Temat: Młoda Polska
1. Czas trwania epoki: 1890 -1918
1890 — przyjmuje się za początek Młodej Polski ze względu na napływ do kraju literatury europejskiej i debiuty poetów młodopolskich.
Kres epoki:1918—data umotywowana historycznie— koniec I wojny światowej, odzy-skanie niepodległości, początek dwudziestolecia międzywojennego.
2.. Programy literackie Młodej Polski::
- Pro arte Zenona Przesmyckiego
- Confiteor Stanisława Przybyszewskiego
- Młoda Polska Artura Górskiego
3. Ośrodki polskiej kultury końca wieku
Kraków
- uznaje się za stolicę Młodej Polski, a Boy nazywał go „lewobrzeżnym Paryżem". Działo się tak zapewne dlatego, że mieszkańcy Galicji zażywali najwięcej swobody, jeśli chodzi o wpływy zaborców. Tiu funkcjonował
uniwersytet, działali uczeni, wydawano dość niezależną prasę. Konserwatywni mieli pismo Czas, bardziej liberalni -Reformę. Tutaj przybył z wielkim hukiem ideowym Przybyszewski, tu tworzył Stanisław Wyspiański i Boy-Żeleński. I -
jak zawsze - posiadał Kraków własną (niektórzy złośliwcy dogryzają, że prowincjonalną i małomiasteczkową), ale jednak twórczą atmosferę.
Lwów
. był ponoć bardziej zachodni, otwarty i wielkomiejski niż Kraków. Działały tu uniwersytet, politechnika, biblioteki, muzea, teatry grające nowoczesny repertuar, wydawnictwa publikujące najnowsze dzieła europejskie. Tworzyli tu: Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Stanisław Brzozowski, Karol Irzykowski.
Przebywała Gabriela Zapolska. Tu także dotarł Przybyszewski i Tadeusz Pawlikowski (dyrektor teatru) z Krakowa. Tętniło zatem na całego artystyczne życie Lwowa.
Warszawa wciąż pogrążona w stanie wojennym nie stała się stolicą moderny. Właściwie pozostała ostoją pozytywizmu, bo działali tu Prus, Orzeszkowa i Sienkiewicz, silne były tradycje realizmu, mit literatury odpowiedzialnej za losy narodu.
Zycie, prasa, teatry były ostro cenzurowane - młodopolska bohema nie mogła zanadto rozwinąć skrzydeł. Natomiast dość aktywnie rozwijała się działalność wydawnicza. To w Warszawie najpierw wychodziło Zycie pod red.
Przesmyckiego czy słynna Chimera (w latach 1901 - 1907).
Zakopane to miasto właśnie w dobie młodopolskiej zrobiło karierę. Przybywali tu najwybitniejsi twórcy. Tatry były dla nich natchnieniem, modą, wzorem krajobrazu, ucieczką od zatęchiego miasta i tematem sztuki. Bywalcami i piewcami Tatr stali się Tetmajer, Kasprowicz, Miciński, Witkiewicz (ojciec, potem syn), Żeromski.
4. Twórcy epoki:
a). Gabriela Zapolska:
autorka naturalistycznych dramatów i powieści była... osobowością oryginalną i prowokującą
otoczenie! To ona wymyśliła termin:, zmowa mężczyzn" upatrując w niechęci wszelkich dyrektorów i reżyserów przyczyny niepowodzeń własnych i koleżanek. Zresztą Zapolska uważała się za aktorkę, nie za pisarkę, pragnęła rywalizować z samą Heleną Modrzejewską, tymczasem przeszła do historii jako literatka. Niestety, nie miała szczęścia w życiu osobistym, ma na koncie dwa nieudane małżeństwa, a wszelkie jej próby związania się z kimś kończyły się w rezultacie rozstaniem. W dodatku towarzyszyła jej ciągle aura skandalu po pierwsze dlatego, że poruszała drastyczne tematy i występowała przeciwko pruderii, po drugie sama była osobą wyzywającą. Rozwodziła się, a nawet truła fosforem z zapałek. I pomyśleć, że wychowywała się również w szkole klasztornej, jako zacna córka wołyńskiego ziemianina. Moralność pani Dulskiej także stała się skandalem towarzyskim.
Szczególnie obraziła się pewna pani, którą po cichu wskazywano jako pierwowzór tytułowej bohaterki.
b). Kazimierz Przerwa-Tetmajer:
Czołowy poeta Młodej Polski zyskał sławę i popularność wśród dam natychmiast po publikacji pierwszych utworów. Nazywano go „paniczem z Ludźmierza" choć z dawnej fortuny rodzinnej niewiele Tetmajerom zostało. Pozostało co nieco w duszy poety, bowiem wykazywał zamiłowanie do dobrobytu, elegancji, a nawet zbytku.
Otóż nie jednoczył się z cyganerią młodopolską! Nie cierpiał Przybyszewskiego!
Nie brał udziału w pijackich wyczynach bohemy, a podobno nawet ich nie znosił.
Za to ukochał góry i przemierzył Tatry wzdłuż i wszerz, badając najdziksze rejony.
I — mimo uwielbienia ze strony kobiet — Kazimierz Przerwa-Tetmajer nigdy się nie ożenił. Nie dlatego, żeby nie chciał. Owszem, zerkał na kandydatki, również na ich posagi, ale posiadał mroczną tajemnicę w swoim życiorysie. Otóż miał
nieślubnego syna z młodzieńczego i krótkotrwałego związku z pewną, niezbyt sławną aktorką. Ta wiadomość skutecznie zniechęcała panny z lepszych domów Krakowa.
c). Jan Kasprowicz:
Jemu to prócz burzliwej poezji zawdzięczamy Harendę, a w niej muzeum, także nie był prywatnie najszczęśliwszy. Straszliwie trudną drogę musiał przebyć, by dostać się do krainy wiedzy, oświaty, wreszcie poezji. Pochodził z biednej rodziny i wykształcenie okupił niezwykłymi poświęceniami (ten wiejski chłopiec-niebożę z sonetów Z chałupy — to on sam). Głodował i wędrował piechotą do szkoły, potem zresztą chorował. Ponieważ był patriotą— pokłócił się z niemieckim nauczycielem i wylądował w więzieniu. W końcu spotkał na swej drodze ludzi i ideologię modernistyczną, i tu odnalazł siebie. żenił się kilkakrotnie, z różnym skutkiem. Z
pierwszą żoną rozstał się, a ona popełniła samobójstwo. Z drugą — Jadwigą miał
dwie córki, ale z nią właśnie wiąże się nasz młodopolski skandal literacki. To Jadwigę Kasprowiczową rozkochał w sobie i uwiódł Przybyszewski. Dla niego porzuciła męża, dom, dzieci, co było straszliwym ciosem dla Kasprowicza. Po latach ożenił się po raz trzeci z młodą Marią Bunin, i tym razem odnalazł szczęście.
d). Stanisław Wyspiański:
Uchodził za zarozumialca, dziwaka i niewdzięcznika. Uczeń Matejki odwdzięcza się dawnemu nauczycielowi, rysując wyjątkowo zjadliwą karykaturę Bitwy pod Grunwaldem. Zrywa współpracę z dyrektorami teatrów, gdy ci nie chcą zaakceptować jego choćby i najmniej istotnego pomysłu. Potrafi wtedy obrazić się na śmierć i... zakazać wystawiania swoich sztuk w danym teatrze. Twórczość pisarza przesiąknięta jest atmosferą Krakowa, w którym stale mieszkał. Ostatnie lata jego pracy to istna gehenna — Wyspiańskiego niszczy zaawansowany syfilis, kończyny odmawiają mu posłuszeństwa. Ostatnie dzieła zmuszony był dyktować.
Był twórcą niezwykłym. Był „wszystkim": malarzem, grafikiem, poetą, nade wszystko dramaturgiem. Był nowatorem, twórcą przestrzennego „teatru ogromnego". Kolebką jego talentu był Kraków, ale studiował też w Paryżu. Długo nieznany, zyskał sławę i popularność po triumfie Wesela w 1901 roku. A był
artystą niezwykle płodnym, fascynował go antyk, historia powstań, mitologia i Kraków, i historia średniowiecza, i dzieje legendarnej Polski (np. historia Wandy).
Zmarł bardzo młodo, mając 38 lat.Uważany za czwartego wieszcza, dziś jawi się jako twórca
malarz, dramaturg, grafik, reformator teatru i poeta.
Ulubione tematy jego twórczości to:
. antyk — Akropolis, Noc listopadowa
. historia Polski —Bolesław Śmiały
. tradycje romantyczne — Wyzwolenie
. problematyka moralna — Klątwa
Idea teatru Wyspiańskiego polegała na tym, by:
. teatr był czymś na kształt świątyni,
. przeżycie spektaklu — rodzajem doznania mistycznego,
. wznowić tradycje teatru otwartego,
wyjść poza konwencje i ograniczenie teatru — pokazywać przenikające się przestrzenie równoległość zdarzeń itp. (idea teatru ogromnego).
e). Stanisław Przybyszewski:
Dla odmiany szokował osobowością, a nie wartością dzieł. „Przyniósł nowy powie urok wielkiej bohemy, nowe prądy (...) ale główny ładunek dynamitu to był sam, ze swoją potrzebą apostolstwa, udzielania się, odkrywania talentów, otacza się wyznawcami, ze swą potrzebą gromadnego życia, ciągłej uczty platońskiej" — t podsumował go Boy-Żeleński. Z pewnością był znaną osobowością epoki, spraw to zapewne również dziedzina, którą się pasjonował: magia średniowiecza, satanizm, gotyk, ludzka psychika nerwic i obłęd. W Berlinie zawarł wiele modernistyczny znajomości. Głośny jest jego związek z „oszałamiającą Dagny Juel, także pisarką, która towarzyszyła mu w cygańskim życiu. Przybyła z nim do Polski — a był tu witany jako apostoł nowej filozofii. Niestety cała historia z Dagny Przybyszewską miała tragiczny koniec. Pomijając romanse, w które wikłał się jej sławny mąż (wspomniany z Kasprowiczową, a także z malarką Pająkówną, którego to związku córką jest Stanisława Przybyszewska — pisarka), nie umiała znaleźć się w Polsce, nie znała nawet języka. W końcu wyjechała na Kaukaz, za nią podążył
Przybyszewski, byli zaproszeni tam przez milionera Władysława Emeryka. Ów milioner zastrzelił w hotelu śpiącą Dagny, po czym zabił siebie. Tak jakby fatalizm związany z miłością, który głosił Przybyszewski, znalazł miejsce w życiu.
Tymczasem Przybyszewski ożenił się z Jadwigą Kasprowiczową i wyjechał z nią do Monachium. Tam nieco się ustatkował, sporo pisał, lecz już bez tego ognia, który czerpał z alkoholowo-narkotycznych podniet. Zmarł w 1927 roku, miesiąc po nim Jadwiga Kasprowiczowa. Było to rok po śmierci Jana Kasprowicza.
Przybyszewszczyzna
— zjawisko, postawa, ferment twórczy, jaki wytworzył wokół siebie lider modernizmu polskiego Stanisław Przybyszewski. Kiedy powrócił z Berlina do Krakowa Usiłował przenieść na polski grunt ideologię oraz styl życia tamtejszej cyganerii. Oczywiście natychmiast znalazł mniej i bardziej znakomitych zwolenników i naśladowców. Krąg ten głosił poglądy dekadentów europejskich, wiódł pełen zabaw styl życia, dla wielu gorszący. Nic dziwnego, twórczość kręgu Przybyszewskiego rozwijała się pod dachami knajp i kawiarni, w porze nocnej i w oparach alkoholu. Centrum filozofii Przybyszewskiego była natomiast „naga dusza", do której można dotrzeć tylko poprzez stany anormalne: upojenie alkoholem, szaleństwo, albo przez analizę zachowań seksualnych.
f). Stefan Żeromski:
rodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Poważne kłopoty materialne gnębiły go j w kieleckim gimnazjum, a następnie podczas nieukończonych, właśnie z braku pienię półwyższych (nie miał bowiem matury) studiów weterynaryjnych.
Aż do czterdziestego roku życia Żeromski nie mógł poświęcić się wyłącznie pracy twórczej, bo musiał zdobywać środki na utrzymanie. Był korepetytorem, guwernerem, prywatnym nauczycielem, bibliotekarzem. W poszukiwaniu zajęcia
tułał się po całej Polsce, a później i po Europie był m.in. w Szwajcarii. Dopiero po wielkim, także rynkowym sukcesie Popiołów w 1904 pisarz zdecydował się żyć wyłącznie z pióra. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległością został
uhonorowany przez państwo — otrzymywał stałą pensję wypłacaną z kasy prezy-denta i mieszkanie na Zamku Królewskim w Warszawie.
g). Leopold Staff:
Na czas Młodej Polski przypada dopiero początek jego poetyckiej kariery, której szczyt przypadł na okres dwudziestolecia międzywojennego i pierwsze lata po II wojnie światowej. W czasach, które nas interesują, Staff dopiero debiutował — w antydekadenckim, aktywistycznym i lewicowym Lwowie. Może to właśnie fakt, że wychował się w jakże odmiennej od krakowskiej, rzeczowej atmosferze elit kulturalnych tego miasta, sprawił, że młody poeta nie przyjął w swym życiu dekadenckiego światopoglądu — i nie szokował otoczenia żadnymi ekscesami. Żył w zgodzie z normami, spokojnie i twórczo, aż do osiemdziesiątki aktywny artystycznie.
h). Władysław Stanisław Reymont:
Późniejszy laureat literackiej Nagrody Nobla miał prawdziwy wstręt do nauki i... do pracy. Wszelkie próby przysposobienia go do jakiegoś praktycznego zawodu spełzały na niczym. Syn organisty Reymonta w wieku osiemnastu lat zaciągnął się do trupy aktorskiej, z którą włóczył się po zapadłych dziurach blisko rok. W końcu zniechęcony i znudzony wrócił do domu. Podjął wtedy pracę na kolei. Następnie udał się do Niemiec, gdzie zajmował się „wiedzą tajemną". Próbą zrobienia czegoś z życiem byt... nowicjat na Jasnej Górze. Powrócił jednak do pracy na kolei i
„strasznych ludzi", jak określi/ swoich kolegów. Z nudów zajął się poezją, którą szybko porzucił dla prozy. Aż przychodzi dzień, w którym Glos drukuje nowelę Reymonta pt. śmierć. Pisarz przenosi się do Warszawy, gdzie przez jakiś czas żyje w nędzy. Za namową Swiętochowskiego pisze reportaż o pielgrzymce na Jasną Górę, który przynosi mu duży sukces. Zachęcony postanawia napisać coś większego. W
latach 1896-1906 wydaje cztery wielkie powieści i kilka zbiorów nowel, awansując jednocześnie do grona najwybitniejszych polskich pisarzy. W 1924 r. dostaje literacką Nagrodę Nobla za Chłopów. Nie mógł pojechać po jej odbiór — był tak ciężko chory. Zmarł rok później, dwa tygodnie po Żeromskim. Oznaczało to koniec Młodej Polski.
5. Powieści młodopolskie
a). „ Chłopi” Władysława Reymonta
epopeja nagrodzona Noblem. W pierwszym planie rozgrywają się dzieje rodziny Borynów i wsi polskiej — Lipiec. W rzeczywistości problematyka wykracza poza wiejski konkret i podejmuje kwestie ogólnoludzkie, filozoficzne:
. ludzkie namiętności
. związek człowieka z naturą
. mentalność i system wartości chłopów
. walka o władzę
. rywalizacja o kobietę
. związek człowieka z ziemią.
Kompozycja
Chłopi posiadają cechy:
. epopei:rozlewność i szczegółowość opisu, uniwersalizm czasu i miejsca, mitologizacja postaci, sceny batalistyczne
. Powieści realistycznej
. Powieści impresjonistycznej
Oto dziewiętnastowieczna wieś: bez traktora, telewizora, ba!, nawet bez murowanych budynków. Zewnętrznie wieś się zmieniła, lecz mentalność jej mieszkańców pozostała podobna. Nadal o pozycji człowieka przesądza tu ilość posiadanej ziemi, liczy się siła, obowiązują twarde prawa życia w gromadzie.
Chłopi poruszają co najmniej kilkanaście wątków. Uwagę czytelników najbardziej przyciągają losy pięknej Jagusi, wydanej za starego, bardzo bogatego Macieja Borynę, i jej kolejne romanse. Oprócz nich jednak ukazany tu został konflikt lipieckich chłopów z dworem o ewentualną sprzedaż lasu Niemcom, rywalizacja ojca i syna — Macieja Boryny 'i Antka Boryny o jedną kobietę, dzieje dawnego powstańca, a dziś parobka, Kuby.
Każdy wątek doprowadzony jest do końca i ukazany ze wszystkimi szczegółami. Widać doskonałą szkołę klasycznego realizmu. Są w powieści precyzyjne opisy wiejskiej rzeczywistości (jarmark w Tynowie, chłopskie Zaduszki z rzucaniem chleba na groby) — to realizm — ale odzwierciedla ona również inne tendencje typowe dla prozy młodopolskiej. Jest syntezą naturalizmu, impresjonizmu i symbolizmu! Naturalizm: Całe chłopskie życie podporządkowane jest pracy na roli. Jego rytm wyznaczają żniwa, kopanie ziemniaków, zbieranie kapusty. Ziemia nie może czekać — gdy, po aresztowaniu mężczyzn w wyniku bójki we dworze, w Lipcach zabrakło rąk do pracy, z pomocą przyszli gospodarze z innych wsi.Widoczne są też wpływy naturalizmu w opisach walki o byt: w obrazach głodu na przednówku, smutnego losu komorników, scenach bicia parobków przez Borynę. W pod-kreślaniu „stadnego" charakteru życia wsi — tak jak zwierzęca gromada ma ona swojego przywódcę, którym jest najsilniejszy samiec, Maciej Boryna. I oczywiście w traktowaniu ludzkiej seksualności, którą uosabia Jagna. Wpływy impresjonizmu i symbolizmu zauważymy głównie w opisach przyrody, nasyconych emocjami, zbliżonych do liryki (opis „najmilszych, krótkich, nagrzanych" letnich nocy, czy np. ekspresjonistyczny opis wiosennej burzy).
Nie wszystkie wydarzenia rozgrywają się na naszych oczach. Opowiadający o nich narrator przyjmuje, zależnie od sytuacji, jedną z trzech ról: młodopolskiego stylisty (na przykład w symbolicznym opisie śmierci Macieja Boryny), »wiejskiego gaduły" (opowiadanie o stworzeniu przez chłopa wolu) lub realistycznego obserwatora (w opisach obrzędowości). Czytając utwór, ulegamy złudzeniu, że jest on napisany gwarą, ale to nieprawda. Obejmuje ona zaledwie dwadzieścia procent tekstu, reszta to język literacki. Reymont okazał
się mistrzem stylizacji: doskonałe efekty uzyskał, wplatając do tekstu przenośnie i porównania zaczerpnięte z życia przyrody (Hanka jest „jak ćma", Jagusia to „młoda jałowica", Antek — „chłop jak smok"), wprowadzając typowo ludowy humor (pieśni i przyśpiewki) oraz drobne, ale sugestywne środki językowe (na przykład zamiast „który" konsekwentnie pojawia się słowo „któren", zamiast „tylko" — „ino", zamiast „jako" — „kiej").
Znamienne, że powieść rozpoczyna się od słów „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus", a kończy zdaniem: „Ostańcie z Bogiem, dobra kobieto". W
ten sposób pisarz nie tylko spiął akcję swego rodzaju klamrą kompozycyjną, ale również wprowadził do książki żywioł religijności, która stanowiła przecież nieodzowny składnik mentalności chłopów. Kompozycyjnie powieść dzieli się na cztery części odpowiadające kolejnym rozdziałom. Ważni bohaterowie to: Boryna — ojciec, Maciej. Bogacz lipecki realizuje stary i znany literaturze typ podstarzałego mężczyzny, który „sprawia sobie" nową żonę, i wkrótce staje się rogaczem. Ale prezentuje też Boryna typ gospodarza z prawdziwego zdarzenia, rządzącego twardą ręką w swoim małym państewku, oraz prawdziwą, chłopską mentalność gospodarza zrośniętego z ziemią.
Boryna — syn, Antek Porywczy, młody, zazdrosny. Nie tylko o Jagnę: o ziemię, o dziedziczenie, o znaczenie w rodzinie. Buntownik przeciw ojcu, kochanek Jagusi, niewierny mąż Hanki— w końcu godzi się z ojcem, wraca do żony, rezygnuje z Jagny.
b). „ Ludzie Bezdomni” Stefana Żeromskiego Jaki jest rodowód dziewiętnastowiecznej inteligencji? W przeważającej części wywodzi się z ziemiaństwa, czasami nieco zubożałego, ale rzadko z rodzin naprawdę biednych. Domy inteligentów, a więc także lekarzy, były najczęściej zamożne. Jak w takim otoczeniu czuł się Tomasz Judym, ubogi syn szewca pijaka, który skończył
studia dzięki finansowej pomocy ciotki? Miał dwie drogi: albo szybko zapomnieć o swoim pochodzeniu, albo dołączyć do grona szaleńców marzących o zasypaniu przepaści między bogatymi a biednymi. Bohater Ludzi bezdomnych wybiera tę drugą i w ten sposób rozpoczyna się jego tułaczka — dosłowna i duchowa. Ambit-ny lekarz o społecznikowskim zacięciu budzi' podziw, ale nie był wygodnym współpracownikiem, więc koledzy, konformiści, w przyspieszonym tempie pozbyli się go z Warszawy. W sanatorium w Cisach też nie zagrzał miejsca, domagał się bowiem oczyszczenia rzeki z trującego mułu. Wyjeżdża więc do górniczego miasteczka na Śląsku i wreszcie czuje się naprawdę potrzebny.Od panoramy obyczajowej ważniejsze są w tej powieści problemy ideowe i moralne. Co dręczy Judyma? Przekonany jest, że jako społecznik nie ma prawa do szczęścia osobistego, bo wszystkie swoje uczucia i cały swój czas musi oddać cierpiącym. Rodzina by mu w tym przeszkadzała, dlatego odrzuca uczucie zakochanej w nim Joasi Podborskiej choć on także darzy ją uczuciem. Słuszność decyzji Judyma budzi dyskusje; przecież Joasia nie jest salonową lalką i mogłaby mu pomagać w pracy. Powieść sygnalizuje problem, wobec którego, mimo upływającego czasu, trudno pozostać obojętnym. Ważni bohaterowie to:
Tomasz Judym — uosobienie idealizmu i społecznikostwa w naszej literaturze i świadomości. Wywodził się z proletariatu, wiele poświęcił i przeżył zanim zdobył zawód lekarza. Gdy już nim został, wszędzie obserwował nędzę i cierpienie ludzkie — postanowił zatem odrzucić pozycję doktora możnych i podjąć walkę ze złem. Aby oddać się jej całkowicie odrzuca własne szczęście i miłość do Joasi. Stan jego duszy, moc jego decyzji obrazuje symboliczna rozdarta sosna z finału powieści. Dzięki Ludziom bezdomnym nazywa się w Polsce społeczników — Judymami.
Joasia Podborska — bohaterka Ludzi bezdomnych, narzeczona doktora Tomasza Judyma. Jej ukochany zerwie związek, zapragnie bowiem całkowicie poświęcić się służbie społeczeństwu. Uważa, że żona, dom, dzieci odciągną go od tej idei, nie pozwolą w pełni oddać się swojej misji. Joasia pozostanie na zawsze literackim symbolem kobiety odtrąconej dla wyższej idei, nieszczęśliwej, przegranej w rywalizacji z inną sprawą. Niezbyt przyjemna to rola, zwłaszcza, że niektórzy krytycy sugerują, iż Judym nie pragnął Joasi tak bardzo, bo wówczas nie odtrąciłby jej miłości. Sugerują też, że gdyby na miejscu jej była Natalia sprawy potoczyłyby się inaczej.
c). „ Zmierzch” Stefana Żeromskiego
Czy zapadający zmrok może być bohaterem utworu literackiego? Lektura opowiadania Żeromskiego Zmierzch przekonuje, że tak. Chociaż podejmuje dobrze znaną z nowelistyki pozytywistycznej problematykę społeczną, została ona ujęta w bardzo oryginalny sposób. Żeromski zawiązał fabułę utworu wokół
postaci Walka Gibały, który był wyrobnikiem u bezwzględnego dziedzica, ale w opowiadaniu współistnieją dwa, dopełniające się, porządki. Pierwszy to realistycznie oddana niedola Walka i jego żony. Drugi to pełen liryzmu, symboliczny opis przyrody. Posępna przyroda wtóruje zmęczeniu bohaterów, potęguje też lęk Gibałowej o dziecko pozostawione samotnie w chacie.
Najbardziej czytelny symbol to pojawiające Się w zakończeniu maleńkie światełko rzucone biedakom przez jedną, jedyną gwiazdkę— w swoim smutnym życiu nie mogą oni liczyć na zbyt wiele. Żeromski po mistrzowski'
operuje nastrojem. W sposób niespotykany dotąd w prozie przesyca utwór uczuciowością i zbliża go do poezji.
d). „ Rozdziobią nas kruki i wrony….” Stefana Żeromskiego
Podobne walory ma opowiadanie Rozdzióbią nas kruki, wrony... , ale w nim znajdziemy także wpływy naturalizmu. W smutny, dżdżysty poranek ginie samotny żołnierz, niedawny uczestnik powstania styczniowego. Wkrótce nad jego zwłokami pojawia się stado żarłocznych ptaków. Nie tylko one jednak czatują na łup. Znalezione przy powstańcu „żelastwo" to dar losu dla chłopa z pobliskiej wsi. Żeromski go nie potępia, bo jego zdaniem za polityczną nieświadomość ludu odpowiadają „metafizycy reakcji i prorocy ciemnoty", czyli izolujące się od chłopstwa ziemiaństwo i magnateria.
Cechy powieści młodopolskiej
. odejście ode narratora wszechwiedzącego w kierunku narracji subiektywnej
. kompozycja otwarta— luźne sceny, wiele epizodów, niejasny finał
. emocjonalny, liryczny styl wypowiedzi
. prezentacje wrażenia, snu, wizji, odczuć.
Przykład: Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego.
6. Utwory dramatyczne w Młodej Polsce
a). „ Moralność Pani Dulskiej” Gabrielii Zapolskiej Jesteśmy w zapchanym kiczowatymi meblami i mnóstwem bibelotów mieszczańskim salonie państwa Dulskich. Tytułowej bohaterki słuchają się zarówno zahukany, zawsze milczący mąż Felicjan, jaki córki: żywa, rezolutna Hesia i słabowita Mela. Wstyd rodzinie przynosi tylko najstarszy syn Zbyszko.
W domu bywa gościem — odsypia tu zazwyczaj zarwane przez hulanki noce.
Podobno spotyka się nawet z aktorkami, traci zdrowie i... pieniądze. Dulska nie może pogodzić się z trybem życia pierworodnego i wpada na genialny pomysł: aby zatrzymać go w domu, toleruje jego romans z młodą i ładną służącą Hanką.
Fakt ten nie przeszkadza jej uważać się za strażniczkę moralności. Jeśli zaś chodzi o syna, w pewnej chwili plan Dulskiej się załamuje. Hanka zachodzi w ciążę, a Zbyszko bohatersko chce się z nią ożenić. Nad rodziną znowu wisi groźba skandalu — tym razem z powodu mezaliansu. Zdesperowana matka wespół z kuzynką Juliasiewiczową przygotowuje kolejną intrygę, która ma zapobiec niefortunnemu związkowi. Kulisy wydarzeń nie tylko odsłaniają zakłamanie Dulskiej, ale też pokazują narodziny nowego kołtuna: jest nim, dotąd pogardzający drobnomieszczańskimi zasadami, Zbyszko. Chłopak bez trudu daje się zastraszyć matce i kuzynce. Uwiedzionej zaś Dulska daje pieniądze i szybko ją odprawia. Reakcja dziewczyny, której nie obchodzi nic poza wysokością odszkodowania, jest nieco zaskakująca. Czy uważa, że lepiej urodzeni mogą robić z motłochem wszystko? A może naturalistka Zapolska pragnie ukazać jej chłopską pazerność i cechujący tę klasę brak uczuć wyższych? W zakończeniu wszystko wraca do, jakże smutnego „porządku". Rozumiejące co nieco z całego zamieszania dziewczęta matka zapędza do ćwiczenia gam, a sama oddycha z ulgą: „będzie znów można zacząć żyć po bożemu".
Ot i cała tragifarsa. Dlaczego dramat, w którym triumfuje kołtuństwo i obłuda, ciągle nas bawi i, niestety, nadal jest aktualny? Bo cechy bohaterów, które Zapolska uznała za charakterystyczne dla mieszczan końca XIX wieku (naturalistyczny postulat typowości!), okazały się bardziej uniwersalne, niż mogła przypuszczać. Minęła moda na salony z palmami i ogromne kapelusze, ale wraz z nią nie skończyły się czasy moralnego daltonizmu, który uosabia nie tylko tytułowa bohaterka. Ważna postać to Aniela Dulska — reprezentantka mieszczańskiej kołtunerii. Symbol kobiety ograniczonej, fałszywej, obdarzonej specyficzną niemoralną „moralnością" na pokaz. Niestety — typ przeciętny, reprezentatywny i uniwersalny, myli się teraz kto myśli, że zdarzył się raz, sto lat temu i akurat Zapolska zarejestrowała to niezwykłe
indywiduum w swojej tragifarsie. Na jej portret składa się wiele obrazów drobnych — jej zachowanie wobec rodziny i sąsiadów, obraz jej mieszkania, niemy protest męża — Dulskiego — to wszystko daje charakterystykę osoby odpychającej, a w dodatku flejtuchowatej („Kobieta uczciwa nie potrzebuje mieć czystej bielizny dla męża"). Punkt kulminacyjny— to jej postawa w sprawie syna, który wdał się w romans z Hanką — służącą. Dulska opłaca wyjazd Hanki, łatwo radzi sobie z wątpliwościami Zbyszka, aby uniknąć skandalu i żyć dalej z czystym sumieniem porządnej kobiety.
b). „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego
Największy dramat narodowy, najlepszy przykład dzieła symbolicznego.
Obok Pana Tadeusza i Dziadów — najważniejsza lektura.
Inspiracja dramatu — wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną (20 listopada 1900 r.)
Premiera —16 marca 1901 r. w Krakowie
Pierwsze wydanie — przełom kwietnia i maja 1901 r., Kraków Miejsce akcji:
Podkrakowska wieś Bronowice. Zabór austriacki.
Treść i kompozycja:
Akt I — realistyczno-obyczajowy
. 38 scen ukazujących wzajemne relacje między chłopami a inteligencją (np.
rozmowy Czepca z Dziennikarzem, Radczyni z Kliminą, Pana Młodego z Panną Młodą),
. prezentacja sprzecznych punktów widzenia, charakterystyka bohaterów,
. w ostatnich scenach tego aktu zaproszenie na wesele Chochoła, a wraz z nim „nadprzyrodzonej Mocy",
. zachowanie zasady trzech jedności, stylizacja na szopkę.
Akt II —fantastyczno-symboliczny
. pogłębianie analizy psychologicznej postaci, pojawienie się osób dramatu, układ podobny do jasełek. Spotykania osób dramatu z bohaterami dramatu:
Isia — Chochoł
Marysia - Widmo
Dziennikarz — Stańczyk
Poeta — Rycerz
Pan Młody — Hetman
Dziad — Upiór
Gospodarz – Wernyhora pojawia się kwestia powstania przeciw zaborcom (pozostawienie złotego rogu i nakazu zwołania chłopów do walki; powierzenie złotego rogu i zadania Jaśkowi).
Akt III — splot wątku realistycznego i symbolicznego; dramat narodowy
. nastrój oczekiwania i niepewności w bronowickiej chacie,
. Jasiek gubi złoty róg,
. kończący utwór lunatyczny taniec weselników do melodii Chochoła.
Kto jest kim w Weselu?
Premierę zapowiadały dwa rodzaje afiszy— na koszt matki Lucjana Rydla wydrukowano takie, na których nie było imion Maryny, Zosi i Haneczki. Hrabia Stanisław Tarnowski ponoć ostentacyjnie wyszedł z teatru w czasie drugiego aktu. Lucjan Rydel obraził się na Wyspiańskiego. Pojawienie się 16 marca 1901
Wesela na scenie krakowskiego Teatru Miejskiego łączyło się ze skandalem towarzyskim, bo przecież na widowni zasiedli ci, którzy byli pierwowzorami bohaterów dramatu, nawet niektóre zdarzenia czy rozmowy oparte zostały na rzeczywistych. Tytułowe wesele odbyło się kilka miesięcy wcześniej —20-listopada 1900 r. w podkrakowskich Bronowicach. Poeta Lucjan Rydel ożenił
się z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną, a na jego weselu bawili się zarówno bronowiccy chłopi, jaki krakowska inteligencja. Zaproszony został także Stanisław Wyspiański.
Najważniejsze postacie realne
. Pan Miody — Lucjan Rydel (1870 — 1918), młodopolski poeta, w którym połączyły się „wybitny talent rymotwórczy z usposobieniem najmniej poetycznym, najbardziej —jak się wówczas mówiło — filisterskim, mieszczańskim". Śmieszyły jego gadulstwo i powierzchowna fascynacja wsią, objawiająca się m.in. chodzeniem boso i nienoszeniem bielizny.
. Panna Młoda - 16-letnia Jadwiga Mikolajczykówna, pokazana przez Wyspiańskiego jako dziewczyna nazbyt energiczna, ale też nieco naiwna (w rzeczywistości była raczej cicha i nieśmiała).
. Gospodarz — Włodzimierz Tetmajer (1862 — 1923), przyrodni brat Kazimierza, malarz, pisarz, działacz polityczny. Zaszokował Kraków w 1890 r., jako pierwszy żeniąc się z chłopką — Anną Mikołajczykówną (starszą siostrą Panny Młodej). Początkowo żył w Bronowicach w dużej biedzie, później udało mu się zbudować własny dworek; tam właśnie odbywały się uroczystości weselne Rydla.
. Gospodyni — zaradna i mądra żona Włodzimierza Tetmajera, wówczas 27-letnia, matka m.in. sportretowanej w dramacie Jadwisi (Isi).
. Marysia — trzecia z sióstr Mikołajczykównie, zaręczona w młodości z malarzem Ludwikiem de Laveaux, po jego wyjeździe za granicę i przedwczesnej śmierci wyszła za Wojtka — chłopa ze wsi.
. Poeta — pierwowzorem tej postaci był Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865 — 1940), najlepszy wyraziciel nastrojów dekadenckich epoki.
. Dziennikarz — Rudolf Starzewski (1870 — 1920), redaktor konserwatywnego dziennika Czas.
. Radczyni — profesorowa Antonina Domańska (1853 — 1917), ciotka Lucjana Rydla, późniejsza autorka znanych książek dla młodzieży, np.
Historii żółtej ciżemki czy Paziów króla Zygmunta.
. Haneczka — Anna Rydlówna, młodsza siostra Lucjana Rydla.
. Zosia i Maryna — siostry Pareńskie, córki znanego krakowskiego lekarza. Zosia została później żoną Tadeusza Boya-Żeleńskiego
. Żyd — Hersz Singer, karczmarz z Bronowic.
. Rachela — Pepa (Józefa) Singer, córka
bronowickiego karczmarza. Czepiec — Błażej Czepiec, wuj Gospodyni, wójt i starosta weselny.
. Chochoł
. Widmo — malarz Ludwik de Laveaux
. Stańczyk— nadworny błazen ostatnich Jagiellonów
. Rycerz Czarny — Zawisza Czarny z Garbowa, bohater spod Grunwaldu
. Hetman — zdrajca Franciszek Ksawery Branicki, jeden z przywódców konfederacji targowickiej
. Upiór — Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej z 1846 r.
Wemyhora — legendarny lirnik i prorok ukraiński z XVIII w.
Wymienione postacie realne były tylko prototypami bohaterów Wesela.
W rzeczywistości Singer tak bardzo nie chciał „upodobnić się do fikcji", że rozwiódł się z żoną i przeniósł do domu starców na krakowski Kazimierz. Chciał być sobą, nie „Zydem z Wesela ". Jego córka Pepa —
w rzeczywistości raczej bezbarwna — tak upodobniła się do swego wizerunku u Wyspiańskiego, że przez resztę życia zachowywała się jak poetyczna Rachela. Pisze o tym Brandstaetter w utworze Ja jestem Żyd z
„Wesela".
Portrety chłopów i inteligencji
Portret chłopów
Portret inteligencji
. Mają siłę, zapal do walki, interesują
ich sprawy polityczne (Czepiec
próbuje rozmawiać o nich z
Dziennikarzem).
. Brakuje im świadomości narodowej,
odpowiedzialności, umiejętności
zrezygnowania dla sprawy narodo-
wej z własnych korzyści (Jasiek gubi
zloty róg, schylając się po czapkę z
piór, Czepiec upija się, nie jest go-
towyw odpowiednim momencie do
podjęcia wyzwania).
. Chłopi potrzebują przywódcy, który
poprowadzi do walki, wykorzysta
ich silę i chęć działania.
. Jest spadkobierczynią szlacheckich
tradycji narodowowyzwoleńczych,
powinna przewodzić w walce, brakuje
jej jednak chęci działania:
— Gospodarz kompromituje się
jako ewentualny przywódca,
oddaje zloty róg Jaśkowi,
zapomina o misji powierzonej mu
przez Wernyhorę,
— Poeta dekadentem, który
pogrążony w apatii boi się czynu,
— Dziennikarz wspomina klęski
zamiast zagrzewać do walki.
Inteligencja powinna być duchowym przywódcą, jednak jest słaba, nie ma nikogo kto u dźwignąłby ciężar tego zadania.
Bogactwo problematyki Wesela. Charakterystyka grup społecznych i ich wzajemnych relacji —
krytyka
chłopomanii, —słabość inteligencji.
. Problem walki narodowowyzwoleńczej — brak gotowości społeczeństwa.
. Wpływ przeszłości na postawy współczesnych.
. Rozliczenie z mitami narodowymi, takimi jak: mit jedności narodowej, mit chłopa— kosyniera, mit szlachty (inteligencji) jako przewodniej sity narodu.
. Problem znaczenia literatury dla społeczeństwa.
. Krytyka pokolenia Młodej Polski — niezdolnego do czynu, pozbawionego wewnętrznej sity.
7. Przegląd najważniejszych wierszy
a).Kazimierz Przerwa-Tetmajer Koniec wieku XIX
Ten wiersz najpełniej wyraża schopenhauerowski pesymizm końca wieku. Jest programowym utworem Młodej Polski. Dokonuje przeglądu wartości.
Człowiek? Mrówka rzucona na szyny. Przekleństwo? Ironia? Byt przyszły?
Nic — żadna z dawnych wiar już nie wystarcza. Jak więc wygląda człowiek końca wieku, jego tarcza przeciw złu? Odpowiedź brzmi: „głowę zwiesił
niemy".
Ważne: Należy zauważyć kompozycję poetyckich definicji, końcową apostrofę i wymowny portret człowieka końca wieku.
b).Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgieł nocnych Wiersz — ruchoma widokówka znad Czarnego Stawu Gąsienicowego. Ruch płynny, senny, zniewalający —jak uroda gór.
Ważne:
. oniryzm (krajobraz w sennym uśpieniu),
. synestezja (kwiatów woń pijmy!),
. zaproszenie do lotu wraz z wiatrem pląsającym w kotlinie — współodczuwanie uśpionej atmosfery krajobrazu górskiego.
c).Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Wiersz obrazujący przełom w twórczości poety, jego poetycki wyraz dekadentyzmu. Cztery sonety — cztery powtórzone ujęcia tego samego widoku — na tle szarych skał zakwita krwawo pąsowy krzak róży, a obok umiera powalona burzą limba (zauważ grę kontrastów).
Ważne:
. krzak róży jest bohaterem (antropomorfizacja!), który przeżywa dekadenckie niepokoje — żale, wzdychania, rozżalenie, tęsknotę za dalekim światem.
. tło dla centralnego motywu stanowi bogaty opis krajobrazu górskiego — przestrzeni, na której rozgrywa się dramat istnienia I umierania róży i limby.
d). Jan Kasprowicz Dias irae
Obraz przerażającego pochodu ludzkości do otwartego grobu — poetycka wizja końca świata. Kompozycyjnie — hymn — cechy gatunku zachowane w zwrotkach do Boga („Kyrie elejson!", zmiłuj się nad nami itp.).
Ważne:
. groza apokalipsy spotęgowana poprzez wyreżyserowanie swoistego tańca śmierci w niezwykłej scenerii: miliardy krzyży, pochodnie, szaleńczy śmiech i jęki umierających,
. poeta powtarza romantyczne bluźnierstwo wobec Boga- pełne goryczy i buntu słowa – Boga obciążają winą za ludzki grzech, ból i cierpienie
. Portret Ewy pramatki, jawnogrzesznicy, Bóg kreowany w Hymnach jest osobą odległą, na dalekim tronie obojętną wobec ludzkiego cierpienia.
e).Leopold Staff Kowal
. Wiersz — portret kowala wykuwającego z najlepszych kruszców — serce.
. Pełen energii, zachwytu dla tężyzny fizycznej, dynamiki utwór zgodny z nietzscheańską teorią woli mocy nadczłowieka.
. Podziw dla siły- pogarda dla słabości i chorej niemocy
. Utwór pisany w 1 osobie jest deklaracją nietzscheańskiej filozofii, również pewnej kreacji artysty.
Charakterystyczne motywy poezji młodopolskiej
. Pejzaże przyrody górskiej:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer- Melodia mgle/nocnych J
Jan Kasprowicz — Krzak dzikiej róży
. Motyw szatana:
Leopold Staff— Deszcz jesienny
Tadeusz Miciński- W mroku gwiazd
Jan Kasprowicz — Hymny
. Temat artysty i sztuki:
Kazimierz przerwa-Tetmajer- Eviva l’arte
Leopold Staff – Kowal
. Filozofia dekadentyzmu:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer- Koniec wieku XIX
Jan Kasprowicz — Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Leopold Staff — Deszcz jesienny
. Filozofia franciszkańska:
Jan Kasprowicz – Hymn św. Franciszka z Asyżu, Księga ubogich Leopold Staff – Sonet szalony
8. Główne tematy literatury Młodej Polski
a). Sprawa narodowa
— Wierna rzeka
— Rozdzióbią nas kruki, wrony
— Popioły
. Stanisław Wyspiański
— Wesele
— Noc listopadowa
Jan Kasprowicz — Rzadko na moich wargach z Księgi ubogich Temat ojczyzny i narodu istnieje w Młodej Polsce dzięki dwóm potęgom, jakimi są Wyspiański i Żeromski. Ci autorzy zajmują różne gałęzie literackiego drzewa: Żeromski — prozę zrywów niepodległościowych, zwłaszcza temat powstania styczniowego, Wyspiański — wielki dramat narodowy: Wesele — rzecz o społeczeństwie polskim wobec sprawy wyzwolenia, Noc listopadowa, Warszawianka — o powsta-niach. Wiersz Kasprowicza zyskał sławę, jest często cytowanym fragmentem pa-triotycznej poezji.
b). Wieś (ludomania)
. Wesele Stanisław Wyspiański
. Chłopi Władysław Reymont
. Z chałupy Jan Kasprowicz
Moda na fascynację folkloren1 wsi jest charakterystyczna dla Młodej Polski. Wieś w literaturze, wieś na płótnach malarzy, małżeństwo z chłopką itd., itp. Zauważmy jednak jak różne są najważniejsze wypowiedzi literackie o wsi: Wesele poddaje pod dyskusję zagadnienie ludomanii. Choć zachwyt strojem, obyczajem „potęgą chłopa" jest w tym utworze wyeksponowany, to przecież poza poety zafascynowanego wsią, jego szczerość, stają pod znakiem zapytania. „Wiejska chata rozśpiewana" i pobratanie wsi z miastem jest zresztą wielką metaforą, pretekstem do poruszenia tematów z innych obszarów.Chłopi zostali nagrodzeni Noblem jako wiejska epopeja. Reymont, owszem, prezentuje związek ludzi z naturą, trybem życia, obyczajem, ale sięga też w głąb psychiki chłopskiej. Cykl Kasprowicza Z Chałupy rejestruje szereg obrazów chłopskiej nędzy. To jest pozytywistyczny, społeczny akcent w literaturze. Natomiast Żeromski bada postawę wsi wobec wstań, pytając dlaczego chłop polski nie uważa walki o ojczyznę za swoją sprawę. Specyficznym nym opowiadaniem jest Zmierzch — prezentacja nędzy biedoty wiejskiej, upokarzaj nieludzkiej pracy, doprowadzającej do
„odczłowieczenia" bohaterów.
c). Miasto
. W sieci Jan August Kisielewski (Kraków)
. Ludzie bezdomni Stefan Żeromski (Warszawa)
. Ziemia obiecana Władysław Reymont (Łódź)
. Moralność pani Dulskiej (Lwów) Gabriela Zapolska Temat miasta pojawił się w II połowie XIX wieku i w pozytywizmie, i w modernizmie. Lalka Prusa daje świetną panoramę Warszawy. Dramaty młodopolskie Zapolskiej, Perzyńskiego pokazują nie tyle samo miasto, co mieszczaństwo i obowiązujące w stosunki. Miasto w chwili narodzin, czyli Łódź, rejestruje Reymont w Ziemi obiecanej
d). Miłość
. Marysia i Widmo — Wesele.
. Joasia i Judym — Ludzie bezdomni
. Salomea Brynicka i Józef Odrowąż — Wierna rzeka Związek dwojga ludzi w młodopolskim ujęciu nie istnieje sam dla siebie, jak choćby sztuka dla sztuki. Uczucie Judyma i Joasi musi ustąpić jego społecznej misji, miłość Salomei i Odrowąża — presji społecznej. W Weselu epizod nawiązujący do Rom tyczności jest akcentem
neoromantyzmu a w Chłopach poczynania Jagusi są z k aktem naturalizmu... Tak jakby ujmowano w tej epoce miłość jako temat drugorzędny i podporządkowany innej ideologii. A jednak nie byłoby bez niego ani prozy Żeromskiego, ani Chłopów Reymonta.
e). Artysta, sztuka
. Stanisław Przybyszewski Confiteor
. Wacław Berent Próchno
. Kazimierz Przerwa-Tetmajer Evviva l'arte
. Jan August Kisielewski Karykatury
. Charles Baudelaire Arbatros
. Arthur Rimbaud Statek pijany
Sztuka dla sztuki — ogłosili światu moderniści. Nie dla tłumów, nie dla nauki ani rozumu nie dla szerzenia szczytnych idei. Po prostu sama dla siebie ma istnieć, dla tego, istniała — to jej główny cel, bowiem jest ponad wszystkim...
Artysta — samotny, ma d ptaka, pragnie wolności, a w ziemskich sieciach czuje się zniewolony. Tyle teoria. Praktyka pokazuje środowisko artystyczne jako mniej wzniosłe i niepozbawione ludzkich wad (m na je obejrzeć w Próchnie).
Potęgę poezji ujawnia Wesele Wyspiańskiego, a słynny wiersz Tetmajera
— Eviva l’arte (Niech żyje sztuka) czyni z niej ucieczkę od nędzy świata.
f). natura
tatry w poezji Tetmajera, Kasprowicza.
Natura jest potęgą, która ocala wartości w dekadenckim świecie. Natura dyktuje powtarzalność istnienia, określa życie wsi. Natura obrazuje również stan duszy.
9. Najważniejsze hasła epoki raz jeszcze
a). sztuka dla sztuki - hasło wyznaczające sztuce nadrzędną wartość, cel istnienia dla samej siebie, bez żadnych przyziemnych, utylitarnych celów (przypi-sywanie takich jest obrazoburcze
b). artysta- — jednostkowy, wyobcowany, niezrozumiany przez tłum twórca c). szatan - motyw modny w epoce, pojawia się w poezji Kasprowicza, Staffa, Micińskiego. Sama demonologia staje się pasją myślicieli — np. Przybyszewskiego czy Micińskiego. Przedstawiany szatan często jest postacią cierpiącą, płaczącą, choć uosabia bunt
d). Ludomania - fascynacja wsią i jej kulturą, która ogarnęła twórców młodopolskich, a oznaczała nie zawsze szczere zainteresowanie, lecz pozór i modę.
Ludomania została zarejestrowana w Weselu Wyspiańskiego, jej owocem byty m.in. inteligencko-chłopskie śluby.
e). filister – znienawidzony przez młodych artystów mieszczuch, dorobkiewicz, właściciel sklepu i nieruchomości lub urzędnik wyznający filozofię pieniądza.
Obłudny, zakłamany, dbający o pozory i zniewolony konwencjami.
f). dekadentyzm- (inaczej: choroba wieku) – nurt światopoglądowy i artystyczny, który swój początek miał około
1890roku. Pojęcie to wywodzi się od f rancuskiego słowa décadence, oznaczającego "chylenie się ku upadkowi", "schyłek"
(wieku).