Wykład IX

DRUGA WOJNA ŚWIATOWA

Motywy uczestników
• Państwa totalitarne i autorytarne, państwa demokratyczne—odmienne postawy wobec

konfliktu. Państwa autorytarne i totalitarne są agresywne, państwa demokratyczne są
bierbne, ustępują, postępując wedle zasady, żeby nie dawać przeciwnikom pretekstu do
agresji.

• Niemcy. O co chodziło Niemcom? Ideologia narodowego socjalizmu. Geneza –

romantyzm, Volkism.

• Frustracja społeczeństwa niemieckiego po I wojnie światowej. Idee Hitlera: Wielkie

Niemcy, Żydzi, rasa, Herrenvolk (rasa panów), Lebensraum (przestrzeń
życiowa)poniżenie Niemiec po traktacie wersalskim; gloryfikacja walki i wojny,
przeciwstawianie się „bolszewizmowi”, bolszewizm i Żydzi byli utożsamiani skądinąd
Żydzi utożsamiani również byli ze światową plutokracją.

• Idee gospodarcze. Autarkia, samowystarczalność, odejście od państwa narodowego i idei

wolnego handlu, kształtowanie się idei Grosswirtschaftraum: same Niemcy miały być
przemysłowe i rolniczo samowystarczalne na wypadek wojny, dalsze tereny zaś miały być
zapleczem rolniczym (pozwalającym na wysoką konsumpcję w czasie pokoju),
surowcowym, i terenem kolonizacji dla nadwyżek ludności. Konkretnie, w okresie
poprzedzającym wojnę oznaczało to dążenie do gospodarczego podporządkowania sobie
Bałkan, zaś gdy już zaczęła się wojna—do podporządkowania sobie Ukrainy (zboże) i
Kaukazu (ropa naftowa).

• Idee te były formułowane często post factum, jako uzasadnienie praktycznie prowadzonej

polityki gospodarczej, mającej na celu wzrost zatrudnienia, inwestycje, militaryzację. Od
gospodarki liberalnej do kierowanej, inwestycje infrastrukturalne (autostrady), po 1936
programy rozbudowy armii i floty, odejście od wolnej wymiany handlowej, kontrola
dewiz przez Bank Rzeszy, stosunki gospodarcze z krajami Europy Pd. Wsch. – traktaty
bilateralne, handel clearingowy, polityka kursowa, utrzymywanie się ujemnych bilansów
handlowych Niemiec, znaczenie siły politycznej dla kształtowania się stosunków
handlowych.

• Ogólniej – wizja świata, jako kilka „sfer dobrobytu” (Europejska, amerykańska,

Pacyfiku), składających się z uprzemysłowionego centrum i surowcowo-rolniczych
obrzeży.

• Na ile można mówić, że gospodarka niemiecka została przekształcona w gospodarkę

wojenną?

• Japonia. O co chodziło Japonii? Szybki rozwój gospodarczy od restauracji Meiji, brak

surowców, swoisty nacjonalizm, militaryzacja (ale nie faszyzm), ekspansja na
kontynencie azjatyckim: Korea 1912, potem Mandżuria i Chiny. Konflikt w Europie był
doskonałą okazją do realizacji tych zamierzeń i ambicji.

• Włochy. O co chodziło Włochom? Rzymska idea Morza Śródziemnego jako Mare

Nostrum, a więc dążenia do rozszerzenia wpływów kolonialnych ubrane w ideologię
imperialną sięgającą do wzorców rzymskich. Przede wszystkim cele w Afryce Północnej,
także na Bałkanach.

2

• ZSRR . Mieszanina celów defensywnych i ofensywnych. Nieufność wobec Zachodu,

poczucie niższości i zagrożenia, a więc dążenie do zabezpieczenia się przed możliwą
wojną, a zwłaszcza inwazją niemiecką. Także w sensie geopolitycznym, stąd—gdy już
Niemcy zaczęły wojnę—dążenie do umocnienia się w Europie wschodniej (ziemie
polskie, kraje bałtyckie, Finlandia) i na Bałkanach (Besarabia). Skłonność do traktowania
terenów dawnego imperium rosyjskiego jako w naturalny sposób należnego ZSRR. Żywe
idee rewolucyjne—ZSRR jako lider światowej rewolucji, a więc skłonność do
wykorzystywania okazji dla rozszerzania wpływów.

• Demokracje zachodnie. Dlaczego tyle bierności i pacyfizmu? Pamięć, jak łatwo

poszczególne państwa dały się wciągnąć do I wojny światowej. Francja—wielkie straty
demograficzne. Anglia (także i Francja)—kłopoty odbudowy powojennej, problemy
Wielkiego Kryzysu, napięcia polityczne. USA—tendencje izolacjonistyczne, brak
zainteresowania Europą, brak wiary w Europę.

Konflikty, sytuacje kryzysowe, punkty zwrotne
• IX 1931 Japonia w Mandżurii
• styczeń 1933 Hitler kanclerzem
• militaryzacja Niemiec, stopniowe odchodzenie od traktatu wersalskiego
• III 1935 zagłębie Saary włączone do Niemiec (referendum)
• III 1936 Niemcy wkraczają do Nadrenii
• ZSRR obawia się Niemiec, wstępuje do Ligi Narodów
• X 1935 Włochy napadają na Abisynię, wojna zakończona w maju 1936
• listopad 1936 pakt antykominternowski, XI 37 Włochy
• I 1937 Hitler w Reichstagu oficjalnie zrywa wszystkie umowy traktatu wersalskiego
• listopad 1937, protokół Hossbacha, Hitler mówi o planach w Europie wschodniej i

Lebensraum

• III 1938 Anschluss Austrii
• IX-X 1938 Monachium, Niemcy wkraczają do Sudetów
• 24 X Ribbentrop wysuwa żądanie przyłączenia Gdańska do Niemiec
• III 1939 Niemcy finalizują rozbiór Czechosłowacji (15 III Protektorat Czech i Moraw)
• IV 30 Włochy napadają na Albanię
• pakt Ribbentrop-Mołotow: ZSRR zabezpiecza się (na jakiś czas... ) przed Niemcami,

zyskuje duże obszary w Europie Wschodniej. Niemcy zapewniają sobie dostawy
surowców.

• 1 IX 39 wybuch wojny

Taktyka Hitlera: za każdym razem stawia żądanie, które wewnątrz uzasadnia, że sytuacja
bieżąca jest dla Niemców nie do zniesienia. Na zewnątrz natomiast mówi, że to jego jedyne

3

(ostatnie) żądanie. Demokracje zachodnie za każdym razem (aż po zajęcie Czechosłowacji)
ustępują w przekonaniu, że udało się im uratować pokój i że udało się Hitlera zatrzymć.

Przebieg działań wojennych
• Wojna z Polską—szybka, i z sukcesem przeprowadzona kampania. 1940-41 „dziwna

wojna”—pada Francja (b. słaby opór), IV 1940 Norwegia; V-VI Belgia, Holandia. Wielka
Brytania pozostaje samotna i zagrożona. 1941 wojna powietrzna nad Wys. Bryt., nie
doprowadziła do inwazji. Stopniowy wzrost zainteresowania USA („arsenał dla
demokracji”).

• Atak niemiecki na ZSRR (VI 1941). Dlaczego Niemcy (Hitler) zaatakowały ZSRR? Do

pewnego stopnia wbrew generalicji, niechętnej wojnie na dwa fronty. Oprócz motywów
ideologicznych (nienawiść do bolszewizmu) zaniepokojenie umocnieniem się ZSRR w
Europie Wschodniej i na Bałkanach oraz dążenie do dostępu do zasobów surowcowych
(zboże, ropa naftowa). Początkowe powodzenie ofensywy, która jednak zatrzymuje się w
grudniu wobec braku przygotowania armii niemieckiej do wojny w warunkach rosyjskich
(brak dróg, błoto, potem zima). Spory, czy raczej zdobyć Moskwę (generalicja), czy
posuwać się w kierunku Kaukazu (Hitler). Taktyka radziecka—cofanie, ale spalona
ziemia i partyzantka.

• 1941 Japonia atakuje USA, USA przystępują do wojny, wypowiadając zarazem wojnę

Niemcom. Sojusz angielsko-amerykański: zniszczenie Niemiec priorytetem. Sojusz z
ZSRR i jego charakter. Wojna z Japonią toczy się o wyspy na Pacyfiku, w Chinach, także
w posiadłościach Imperium Brytyjskiego (Birma, Singapur). 1942 najdalszy zasięg wojsk
japońskich na Pacyfiku.

• Land-lease, dostawy amerykańskie kluczowe dla podtrzymania Anglii, ogromne

znaczenie dla ZSRR. 1942 wojna podwodna, Niemcy starają się utrudnić zaopatrzenie.

• 1942/1943 bitwa stalingradzka—punkt zwrotny w wojnie na froncie wschodnim,

ofensywa radziecka 1943, od tego czasu Armia Czerwona posuwa się na zachód.
Stalingrad jest w ogóle punktem zwrotnym w wojnie. W 1944 roku Armia Czerwona
dojdzie do Wisły (a więc odzyska to, co straciła w 1941 r.).

• Afryka. I 1943 sukcesy Aliantów w Afryce Pn., VII 1943 Alianci na Sycylii.
• Otwarcie frontu zachodniego: VI 1944 lądowanie w Normandii, w ciągu paru miesięcy

Alianci dochodzą do Paryża.

• 1945 koniec wojny w Europie i Azji (6 VIII Hiroszima)

Europa pod panowaniem niemieckim
• Podział terytorialny: Rzesza, terytoria włączone do Rzeszy, ziemie okupowane.

Sojusznicy Niemiec. Zróżnicowana polityka wobec poszczególnych obszarów (podstawy
rasistowskie).

• Okupacja militarna, państwo policyjne, represje. Eksploatacja gospodarcza.
• Zagłada (Holocaust). Podstawy ideologiczne. Program Eutanazja. Einsatzgruppen,

mordowanie Rosjan i Żydów. Getta i polityka wobec Żydów, gospodarka gett. W
kierunku ostatecznego rozwiązania: obozy koncentracyjne i obozy zagłady (Sobibór,

4

Bełżec, Chełmno, Treblinka, Brzezinka). Ekonomika obozów, imperium SS, sprzeczności
transportowe.

Wojna a gospodarka – uwagi ogólne
• Koszty: środki wojenne, obniżenie poziomu życia, przesunięcia siły roboczej, zniszczenia,

straty ludnościowe.

• Korzyści: pozyskanie zasobów surowcowych, przemysłowych, siły roboczej; odnowienie

aparatu wytwórczego; wzrost produkcji, wzrost dochodu; czasem polepszenie poziomu
życia, postęp techniczny.

• Problemy gospodarki wojennej: jak szybko i jak głęboko można gospodarkę przestawić?

jakimi metodami (finansowymi i administracyjnymi)? jakie są potencjalne możliwości
finansowania? z dochodów bieżących (podatki)? inflacja? przyszłych (pożyczki)?
wewnętrznych? zewnętrznych? ciężarów nakładanych na terytoria okupowane? jakie są
granice odporności społecznej? jakie są możliwości surowcowe? przemysłowe? na ile
można substytuować pracę kapitałem? Ograniczanie możliwości ze względu na
konieczność sięgania po możliwie najbardziej zaawansowane technologie wojenne.
Względność przestawienia.

• Technologie wojenne II wojny światowej: wojska pancerne, lotnictwo, radar, mobilność,

samochody. Flota, konwoje, flota podwodna. Materiałochłonność wojny.

• Surowce: żelazo, stal, węgiel, metale nieżelazne (pancerze), boksyty (aluminium,

lotnictwo), miedź (amunicja), ropa naftowa, kauczuk (transport), drewno. Żywność,
produkcja rolnicza, zaopatrzenie armii, poziom życia ludności. Import vs. produkcja
wewnętrzna. Hodowla vs. produkcja zbożowa.

• Bilans siły roboczej (mobilizacja), militaryzacja siły roboczej, czas pracy, praca kobiet,

robotnicy przymusowi.

• Wojna jako wyścig gospodarczy – która strona jest w stanie wygrać w wyścigu

przemysłowym w zakresie produkcji wojennej?

Niemiecka gospodarka wojenna
• Doktryna wojenna, jej konsekwencje gospodarcze. Sytuacja surowcowa i gospodarcza

Niemiec. Pamięć I wojny. Różnice w myśleniu Hitlera-polityka i generałów, patrzących z
wąskiej, wojskowej perspektywy. Istota idei Blitzkrieg – osiągnąć korzyści albo
zastraszeniem (Monachium), albo szybkim działaniami (Polska), korzystając z
nagromadzonego potencjału, ale bez głębokiego przekształcania gospodarki. Opozycja
generalicji wobec tej doktryny, podporządkowanie sobie armii przez Hitlera, zamiana
Ministerstwa w OKW. Załamanie idei Blitzkrieg po 1942 r., początek końca.
Przestawienie Niemiec na pełną gospodarkę wojenną, opory Hitlera.

• Metody koordynacji. Stopniowy wzrost znaczenia metod administracyjnych. Goering,
• planowanie, Todt i Ministerstwo Zaopatrzenia Wojennego, Albert Speer jako szef

gospodarki. Spory wewnętrzne: między rodzajami broni, między Wehrmachtem i SS,
między strukturami partii i państwa.

• Postęp techniczny—powolny, bo doktryna oparta na Blitzkrieg.

5

• Finansowanie. Gospodarcze wykorzystanie terenów okupowanych. Zdobycze wojenne,

konfiskaty (mienie żydowskie), kontrybucje okupacyjne, kontyngenty. Przejmowanie
przedsiębiorstw pod zarząd niemiecki Waluty, polityka kursowa, handel zagraniczny,
bilanse handlowe, analogie z sytuacją międzywojenną.

• Gospodarka wojenna sprzymierzonych
• Wielka Brytania. Pesymistyczna wizja – wojna będzie długa, totalna. Programy

zbrojeniowe końca lat trzydziestych. Konieczność budowy armii lądowej, prawie
nieistniejącej. Ograniczenia surowcowe i żywnościowe, zależność Wielkiej Brytanii od
innych krajów imperium; oczekiwanie, że kraje imperium będą współuczestniczyć w
wysiłku wojennym. Konieczność pożyczek zewnętrznych, w praktyce USA, finansowanie
wojny przez przyszłe generacje. Wzrost znaczenia USA w zaopatrzeniu Wielkiej Brytanii.
Zmiany wewnętrzne: odchodzenie od narzędzi finansowych, wzrost narzędzi
administracyjnych; minister skarbu przestaje uczestniczyć w gabinecie wojennym. Wzrost
znaczenia gospodarki materiałowej, komitety międzyresortowe, ich skład, problemy i
sprzeczności. Efekty polityki gospodarczej: wzrost produkcji zbrojeniowej, wzrost
produkcji rolnej. Skutki dla Wielkiej Brytanii: zadłużenie.

• USA. Charakter gospodarki amerykańskiej, jej rozmiary, wyposażenie surowcowe –

kauczuk jedynym surowcem, którego gospodarce amerykańskiej brakowało,
zaawansowanie technologiczne. Niewykorzystane rezerwy, związane z depresją
gospodarczą. Stosunek USA do wojny: początkowo izolacjonizm, niechęć opinii do
angażowania się w sprawy europejskie, słaby rozwój amerykańskich sił zbrojnych,
stopniowe przestawianie się amerykańskiej gospodarki na tory wojenne w związku z
brytyjskim wysiłkiem wojennym. Mobilizacja wojskowa a charakter gospodarki
amerykańskiej, Wielki Kryzys. Paradoksalne skutki – nie tylko ogromne zwiększenie
produkcji, ale i podniesienie poziomu życia i konsumpcji wskutek wzrostu zatrudnienia i
dochodów.

• ZSRR. Industrializacja ZSRR była przygotowywaniem się do wojny, zarazem jednak

Stalin najwyraźniej uważał, że wojna z Niemcami nastąpi znacznie później. Rola układu
Ribbentrop-Mołotow. Słabe przygotowanie do wojny, czystki dowództwa, wątpliwe
przygotowanie materiałowe. Seria klęsk po ataku niemieckim w VI 1941, zaczyna się to
odwracać dopiero w 1942. Mobilizacja ideologiczna—propaganda patriotyczna w miejsce
rewolucyjnej. „Wielka Wojna Ojczyźniana”. Dygresja nt. znaczenia wojny w
legitymizacji ZSRR. Ogromny wysiłek produkcyjny, w tym przerzucenie zakładów za
Ural. Znaczenie lend-leasu. Technologie wojenne—przykłady T-34 i PPSz. Substytucja
kapitału ludźmi w prowadzeniu działań wojennych. Stosunek do czynnika ludzkiego.

Uwagi o postępie technicznym
• Najbardziej zaawansowany w USA. Nowa broń—bomba atomowa. Produkcja masowa.

Logistyka (konwoje).

• Radar, telekomunikacja. (Uwaga o War Room). Szyfry, Enigma.
• Stosunkowo wolny postęp w Niemczech.
• ZSRR—kopiowanie technologii zachodnich, ale i własne pomysły (wykorzystanie

więźniów).

6

Polityczne skutki wojny, odbudowa powojenna
• Całkowite rozgromienie Niemiec i Japonii, wyłonienie się świata dwubiegunowego,

dalsze wzmocnienie USA. Europa zachodnia w sferze USA, umocnienie ZSRR, Europa
Wschodnia w sferze ZSRR – skutki dojścia Armii Czerwonej do Berlina.

• Sytuacja powojenna, odbudowa. Długi brytyjskie, Keynes. Bretton Woods. Plan

Marshalla, pomoc Europie. Wzrost roli państwa, rola państwa w odbudowie gospodarczej.
Porównanie skutków obu wojen: nieszczęścia po I, prosperity po II.

Literatura: Cameron, r. 14, Szpak s. 215-229; Powszechna historia r. VIII; Ciepielewski i
in. r. XVIII.