności
intelektualnej)  prawo autorskie, prawo
wynalazcze, ustawa o znakach towarowych  to
będzie na wykładzie XI
Podstawowe pojęcia
" Rzecz - tylko przedmioty materialne (art. 45
k.c.)
" Dobra niematerialne
" Mienie  własność i inne prawa majątkowe
(art. 44 k.c.)
" Przedsiębiorstwo  art. 551 k.c. (res
universalis)
" Gospodarstwo rolne  art. 553 k.c.
Podziały rzeczy
" Ruchome (mobilia)  nieruchome (immobilia)
" Oznaczone gatunkowo (genus)  oznaczone co do
tożsamości (species)
" Przykłady: samochód (jako genus i jako species),
zboże, kawa itp. (genus); obraz Malczewskiego
(zawsze species)
" Uwaga: w prawie polskim prąd, woda, powietrze,
energia itp. nie są rzeczami; lecz  innymi od rzeczy
przedmiotami własności
Podziały rzeczy  c.d.
" Res in commercio  res extra commercium
" Res omnium communes  np. woda płynąca,
powietrze
" Res publicae  własność państwowa i
jednostek samorządu terytorialnego
" Wody stojące w stawach i studniach  części
składowe nieruchomości
Przynależność
" Przynależność - rzecz główna (art. 51 k.c.)
" Przykład I: aparat (rzecz główna) oraz
obiektyw i lampa błyskowa (przynależności)
" Przykład II: samochód (rzecz główna) oraz
bagażnik dachowy (przynależność)
Części składowe
" Definicja (art. 47 ż 2-3 k.c.)
" Przykład: silnik samochodu
" Reguła:  część składowa nie może być
odrębnym przedmiotem własności i innych
praw rzeczowych (art. 47 ż 1 k.c.)
Pożytki (fructus)
" Pożytki naturalne (fructus naturales), np.
cielę krowy, płody rolne  art. 53 ż 1 k.c.
" Pożytki cywilne (fructus civiles), np.
czynsz najmu  art. 53 ż 2 k.c.
" Pożytki prawa (fructus iuris), np. odsetki
od wierzytelności  art. 54 k.c.
Przedsiębiorstwo
" Universitas rerum et iuris (art. 551 k.c.)
" Składniki: rzeczy ruchome i nieruchome,
iura in re aliena, prawa względne (w tym
wierzytelności), tajemnice itp.
" Reguła z art. 552 k.c.  przedsiębiorstwo
może być przedmiotem transakcji uno actu
" Odpowiedzialność solidarna nabywcy i
zbywcy przedsiębiorstwa  art. 554 k.c.
Gospodarstwo rolne
" Podobne do przedsiębiorstwa, także
universitas rerum et iuris  zob. art. 553
k.c.
" Do gospodarstwa rolnego odnoszą się take
art. 554 o solidarnej odpowiedzialności
nabywcy i zbywcy
Formy władania rzeczami
" Faktyczne (posiadanie) oraz prawne
(własność oraz iura in re aliena)
" Formy władania rzeczami, sposoby ich
nabycia oraz ochrony określone zostały w
księdze II k.c.   Własność i inne prawa
rzeczowe . Księga ta reguluje też
posiadanie
Posiadanie (possessio)
Posiadanie samoistne
Possessio civilis
(jak właściciel)
Posiadanie zależne
(jak mający inne prawo)
Detentio
Dzierżenie (detencja)
(pro alieno)
Posiadanie służebności
Pozasądowa ochrona posiadania
dostępna posiadaczom i dzierżycielom
" Obrona konieczna (art. 343 ż 1 kc)
" Samopomoc bez użycia przemocy wobec
osób (art. 343 ż 2 zd. 1 k.c.)
" Samopomoc z użyciem przemocy wobec
osób (art. 343 ż 2 zd. 2 k.c)
Sądowa ochrona posiadania
(interdyktalna)  art. 344 k.c.
" Roszczenie o restitutio in integrum oraz o
zaniechanie naruszeń
" Uprawniony jest posiadacz (samoistny i
zależny), ale nie dzierżyciel
" Niezależne od dobrej wiary i zgodności z
prawem, chyba że już po wyroku
petytoryjnym
" Termin  1 rok od naruszenia
Przeniesienie posiadania
(jak w prawie rzymskim)
" Traditio
" Traditio longa manu
" Traditio symbolica
" Tradio brevi manu
" Constitutum possessorium
Prawne formy władania rzeczami
Prawa na rzeczy cudzej
(iura in re aliena)
Ograniczone
Własność
prawa rzeczowe
(dominium)
użytkowanie
Użytkowanie
służebność
wieczyste
zastaw
SWPL
hipoteka
Prawo własności
" Definicja  art. 140
" Granice praw: ustawy, społeczno-
gospodarcze przeznaczenie-prawa, zasady
współżycia społecznego
" Triada: ius utendi, fruendi, disponendi (art.
140)
" Prawo sąsiedzkie  art. 144-154 kc
Sposoby nabycia własności
Pochodne Pierwotne
Zasiedzenie (usucapio)
Przeniesieie własności
Zawłaszczenie (occupatio)
(alienatio)
Połączenie (accessio)
Sukcesja uniwersalna
Przetworzenie (specificatio)
(successio universalis)
Nabycie pożytków (fructificatio)
Przeniesienie własności (art. 155 k.c.)
" Solo consensu  w odniesieniu do rzeczy
oznaczonych co do tożsamości (species)
" Per traditionem  w odniesieniu do rzeczy
oznaczonych gatunkowo (genus) oraz rzeczy
przyszłe (emptio rei speratae)
" Przykład 1  konkretna para obuwia
" Przykład 2  ziemniaki odważone w sklepie
" Przykład 3  cielak-nasciturus
Kauzalność umowy przenoszącej
własność (art. 156 kc)
" Ważność umowy przenoszącej własność zależy od
ważności umowy zobowiązującej do przeniesienia
własności albo innego zdarzenia (np. zapis
testamentowy)
" Przykład: Jan przeniósł notarialnie własność
odziedziczonego po dziadku gospodarstwa na
Piotra, bo tego wymagał zapis testamentowy; zapis
okazał się nieważny (bo np. dziadka zmuszono
groz
bą)  przeniesienie gospodarstwa też będzie
nieważne
Nieruchomości
" Własność nieruchomości nie może być
przeniesienia pod warunkiem ani z
zastrzeżeniem terminu (art. 157 ż 1 kc)
Acquisitio non a domino
(art. 169 kc)
" Reguły dotyczące ruchomości
" Nabywca bona fide nabywa własność non a
domino z chwilą traditio (art. 169 ż 1 kc)
" W wypadku rzeczy utraconych (np. zgubionych,
skradzionych) nabywca bona fide nabywa własność
dopiero po 3 latach od utraty rzeczy przez
właściciela (art. 169 ż 2 kc)
" Wyjątek nie dotyczy pieniędzy i dokumentów na
okaziciela oraz licytacji publicznych (wówczas bez
3-letniego terminu)
Zasiedzenie
" Ruchomości  posiadanie samoistne
(possessio ad usucapionem), dobra wiara
(bona fides), termin 3-letni (tempus)
" Nieruchomości  posiadanie samoistne
(possessio ad usucapionem), dobra wiara
(bona fides), termin 20-letni (tempus) 
albo: w razie złej wiary (mala fides), termin
30-letni
Sposoby utraty własności
" Zbycie (alienacja)
" Porzucenie z zamiarem wyzbycia
(derelictio)
" Zrzeczenie się nieruchomości na rzecz
gminy (art. 179 kc)
" Zgubienie i nieodnalezienie
" Zasiedzenie przez kogo innego
Ochrona własności
REI ACTIO
VINDICATIO NEGATORIA
(art. 222 ż 1 kc) (art. 222 ż 2 kc)
Rozliczenia posiadacz-właściciel
" Art. 224-231 kc
" Skomplikowane reguły
" Przedmiotem rozliczenia są nakłady
(impensae) i pożytki (fructus)
" Istotne jest rozróżenienie na posiadacza w
dobrej wierze, posiadacza w zachwianej
dobrej wierze, posiadacza w złej wierze
Użytkowanie wieczyste
" Odpowiednik rzymskie emfiteuzy (emfiteusis)
" Prawo użytkowania wieczystego ustanawia Skarb
Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego
" Czas trwania 40  99 lat
" Opłata roczna
" Własność budynków (należą do użytkownika
wieczystego)
Prawa rzeczowe ograniczone
" Numerus clausus
" Użytkowanie (ususfructus)
" Timesharing
" Służebności (servitutes)
" Zastaw ręczny (pignus)
" Zastaw rejestrowy (bez dzierżenia)
" Hipoteka (hypotheca)
" Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
Reguły ogólne
" Prawo rzeczowe ograniczone ustanawia właściciel
na swojej rzeczy
" Przepisy o formie
" Gaśnie poprzez: zrzeczenie się albo konfuzję
" Prawa wcześniejsze mają pierwszeństwo przed
póz
niejszymi
" Pierwszeństwo można zmienić umownie\
" Ochrona  jak w wypadku własności (actio
confessoria, actio negatoria)
Użytkowanie (ususfructus)
" Art. 252 i nast. kc
" Ius utendi fruendi
" Niezbywalne
" Wygasa wskutek niewykonywania przez 10 lat oraz ze śmiercią
użytkownika (jeżeli jest to osoba fizyczna)
" Usufructuarius zobowiązany do stosowania zasad prawidłowej
gospodarki, ponosi ciężary, które powinny być pokrywane z
pożytków a także czyni nakłady, dokonue napraw związanych
ze zwykłym korzystaniem z rzeczy
" Formy szczególne: użytkowanie nieprawidłowe (ususfructus
irregularis  art. 264 kc) oraz użytkowanie praw (ususfructus
iuris  art. 265 kc)
Służebności
" Gruntowe i osobiste
" Służebność drogi koniecznej
" Dwie postaci  prawo uprawnionego do korzystania
bądz
obowiązek właściciela do powstrzymania się
od określonych działań
" Kodeks nie wymienia szczegółów  można tu
posiłkować się prawem rzymskim (iter, actus, via,
aquae haustus, ius pascendi, altius non tollendi
etc.etc.)
" Istotne raczej w stosunkach wiejskich
Zastaw (pignus)
" Forma zabezpieczenia wierzytelności
" Wierzyciel zastawny staje się posiadaczem
zależnym
" W razie zwłoki może sprzedać przedmiot
zastawu i zaspokoić się
" W praktyce  pożyczki lombardowe
Zastaw rejestrowy
" Uregulowany osobną ustawą o zastawie
rejestrowym
" Wierzyciel zastawny  zwykle bank  nie obejmuje
rzeczy w posiadanie zależne, lecz uzyskuje wpis do
rejestru zastawów
" W razie zwłoki dłużnik zastawny musi rzecz
przekazać wierzycielowi, który się z niej zaspokoi
" W praktyce  zabezpieczenie kredytu na
samochód
Zastaw rejestrowy
Może być ustanawiany na rzecz:
" Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego
" Banku lub instytucji kredyotwej
" Posiadaczy obligacji
Zastaw rejestrowy
" Do powstania zastawu konieczna jest umowa oraz wpis do
rejestru zastawów (konstytutywny)
" Zastawem rejestrowym można obciążać: rzeczy ruchome
oraz prawa majątkowe, o ile są zbywalne
" W szczególności: rzeczy oznaczone co do tożsamości,
rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie
zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób
wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku, zbiór
rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość
gospodarczą, choćby jego skład był zmienny,
wierzytelności, prawa na dobrach niematerialnych, prawa z
papierów wartościowych. prawa instrumentów finansowych
Zastawca rejestrowy:
" może korzystać z przedmiotu zastawu rejestrowego
zgodnie z jego społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem,
" powinien dbać o zachowanie przedmiotu zastawu
rejestrowego w stanie nie gorszym niż wynikający z
prawidłowego używania,
" w wyznaczonym przez zastawnika stosownym
terminie obowiązany jest umożliwić zastawnikowi
zbadanie stanu przedmiotu zastawu rejestrowego.
Zaspokojenie wierzyciela
" Sprzedaż licytacyjna
" W niektórych wypadkach  umowa może
przewidywać przejęcie rzeczy na własność
wierzyciela
Hipoteka
" Forma zabezpieczenia wierzytelności na
nieruchomości
" Wymaga wpisu w księdze wieczystej
" Rodzaje hipoteki: umowna, przymusowa,
ustawowa
Hipoteka umowna
" Powstaje na podstawie umowy między
wierzycielem a dłużnikiem hipotecznym
(właścicielem nieruchomości)
" Dłużnik hipoteczny może poręczyć za cudzy dług
(wówczas jest dwóch dłużników: dłużnik osobisty i
dłużnik hipoteczny)
" Umowa hipoteczna powinna określać wierzytelność
ze wskazaniem jej wysokości
Hipoteka umowna
Wierzyciel hipoteczny
Dług
Dłużnik hipoteczny
(odpowiada tylko rzeczowo)
Dłużnik osobisty
Nieruchomość
(odpowiada całym
obciążona
swoim majątkiem)
hipoteką
Hipoteka przymusowa
" Sytuacja rzadka
" Ustanawiana przez sąd na wniosek
wierzyciela, którego wierzytelność jest
stiwerdzona tytułem wykonawczym
" Służy zabezpieczeniu egzekucji
wierzytelności
Hipoteka ustawowa
" Powstaje ipso iure
" Zbędny jest więc wpis do kw
" M.in. służy zabezpieczeniu wierzytelności
podatkowych państwa
Hipoteka łączna
" Jeżeli ustanowiono hipotekę na jednej
nieruchomości, która została następnie podzielona
" Powstaje ipso iure na wszystkich nieruchomościach
utworzonych przez podział
" Każda z nieruchomości jest obciążona całością
sumy wierzytelności, wierzyciel może wybierać, z
której nieruchomości się zaspokoi
" Nie można ustanowić hipoteki łącznej umownie!
Spółdzielcze własnościowe prawo
do lokalu
" Jest to prawo na rzeczy cudzej  rzecz (czyli
budynek) jest własnością spółdzielni,
natomiast członek spółdzielni ma jedynie
prawo do lokalu
" Szczegóły reguluje prawo spółdzielcze
Zaspokojenie wierzyciela
hipotecznego
" Następuje według przepisów o sądowym
postępowaniu egzekucyjnym
" Zajęcie nieruchomości, licytacja,
przysądzenie własności, na koniec  podział
sumy uzyskanej z egzekucji
" Z chwilą przysądzenia wygasają wszelkie
prawa obciążające nieruchomość
Księgi wieczyste
" Rejestr nieruchomości  gruntów, budynków
(o ile stanowią odrębny przedmiot
własności), wyodrębnionych lokali (tzw.
 mieszkań hipotecznych ) oraz
spółdzielczych własnościowych praw do
lokalu (tzw.  mieszkań własnościowych )
Charakter prawny wpisu do kw
" Wpis konstytutywny  prawo powstaje z
chwilą dokonania wpisu
" Wpis deklaratoryjny  stwierdza określony
stan prawny, który powstał niezależnie od
wpisu
" W obu wypadkach podstawę wpisu stanowi
dokonana we właściwej formie czynność
prawna
Wpis konstytutywny
" Ustanowienie odrębnej własności lokalu
" Ustanowienie i przeniesienie użytkowania
wieczystego
" Ustanowienie hipoteki
" Przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego
ujawnionego w kw
" Zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego
ujawnionego w kw
" Zmiana pierwszeństwa ograniczonych praw
rzeczowych ujawnionych w kw
Wpis deklaratoryjny
" Prawo własności i jego przeniesienie (z
wyjątkiem odrębnej własności lokalu)
" Użytkowanie
" Służebności
" Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
Jawność kw
" Księgi wieczyste są jawne
" Nikt nie może więc zasłaniać się
nieznajomością kw
Domniemanie zgodności kw ze
stanem prawnym
" Istnieje praesumptio iuris tantum, iż stan
ujawniony w kw jest zgodny ze stanem
rzeczywistym
" Domniemanie to można obalić np.
wytaczając rei vindicatio albo actio
negatoria, post. o stw. zasiedzenia itp.
" Orzeczenie sądu stanowi podstawę do
korekty wpisu w kw
Rękojmia wiary publicznej kw
" Stanowi istotny wyjątek od zasady nemo plus iuris ad alium
transfere potest quam ipse habet
" Treść kw rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność
prawną z osobą uprawnioną wg treści kw nabył własność
lub inne prawo rzeczowe
" Wyjątki: alienacje sub titulo gratuito oraz nabywcy
działający mala fide oraz istnienie wzmianki o wniosku,
apelacji lub kasacji oraz ostrzeżenie
" Ważne: mala fides superveniens non nocet (rozstrzyga
dzień złożenia wniosku o wpis)
" Wpisy nie podlegające rękojmi: m.in. hipoteka ustawowa na
rzecz Skarbu Państwa, służebność drogi koniecznej
Przykład I
" Stan faktyczny: Jan W. sprzedał gospodarstwo
rolne Piotrowi C. Piotr C. jednak nie wpisał się jako
właściciel do kw, bo zajmowało to dużo czasu. W
tym czasie Jan W. dał ponowne ogłoszenie w prasie
i oszukując Adam G. sprzedał mu gospodarstwo.
Adam. G. oparł się na treści kw, której dał wiarę.
Nie wiedział o tym, że wcześniej Jan W. sprzedał
był gospodarstwo Piotrowi C.
" Pyt.: Kto jest właścicielem gospodarstwa?
Przykład II
" Stan faktyczny: Adam postanowił darować mieszkanie
stanowiące odrębny przedmiot własności (tzw. hipoteczne)
swojej córce Natalii. Mieszkanie obciążone było hipoteką
na rzecz banku w wysokości 800.000 zł. Adam podstępnie
jednak doprowadził do wykreślenia wpisu o hipotece,
wręczając łapówkę referendarzowi (który zarabiał mało).
Referendarz, w zamian za 10.000 zł wykreślił wpis o
hipotece. Następnie Adam darował mieszkanie córce aktem
notarialnym, a córkę wpisał do księgi wieczystej, w której
nie było już wpisu o hipotece.
" Pytanie: czy córka nabyła mieszkanie obciążone hipoteką
czy wolne od tego obciążenia?