SOCJALIZM PAŃSTWOWY EUROPIE ŚRODKOWEJ DO ROKU 1956
(PRZYKŁAD POLSKI)
Uwagi wstępne
Periodyzacji historii komunizmu w Polsce. Okresy: wojna; lata 1944-1949; lata 1949-1956; 1956-1970; 1970-80/81; 1980/81-1990.
Wprowadzenie systemu (1944-1949)
• Lewica i komuniści w Polsce w okresie międzywojennym. Losy KPP, znaczenie 1937 r.
• II wojna światowa, zajęcie wschodnich terenów Rzeczypospolitej. Polityka sowiecka na tych terenach, Katyń. Powstanie i znaczenie PPR, GL, AL. Sprawa polska na Zachodzie, sprawa granic powojennych, relacje rządu polskiego z ZSRR. Armia Czerwona na ziemiach polskich, Znaczenie Powstania Warszawskiego, PKWN („Polska lubelska”), Rząd Jedności Narodowej. Poczdam, granice zachodnie, przesiedlenia Niemców, Ziemie Odzyskane.
• Lata czterdzieste: Wojna domowa i elementy pluralizmu, znaczenie PPR i innych partii (PSL, SP, PPS). „Metoda salami”. PPR i Ziemie Odzyskane, wpływ PPR na wybrane resorty.
• Zjednoczenie PPR i PPS, powstanie PZPR. Początek epoki stalinowskiej.
Stalinizm w Polsce (1949-1956)
• Kontekst międzynarodowy: wojna w Korei, zimna wojna. Sowietyzacja pozostałych (za wyjątkiem Jugosławii) krajów Europy wschodniej. Zmiany na czele partii komunistycznych, procesy polityczne.
• Znaczenie partii. Zmiany na czele partii w Polsce. Odejście Gomułki, Bierut, Berman, Minc, Rokossowski. Polityczny monopol PZPR, fasadowa rola SD i PSL. System nomenklatury, kontrola prasy, radia i kultury. Zwiększenie liczebności partii, znaczenie przynależności. Struktura partii—POP i masy członkowskie, instancje (komitety partyjne), egzekutywy, sekretariaty, Biuro Polityczne. Aparat partyjny, aktyw partyjny.
• Penetracja społeczeństwa przez państwo/partię. Nomenklatura. Rola organizacji społecznych, zwłaszcza związków zawodowych. Licencjonowanie organizacji i podporządkowanie ich kontroli partyjnej. Znaczenie organizacji młodzieżowych: ZMP, OJ, SP.
• Formalizacja ustroju „demokracji ludowej” w Konstytucji 1952 r. (wzorowanej na radz.
konstytucji z 1936 r.)
• Represje. Rola aparatu bezpieczeństwa (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego).
Berman, Radkiewicz. Faktyczne podporządkowanie sądownictwa w sprawach politycznych i zbliżonych aparatowi bezpieczeństwa. Wyroki śmierci, więzienia dla osób traktowanych jako przeciwnicy polityczni, inne formy represji. Praktyczne zamknięcie granic. Koncepcja wrogów klasowych, klasowy stosunek do poszczególnych grup ludności.
• Przejmowanie wzorców radzieckich. Bezpośrednie wpływy radzieckie w siłach zbrojnych i aparacie bezpieczeństwa (oficerowie i doradcy). Przejmowanie wzorców radzieckich w innych dziedzinach życia, także w gospodarce.
• Przebudowa tradycji i symboliki. Monopol partii/państwa w kulturze. Reinterpretacja historii Polski (historii politycznej, ale i historii społeczeństwa i kultury) w kategoriach klasowych. Przejmowanie (mniej konsekwentne niż w innych krajach regionu) wizualnej symboliki wzorowanej na ZSRR. Socrealizm w sztuce. Przykłady z dziedziny architektury.
• Próby podporządkowania państwu Kościoła katolickiego.
• Śmierć Stalina (III 1953) nie kończy stalinizmu, zmiany w Polsce dopiero w 1956 r., pochodna XX Zjazdu KPZR i „tajnego referatu” Chruszczowa.
Przemiany gospodarcze 1944-1949
• Gospodarka wojenna 1944-1945.
• Reforma rolna 1944 r. Sytuacja wielkiej własności ziemskiej na poszczególnych obszarach Rzeczypospolitej w czasie wojny. Zasady, zasięg terytorialny, spór o kształt między PPR a PSL. Polityczne cele reformy. Sposób potraktowania b. właścicieli ziemskich. Stosunek chłopów do reformy.
• Nacjonalizacja przemysłu. Duża rola przemysłu państwowego przed wojną. Sytuacja przemysłu w czasie wojny: kontrola okupanta, zniknięcie właścicieli. Rozbudowa przemysłu przez Niemców. Zniszczenia w ostatniej fazie wojny. Demontaż części zakładów przez Armię Czerwoną. Spontaniczne aspekty nacjonalizacji.
• „Bitwa o handel” (1944) i likwidacja prywatnego hurtu.
• Atrofia bankowości.
• Trzyletni plan odbudowy gospodarczej, rola Centralnego Urzędu Planowania (CUP).
• Spory o ustrój gospodarczy. PPS-u koncepcja modelu trójsektorowego: sektor prywatny, spółdzielczy, państwowy.
Gospodarka w okresie stalinowskim
• Dyskusja o CUP w 1949—spór o metodę liczenia dochodu narodowego, o znaczenie konsumpcji w planie –ale chodzi o wprowadzanie metod z ZSRR. Likwidacja CUP, powstanie Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. PKPG staje się—de facto—
centrum koordynacji, superministerstwem gospodarczym. Powstają ministerstwa branżowe. Wykształca się nakazowo-rozdzielczego system gospodarczy.
• System nakazowy i częściowe racjonowanie artykułów konsumpcyjnych, państwowy handel detaliczny ograniczają rynek.
• Reforma pieniężna niszczy zasoby oszczędności i obniża siłę nabywczą ludności. NBP
staje się superbankiem, elementem systemu nakazowego.
• Industrializacja. Plan 6-letni. Rozbudowa przemysłu ciężkiego, przede wszystkim hutnictwa. Huta im. Lenina, Huta Warszawa. Cele industrializacji: podstawy przyszłego rozwoju, zbrojenia (w związku z zimną wojną).
2
• Ocena industrializacji. Industrializacja jako jeden z najważniejszych elementów komunistycznego projektu modernizacyjnego. „Fordyzm.” Poziom uprzemysłowienia przed wojną, rozbudowa przemysłu w latach 50-tych a późniejsze fazy uprzemysłowienia, technologiczny poziom uprzemysłowienia. Uprzemysłowienie a poziom życia ludności: normy, płace, ceny, poziom zaopatrzenia, dostępność dóbr.
• Rolnictwo. Rolnictwo a finansowanie uprzemysłowienia. Podporządkowanie rolnictwa indywidualnego systemowi nakazowemu: polityka cen i dostawy obowiązkowe. Próba kolektywizacji. PGR-y. Rolnictwo w poszczególnych regionach polskich, cechy specyficzne ziem zachodnich.
• Sprzeczności i napięcia systemu nakazowego.
Zmiany społeczne
• Migracje wieś-miast.
• Stare i nowe miasta.
• Ziemie Odzyskane i osadnictwo.
• Kanały mobilności społecznej.
• Na ile system komunistyczny uzyskał akceptację?
Literatura: Szpak s. 230-241; Jezierski, Leszczyńska r. 11
3