Ginekol Pol. 2008, 79, 133-136

P R A C E

P O G L Ñ D O W E

g i n e k o l o g i a

Endometrioza w ginekologii dziecićej

i dziewczćej

Endometriosis in pediatric and adolescent gynecology

Drosdzol Agnieszka, Skrzypulec Violetta

Katedra Zdrowia Kobiety, Âlàski Uniwersytet Medyczny, Katowice Streszczenie

Endometrioza jest najczśtszà przyczynà przewlek∏ego bólu miednicy mniejszej u dziewczàt (50-70%), nieust´pujà-

cego po zastosowaniu doustnych leków antykoncepcyjnych i niesterydowych leków przeciwzapalnych.

Do najczśtszych objawów choroby nale˝à: nabyta lub post´pujàca dysmenorrheea, acykliczne i cykliczne dolegliwoÊci bólowe, dyspareunia (u dziewczàt aktywnych seksualnie), objawy ze strony uk∏adu moczowego oraz objawy

˝o∏àdkowo-jelitowe. W przypadku podejrzenia endometriozy u dorastajàcych dziewczàt proces diagnostyczny powinien obejmowaç: badanie ginekologiczne (badanie przezodbytnicze lub przezpochwowe) i badania obrazowe (badanie ultrasonograficzne, rezonans magnetyczny). JednoczeÊnie w procesie diagnostycznym u wszystkich dziewczàt i nastolatek z przewlek∏ym bólem miednicy mniejszej, nieust´pujàcym po zastosowanej terapii, nale˝y wykonaç laparoskopi´ diagnostycznà.

W leczeniu endometriozy u dziewczàt wykorzystuje si´: metody chirurgiczne (laparoskopia/laparotomia), farmakoterapi´ hormonalnà (dwusk∏adnikowe preparaty antykoncepcyjne, progestageny), analogi GnRH (u dziewczàt po-wy˝ej 16 roku ˝ycia), niesterydowe leki przeciwzapalne, metody alternatywne leczenia bólu oraz psychoterapi´.

WczeÊnie przeprowadzona diagnostyka i zastosowana terapia u nastolatek mo˝e ograniczyç progresjćhoroby oraz zapobiegaç niep∏odnoÊci.

S∏owa kluczowe: endometrioza / dysmenorrhea / doustne leki antykoncepcyjne /

/ analogi GnRH / laparoskopia /

Abstract

Endometriosis is the most common cause of chronic pelvic pain in adolescent girls (50-70%), unresponsive to treatment of oral contraceptives and non-steroidal anti-inflammatory drugs.

The most common symptoms of the disease are: acquired or progressive dysmenorrhea, acyclic and cyclic pain, dyspareunia (in sexually active girls), urological symptoms and gastrointestinal complaints. When evaluating an adolescent with suspected endometriosis, a gynecological examination (rectal or vaginal examination) and imaging studies (ultrasonography, magnetic resonance) should be performed.

Moreover, in diagnostic process laparoscopy should be carried out in all girls and teenagers with chronic pelvic pain unresponsive to medical treatment. Initial therapy of endometriosis in adolescent girls involves: surgical methods (laparoscopy/laparotomy), hormonal pharmacotherapy (combined contraceptives, progestin-only protocols), GnRH

agonists (adolescents over 16 years of age), non-steroidal anti-inflammatory drugs, alternative pain therapies and psychotherapy. Early diagnosis and treatment during adolescence may decrease disease progression and prevent subsequent infertility.

Key words: endometriosis / dysmenorrhea / treatment – contraceptives – oral /

/ treatment – GnRH agonists / diagnosis – laparoscopy /

Adres do korespondencji:

Agnieszka Drosdzol

Katedra Zdrowia Kobiety, Âlàski Uniwersytet Medyczny

ul. Medyków 12; 40-752 Katowice

Otrzymano: 15.11.2007

e-mail: [e-mail]

Zaakceptowano do druku: 10.01.2007

© 2 0 0 8 P o l s k i e T o w a r z y s t w o G i n e k o l o g i c z n e 133

P R A C E

P O G L Ñ D O W E

Ginekol Pol. 2008, 79, 133-136

g i n e k o l o g i a

Drosdzol A, et al.

Wst´p

Endometrioza wspó∏istniejàca z takimi anomaliami

cechuje si´ bardziej nasilonym stadium zaawansowania kli-

Endometrioza, definiowana jako wyst´powanie czynnych

nicznego (stadium III lub IV) i wczeÊniejszym poczàtkiem

gruczo∏ów i podÊcieliska endometrium w innych miejscach ni˝

choroby [1, 2, 8].

jama macicy, jest przewlek∏ym, post´pujàcym schorzeniem

ginekologicznym diagnozowanym najcz´Êciej u kobiet w wie-

Obraz kliniczny endometriozy

ku reprodukcyjnym [1]. Jednak˝e, wykazano, i˝ pierwsze ob-

u dziewczàt

jawy kliniczne endometriozy u oko∏o 66% kobiet pojawiajà siÓbraz kliniczny endometriozy u dziewczàt ró˝ni siístot-ju˝ przed 20 rokiem ˝ycia [1].

nie od typowej symptomatologii kobiet doros∏ych. Do naj-

Liczne badania kliniczne potwierdzajà wyst´powanie en-

czśtszych objawów choroby nale˝à: nabyta lub post´pujàca

dometriozy u 4-17% dziewczàt i m∏odych kobiet, na co nale˝y

dysmenorrheea (64-94%), acykliczne i cykliczne dolegliwoÊci zwróciç szczególnà uwag´ w procesie diagnostycznym przebólowe (36-91%), dyspareunia (u aktywnych seksualnie dziew-wlek∏ych dolegliwoÊci bólowych miednicy mniejszej i zaburzeƒ

czàt: 14-25%), objawy ze strony uk∏adu moczowego (12%)

miesiàczkowania u dziewczàt [1, 2]. Ze wzgl´du na post´pujà-

oraz objawy ˝o∏àdkowo-jelitowe (2-46%) [1, 2, 4, 9, 10, 11].

cy charakter choroby, sugeruje si´, i˝ wczesna diagnostyka

DolegliwoÊci bólowe brzucha wspó∏wyst´pujàce z endo-

i skuteczna terapia pozwoli∏aby na ograniczenie jej progresji metriozà u nastolatek majà zazwyczaj zarówno acykliczny

i redukcjódleg∏ych powik∏aƒ, takich jak niep∏odnoÊç [1].

i cykliczny charakter (62,6%) w przeciwieƒstwie do manifesta-Wyst´powanie endometriozy u dziewczàt

cji wy∏àcznie cyklicznej (9,4%) lub acyklicznej (28,1%) [1, 2].

Ból miednicy mniejszej u dziewczynek z endometriozà nie

Przewlek∏y ból miednicy mniejszej w ginekologii dziecićej

koreluje ze stopniem zaawansowania klinicznego choroby –

i dziewczćej wyst´puje u 19-73% m∏odych pacjentek [1]. W tej mo˝e wykazywaç du˝e nat´˝enie zarówno w minimalnym, jak

grupie dziewczàt poddanych laparoskopii diagnostycznej roz-

i du˝ym stopniu zaawansowania endometriozy [2].

poznaje sińajcz´Êciej: endometrioz´, zrosty pooperacyjne,

Niejednokrotnie zaburza prawid∏owe codzienne funkcjo-

torbiele czynnoÊciowe jajników, wady rozwojowe narzàdu rod-

nowanie i aktywnoÊç dziewczynek [1, 2]. Cechà charaktery-

nego, zapalenie wyrostka robaczkowego lub nie potwierdza siśtycznà dolegliwoÊci bólowych w przebiegu endometriozy, od-

˝adnej patologii [2, 3, 4].

ró˝niajàcà je od innych patologii miednicy mniejszej, jest brak W badaniu histopatologicznym ogniska endometriozy

poprawy po zastosowaniu hormonalnych dwusk∏adnikowych

rozpoznawane sà u 25-70% dziewczynek [1, 2, 4, 5]. Sugeruje

leków antykoncepcyjnych i NLPZ [1, 2].

siŕównie˝, i˝ u 50-70% dziewczàt z przewlek∏ym bólem mied-

W etiopatogenezie wyst´powania bólu miednicy mniejszej

nicy mniejszej, nieust´pujàcym po zastosowaniu doustnych

w przebiegu endometriozy bierze si´ pod uwagóbrz´k, krwa-

dwusk∏adnikowych leków antykoncepcyjnych i niesterydo-

wienie i aktywnà produkcj´ prostaglandyn z ognisk endome-

wych leków przeciwzapalnych (NLPZ) przez okres 3 miesićy,

triozy, jak i obraz makroskopowy ognisk. Wykazano, i˝ im-

przyczynà dolegliwoÊci jest endometrioza [1, 5].

planty endometrialne o typie czerwonym, jasnym i przezro-

CzśtoÊç wyst´powania endometriozy u dziewczàt z prze-

czystym, najcz´Êciej spotykane u dziewczynek, powodujà naj-

wlek∏ym bólem miednicy mniejszej wzrasta wraz z wiekiem:

silniejsze dolegliwoÊci bólowe [1, 2].

od 12% w wieku 11-13 lat, 28% w wieku 14-15 lat, 40% - 16-

U pacjentek z potwierdzonà endometriozà istotnie cz´Êciej

17 lat, 45% – 18-19 lat do oko∏o 54% w wieku 20-21 lat [2].

wyst´pujà schorzenia o charakterze autoimmunologicznym,

Endometriozŕozpoznaje siŕównie˝ u dziewczynek przed

takie jak: toczeƒ uk∏adowy, reumatoidalne zapalenie stawów,

menarche, które rozpocz´∏y proces dojrzewania i osiàgn´∏y ju˝

zespó∏ Sjögrena, niedoczynnoÊç tarczycy, autoimmunologicz-

poczàtkowà fazŕozwoju gruczo∏ów piersiowych (thelarche:

ne zapalenie tarczycy, fibromialgia, stwardnienie rozsiane,

Th2/Th3 wed∏ug skali Tannera). Niektórzy autorzy sugerujà,

∏ysienie uogólnione i zespó∏ przewlek∏ego zmćzenia [2, 4, 12].

i˝ thelarche wyznacza rozwojowe kryterium, po osiàgnićiu którego nale˝y braç pod uwagéndometrioz´ w procesie dia-Diagnostyka endometriozy u dziewczàt

gnostycznym przewlek∏ego bólu miednicy mniejszej [1, 6, 7].

W diagnostyce ró˝nicowej przewlek∏ego zespo∏u bólowego

Powy˝szy fakt – wyst´powania endometriozy u dziewczàt

miednicy mniejszej u dziewczynek i m∏odych kobiet nale˝y

przed menarche – mo˝e potwierdzaç teori´ pozosta∏oÊci em-braç pod uwagí wykluczyç szereg patologii, takich jak: scho-

brionalnych przewodów Müllera lub teori´ metaplazji komó-

rzenia ginekologiczne (endometrioza, torbiele czynnoÊciowe

rek nab∏onka pierwotnej jamy cia∏a w etiologii endometriozy

jajników, zrosty pozapalne, pooperacyjne, zespó∏ zapalenia

[1, 6, 7].

miednicy mniejszej, wrodzone anomalie rozwojowe przewo-

CzśtoÊç wyst´powania endometriozy u dziewczynek

dów Müllera), zapalenie wyrostka robaczkowego, schorzenia

istotnie wzrasta (od 5-40%) w przypadku obecnoÊci wad na-

˝o∏àdkowo-jelitowe, przepukliny, choroby uk∏adu kostno-sta-

rzàdów p∏ciowych wynikajàcych z wrodzonych anomalii roz-

wowego, moczowego, jak i przyczyny psychologiczne i psy-

wojowych przewodów oko∏oÊródnerczowych Müllera, prowa-

chiatryczne [1, 2, 10].

dzàcych do niedro˝noÊci narzàdu rodnego i zaburzenia odp∏y-

W przypadku podejrzenia endometriozy u dorastajàcych

wu krwi miesiàczkowej [1, 2, 8].

dziewczàt proces diagnostyczny powinien obejmowaç: bada-

Do powy˝szych wad rozwojowych mo˝emy zaliczyç mi´-

nie ginekologiczne i badania obrazowe (badanie ultrasonogra-

dzy innymi: macicća∏kowicie przegrodzonà z podwójnà szyj-

ficzne, rezonans magnetyczny, laparoskopia) [1, 2, 4, 5, 10].

kà macicy, pochwća∏kowicie przegrodzonà, zaroÊnićie ma-

cicy, szyjki macicy i pochwy oraz zaroÊnićie b∏ony dziewiczej.

134

N r 2 / 2 0 0 8

Ginekol Pol. 2008, 79, 133-136

P R A C E

P O G L Ñ D O W E

g i n e k o l o g i a

Endometrioza w ginekologii dziecićej i dziewczćej.

W badaniu ginekologicznym dwurćznym zestawionym

Oceny stadium zaawansowania zmian dokonuje siźgod-

przeprowadzonym w pozycji litotomijnej (badanie przezod-

nie z klasyfikacjà American Society for Reproductive Medicine bytnicze lub przezpochwowe u dziewczàt aktywnych seksual-

[21] – od stadium I do IV. U dziewczàt endometrioza osiàga

nie) nale˝y oceniç prawid∏owoÊç narzàdu rodnego i wykluczyç

najcz´Êciej I i II stadium zaawansowania (oko∏o 40-60%) [1, 2, ewentualne wady rozwojowe. Badajàcy klinicysta powinien

3, 15, 16, 17, 18, 19, 20].

zwróciç uwagńa wyst´powanie miejscowej lub uogólnionej

W przypadku podejrzenia endometriozy u dziewczàt

tkliwoÊci uciskowej i dok∏adnie oceniç okolice przydatków

z przewlek∏ym zespo∏em bólowym miednicy mniejszej i trud-

(wykluczenie obecnoÊci zmian przydatkowych) [1, 2, 4, 5, 10].

noÊci diagnostycznych w trakcie laparoskopii (prawid∏owy ob-

W przeciwieƒstwie do kobiet doros∏ych, u dziewczynek

raz makroskopowy) zaleca si´ pobranie kilku bioptatów

z endometriozà w badaniu ginekologicznym najcz´Êciej

z miejsc typowych dla lokalizacji zmian endometrialnych:

stwierdza si´ ∏agodnà lub umiarkowanà tkliwoÊç palpacyjnà

otrzewna zatoki Douglasa, wiźad∏a maciczno-krzy˝owe i do-

w obr´bie miednicy mniejszej, a bardzo rzadko zmiany torbie-

∏y jajnikowe [1, 2].

lowate przydatków. JednoczeÊnie u wi´kszoÊci nastolatek z mi-Wyniki przeprowadzonych licznych badaƒ klinicznych su-

nimalnym stadium zaawansowania klinicznego choroby nie

gerujà jednoznacznie, i˝ u dziewczàt i m∏odych kobiet z prze-udaje si´ potwierdziç ˝adnej patologii w badaniu [1, 2, 4, 5, 10].

wlek∏ym zespo∏em bólowym miednicy mniejszej, nieust´pujà-

W kolejnym etapie diagnostycznym nale˝y wykonaç bada-

cym po zastosowaniu konwencjonalnej terapii, nale˝y jak naj-

nie ultrasonograficzne, a w wybranych przypadkach równie˝

szybciej wykonaç diagnostycznà laparoskopiĺub laparotomi´

badanie rezonansu magnetycznego, które mogà potwierdziç

[1, 2].

jedynie wyst´powanie wrodzonych anomalii narzàdu rodnego

lub obecnoÊç zmian przydatkowych, natomiast nie nale˝à do

Leczenie endometriozy u dziewczàt

specyficznych narz´dzi diagnostycznych endometriozy

W leczeniu endometriozy u dziewczàt wykorzystuje si´:

u dziewczynek [1, 2, 4, 5, 10].

metody chirurgiczne, farmakoterapi´ hormonalnà, leki prze-

Podobnie, nie istniejà specyficzne dla endometriozy mar-

ciwbólowe, metody alternatywne leczenia bólu oraz psychote-

kery laboratoryjne [1, 2, 13, 14]. W badaniach klinicznych pró-

rapi´.

bowano oceniaç specyficznoÊç i czu∏oÊç wybranych markerów:

Celem zastosowanej terapii jest zmniejszenie dolegliwoÊci

CA 125, CA 19-9, interleukiny 6 i chromograniny A w rozpo-

bólowych, ograniczenie progresji choroby oraz utrzymanie

znawaniu, monitorowaniu zaawansowania i przebiegu endo-

p∏odnoÊci. Niestety brakuje nadal prospektywnych badaƒ kli-

metriozy. Jednak˝e nie uzyskano jednoznacznych, przydat-

nicznych oceniajàcych d∏ugotrwa∏e efekty leczenia endome-

nych klinicznie rezultatów [1, 2, 13, 14].

triozy u dziewczàt [1, 2].

Zgodnie z wytycznymi American College of Obstetricians

Zalecanà formà leczenia chirurgicznego endometriozy

and Gynecologists (ACOG) z 2005 roku [1], dziewczynkom u dziewczàt jest laparoskopia, w czasie której nale˝y usunàç z przewlek∏ymi dolegliwoÊciami bólowymi miednicy mniej-i zniszczyç wszystkie widoczne ogniska endometrialne (wapo-

szej, po dokonaniu oceny dzienniczka bólowego, wykonaniu

ryzacja laserowa, elektrokoagulacja monopolarna i bipolarna, badania ginekologicznego i dodatkowych badaƒ obrazowych,

resekcja zmian), jak i uwolniç zrosty w miednicy mniejszej [1, nale˝y zaleciç stosowanie cyklicznej dwusk∏adnikowej terapii 2, 10, 15]. W przypadku wyst´powania masywnych zrostów

antykoncepcyjnej i NLPZ przez okres 3 miesićy. W przypad-

i du˝ych zmian endometrialnych trudnych do usunićia w cza-

ku utrzymywania si´ dolegliwoÊci bólowych pomimo zastoso-

sie laparoskopii, metodà chirurgicznà z wyboru jest laparoto-wanego leczenia zaleca si´ wykonanie diagnostycznej laparo-

mia [1, 2, 10, 15].

skopii [1, 2]. Dodatkowo u dziewczàt powy˝ej 18 roku ˝ycia

Dodatkowo w wybranych przypadkach mo˝na zastoso-

ACOG poleca w∏àczenie terapii empirycznej – analogu GnRH

waç inne chirurgiczne metody leczenia bólu miednicy mniej-

na okres 3 miesićy. Ustàpienie zg∏aszanych dolegliwoÊci po-

szej: laserowà ablacjńerwów maciczno-krzy˝owych (laser

zwala na jednoznaczne rozpoznanie endometriozy i jest wska-

uterosacral nerve ablation – LUNA), neurektomi´ przedkrzy-zaniem do laparoskopii [1, 2].

˝owà oraz histerektomiź obustronnym usunićiem przydat-

Laparoskopia jest nie tylko ostatecznym zalecanym eta-

ków (niezalecana u dziewczàt) [1, 2, 10, 15].

pem diagnostycznym przewlek∏ych dolegliwoÊci bólowych

Ka˝de post´powanie chirurgiczne w przypadku endome-

miednicy mniejszej u dziewczàt, ale i metodà leczenia. Pozwa-triozy powinno byç uzupe∏nione leczeniem farmakologicznym

la na rozpoznanie patologii miednicy mniejszej i ∏àcznie z ba-

[1, 2, 10]. W farmakoterapii endometriozy stosuje si´: dwu-

daniem histopatologicznym na jednoznaczne potwierdzenie

sk∏adnikowe preparaty antykoncepcyjne, NLPZ, progestage-

wyst´powania endometriozy [1, 2, 3, 15, 16, 17, 18, 19, 20].

ny, danazol oraz analogi GnRH [1, 2, 10].

Zmiany endometrialne u dziewczynek majà w obrazie la-

Leczenie pierwszego rzutu obejmuje dwusk∏adnikowe pre-

paroskopowym atypowy charakter, odmienny od zmian spo-

paraty antykoncepcyjne i niesterydowe leki przeciwzapalne [1, tykanych u doros∏ych kobiet. Najcz´Êciej wyst´pujà implanty

2, 10]. Niskodawkowa dwusk∏adnikowa antykoncepcja (tablet-

o typie czerwonym (ma∏e krwotoczne punkcikowate zmiany -

ki, systemy transdermalne, pierÊcienie dopochwowe) stosowa-

oko∏o 84%), jasnym i przezroczystym (oko∏o 76%) oraz bia∏ym

na w schemacie ciàg∏ym w po∏àczeniu z NLPZ jest zarówno

(per∏owe, ziarniste punkcikowate zmiany – oko∏o 44%). Zmia-

bezpiecznà, jak i skutecznà terapià leczenia bólu zwiàzanego ny typowe, takie jak torbiele endometrialne pojawiajà si´ bar-z endometriozà zw∏aszcza u nastolatek poni˝ej 16 roku ˝ycia, dzo rzadko zw∏aszcza przed 20 rokiem ˝ycia. U dziewczàt

u których stosowanie innych schematów leczniczych (analogi

z endometriozà czśto wspó∏istniejà patologie rozwojowe na-

GnRH) nie jest zalecane ze wzgl´du na wysoki odsetek dzia-

rzàdu rodnego (oko∏o 20%) [1, 2, 3, 15, 16, 17, 18, 19, 20].

∏aƒ niepo˝àdanych [1, 2, 10].

© 2 0 0 8 P o l s k i e T o w a r z y s t w o G i n e k o l o g i c z n e 135

P R A C E

P O G L Ñ D O W E

Ginekol Pol. 2008, 79, 133-136

g i n e k o l o g i a

Drosdzol A, et al.

Progestageny sà szeroko stosowane w leczeniu endome-

PiÊmiennictwo

triozy osób doros∏ych. Próby leczenia endometriozy u dziew-

czàt terapià progestagennà nie zosta∏y zaakceptowane i nie po-1. American College of Obstetricians and Gynecologists, Committee Opinion. Number 310. Endometriosis in adolescents. Obstet Gynecol. 2005, 105, 921-927.

leca siích ze wzgl´du na du˝à iloÊç dzia∏aƒ niepo˝àdanych,

2. Laufer M, Goldstein D. Gynecologic Pain: Dysmenorrhea, Acute and Chronic Pelvic Pain, g∏ównie zmniejszenie gśtoÊci mineralnej koÊci, zw∏aszcza przy Endometriosis, and Premenstrual Syndrome. In: Pediatric and Adolescent Gynecology.

Ed. Emans S, Laufer M, Goldstein D. 5th Edition. Philadelphia: Lippincott Williams and stosowaniu form d∏ugodzia∏ajàcych (octan medroksyprogeste-Wilkins, 2005, 417-476.

ronu depot) [1, 2, 22].

3. Stavroulis A, Saridogan E, Creighton S, [at al.]. Laparoscopic treatment of endometrio-Danazol jest lekiem o dzia∏aniu antyestrogennym i andro-

sis in teenagers. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2006, 125, 248-250.

gennym, który hamuje rozwój pćherzyków jajnikowych

4. Solnik M. Chronic pelvic pain and endometriosis in adolescents. Curr Opin Obstet Gynecol. 2006, 18, 511-518.

i w konsekwencji wzrost i aktywnoÊç tkanki endometrialnej [1, 5. Laufer M, Goitein L, Bush M, [et al.]. Prevalence of endometriosis in adolescent girls 2, 10]. Danazol jest wysoce skuteczny w leczeniu objawów en-with chronic pelvic pain not responding to conventional therapy. J Pediatr Adolesc Gynecol. 1997, 10, 199-202.

dometriozy u doros∏ych kobiet. Jednak˝e nie powinien byç

6. Batt R, Mitwally M. Endometriosis from thelarche to midteens: pathogenesis and prog-stosowany u dziewczàt, gdy˝ wywo∏uje wiele dzia∏aƒ niepo˝à-

nosis, prevention and pedagogy. J Pediatr Adolesc Gynecol. 2003, 16, 337-347.

danych: zmniejszenie st´˝enia cholesterolu frakcji HDL, insu-7. Marsh E, Laufer M. Endometriosis in premenarcheal girls who do not have an associat-linoopornoÊç, przyrost masy cia∏a, nieregularne miesiàczki,

ed obstructive anomaly. Fertil Steril. 2005, 83, 758-760.

obrz´ki, tràdzik, hirsutyzm oraz zmiany barwy g∏osu [1, 2, 10].

8. Hur J, Shin J, Lee J, [et al.]. Septate uterus with double cervices, unilaterally obstructed vaginal septum, and ipsilateral renal agenesis: a rare combination of müllerian and Analogi (agoniÊci) GnRH dzia∏ajà w mechanizmie hamu-wolffian anomalies complicated by severe endometriosis in an adolescent. J Minim jàcym oÊ podwzgórze-przysadka-jajnik, wywo∏ujàc hipoestro-Invasive Gynecol. 2007, 14, 128-131.

9. Reese K, Reddy S, Rock J. Endometriosis in an adolescent population: the Emory expe-genizm i hipogonadotropizm. Wykazujà bardzo wysokà sku-

rience. J Pediatr Adolesc Gynecol. 1996, 9, 125-128.

tecznoÊç terapeutycznà u doros∏ych. Powy˝sza terapia jest re-10. Propst A, Laufer M. Endometriosis in adolescents. Incidence, diagnosis and treatment.

komendowana (ACOG) dla dziewczynek powy˝ej 16 roku ˝y-

J Reprod Med. 1999, 44, 751-758.

cia przez okres nie d∏u˝szy ni˝ 6 miesićy ze wzgl´du na nieko-11. Harel Z. Dysmenorrhea in adolescents and young adults: etiology and management. J

Pediatr Adolesc Gynecol. 2006, 19, 363-371.

rzystny wp∏yw analogów GnRH (hipoestrogenizm) na mine-

12. Alviggi C, Carrieri P, Pivonello R, [et al.]. Association of pelvic endometriosis with alope-ralizacj´ koÊci [1, 2, 10].

cia universalis, autoimmune thyroiditis and multiple sclerosis. J Endocrinol Invest. 2006, 29, 182-189.

Wykazano, i˝ po 6 miesiàcach stosowania analogów uby-

13. Somigliana E, Vigan_ P, Tirelli A, [et al.]. Use of the concomitant serum dosage of CA tek gśtoÊci mineralnej koÊci beleczkowatej wynosi∏ 5%, a g´-

125, CA 19-9 and interleukin-6 to detect the presence of endometriosis. Results from stoÊci mineralnej w szyjce koÊci udowej – 2% u doros∏ych ko-a series of reproductive age women undergoing laparoscopic surgery for benign gynae-cological conditions. Hum Reprod. 2004, 19, 1871-1876.

biet [1, 2, 10].

14. Tsao K, Hong J, Wu T, [et al.]. Elevation of CA 19-9 and chromogranin A, in addition Wiadomo, i˝ szczytowa masa kostna kszta∏tuje si´ do 20

to CA 125, are detectable in benign tumors in leiomyomas and endometriosis. J Clin roku ˝ycia, a po 18 roku ˝ycia nast´pujà tylko niewielkie zmia-Lab Anal. 2007, 21, 193-196.

ny masy kostnej w szkielecie. Zatem zastosowanie terapii wy-

15. Stavroulis A, Saridogan E, Creighton S, [et al.]. Laparoscopic treatment of endometriosis in teenagers. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2006, 125, 248-250.

wo∏ujàcej stan hipoestrogenizmu mog∏oby istotnie zaburzyç

16. Emmert C, Romann D, Riedel H. Endometriosis diagnosed by laparoscopy in adolescent proces szczytowej mineralizacji kostnej, która przypada na

girls. Arch Gynecol Obstet. 1998, 261, 89-93.

okres m∏odzieƒczy, zw∏aszcza przed 16 rokiem ˝ycia. Analo-

17. Yang J, Shen K, Leng J, [et al.]. Endometriosis in adolescents - analysis of 6 cases. Chin Med Sci J. 2003, 18, 63-66.

gów GnRH nie zaleca siźatem dziewczynkom poni˝ej 16 ro-

18. Nowak A, B∏ogowska A, Chudecka-G∏az A, [i wsp.]. Endometrioza u dziewczàt. Ginekol ku ˝ycia jako terapii pierwszego rzutu, ale przy braku skutecz-Pol. 2001, 72, 335-340.

noÊci ciàg∏ej dwusk∏adnikowej antykoncepcji i NLPZ mo˝na

19. Zrubek H, Sikorski M, Nasser M, [i wsp.]. Endometrioza u dziewczàt i m∏odych kobiet.

Czy mo˝emy zwlekaç z diagnostykà? Ginekol Pol. 1999, 70, 264-269.

rozwa˝yç w∏àczenie analogów przez krótki okres [1, 2, 10].

20. Bourdel N, Matsusak_ S, Roman H, [et al]. Endometriosis in teenagers. Gynecol Obstet W celu zminimalizowania dzia∏aƒ niepo˝àdanych wywo∏a-Fertil. 2006, 34, 727-734.

nych przez analogi GnRH mo˝na stosowaç jednoczasowo do-

21. American Society for Reproductive Medicine. Revised American Society for datkowà terapiéstrogenowo-progestagennà lub progestagen-Reproductive Medicine classification of endometriosis: 1996. Fertil Steril. 1997, 67, 817-821.

nà (tzw. add-back therapy), która nie wp∏ywa na pierwotny 22. Al-Jefout M, Palmer J, Fraser I. Simultaneous use of a levonorgestrel intrauterine system efekt terapeutyczny analogów lecz istotnie zmniejsza ubytek

and an etonogestrel subdermal implant for debilitating adolescent endometriosis. Aust N Z J Obstet Gynecol. 2007, 47, 247-249.

masy kostnej po okresie 12 miesićy. Brakuje jednak badaƒ

klinicznych potwierdzajàcych powy˝szà zale˝noÊç u dziewczy-

nek [1, 2, 10].

Podsumowujàc, zgodnie z wytycznymi ACOG, dziewczyn-

kom poni˝ej 16 roku ˝ycia z objawami endometriozy zaleca si´

dwusk∏adnikowe leki antykoncepcyjne w terapii ciàg∏ej, a

w przypadku braku poprawy mo˝na przez krótki okres zasto-

sowaç analogi GnRH (z/bez add-back therapy) [1].

U dziewczàt powy˝ej 16 roku ˝ycia zaleca siśtosowanie

analogów GnRH (z/bez add-back therapy) jako terapii pierwszego rzutu przez 6 miesićy. W przypadku utrzymywania si´

dolegliwoÊci u wszystkich dziewczàt, bez wzgl´du na wiek,

proponuje siĺaparoskopowà resekcjźmian endometrialnych

i/lub analogi GnRH (z/bez add-back therapy) stosowane d∏u-gotrwale oraz inne alternatywne metody leczenia bólu [1].

136

N r 2 / 2 0 0 8