Wykład VI

PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA

Znaczenie I wojny światowej
Światowy zasięg („Wielka wojna”). Katastrofa humanitarna i gospodarcza. Załamanie porządku
politycznego. Załamanie porządku gospodarczego. Wojna o nowym, totalnym charakterze.
Wyłonienie się nowego, niestabilnego porządku, który doprowadził do powstania totalitaryzmu
prawicowego (faszyzm) i lewicowego (komunizm), a potem do II wojny światowej.

Podłoże konfliktu
• Po zabójstwie arcyksięcia Ferdynanda Austria wypowiada 28 VII wojnę Serbii, Rosja staje po

stronie Serbii, Niemcy po stronie Austrii, Francja i Anglia po stronie Rosji. Odzwierciedla to
układ sojuszy, jakie ukształtowały się w pierwszych dekadach XX w.—Trójporozumienie,
albo Ententa (Francja, Anglia i Rosja) oraz Trójprzymierze (1882), państwa centralne
(Niemcy, Austria i Włochy, które jednak opuściły je w czasie wojny). Ten układ nie był tak
całkiem oczywisty, bowiem sprzeczne interesy występowały nie tylko pomiędzy państwami
należącymi do tych przeciwstawnych bloków, ale i pomiędzy państwami należącymi do
każdego z nich.

• Przykłady konfliktów i punktów zapalnych. Kryzys bułgarski 1886-7—spory Rosji z

Niemcami i Austro-Węgrami o budowę kolei w Bułgarii. Koniec XIX w. woja turecko-
grecka. Próba rozbioru Chin. Konflikt angielsko-francuski o Sudan (1898 Faszoda). Kryzysy
marokańskie 1905 – 1911 (Niemcy próbowali sprowokować Francję licząc, że Anglia jej nie
poprze, co obali sojusz angielsko-francuski). 1908 aneksja Bośni i Hercegowiny przez
Austrię, kryzys bośniacki. Niemcy-Francja—spór dwóch potęg kontynentalnych, konflikt o
Alzację i Lotaryngię, konflikty w Afryce (Maroko). Francja-Anglia—konflikty kolonialne,
zwłaszcza w Afryce (Faszoda). Niemcy-Anglia—konflikty w Afryce, zwłaszcza
południowej, ale przede wszystkim angielskie poczucie zagrożenia szybką rozbudową
niemieckiej floty wojennej. Rosja-Anglia—konflikty na Bliskim Wschodzie (o wpływy w
rozpadającym się imperium osmańskim, o kontrolę nad cieśninami—Rosja chciała opanować
Konstantynopol, w Persja), w Afganistanie; Francja-Rosja—głębokie przeciwieństwa
ustrojowe, ich zbliżenie wynikło głównie z obawy przed Niemcami. Austria-Włochy—Tyrol,
Triest, cz. Dalmacji.

• Bałkany („kocioł bałkański”): przemieszanie grup etnicznych—Serbowie, Bośniacy,

Słoweńcy, Chorwaci, Macedończycy. Część tych grup na terenie rozpadającego się imperium
osmańskiego, część na terenie Austro-Węgier, grozi im dezintegracją. Dążenia Serbii, by
objąć przywództwo tych ruchów. 1908 kryzys bośniacki. Grecja i Turcja zainteresowane
Macedonią. Wojny bałkańskie 1912 i 1913.

• Poczucie, że wojny nie da się uniknąć. Istotnymi składowymi konfliktogennej sytuacji były z

jednej strony imperialne tendencje mocarstw (dążenie do rozszerzenia i umocnienia sfer
wpływów), z drugiej zaś ideologie narodowe czy nacjonalistyczne, żywe zarówno krajach o
mocarstwowej pozycji, jak i wśród narodów zamieszkujących wielkie imperia. Nie sposób
nie przecenić znaczenia ideologii nacjonalistycznej, bowiem ona właśnie dawała
przywódcom możliwości mobilizowania ludzi do udziału w wojnie i masowego poświęcania
życia.

• Niemcy. Bardzo szybko rozwijające się Niemcy były postrzegane jako groźba. Ich produkcja

i eksport rozwijały się najszybciej na kontynencie. Kupcy penetrowali kolonie innych

2

państw, zwłaszcza brytyjskie. Niemcy domagały się własnych kolonii. Rozwijały armię i
flotę. Towarzyszyła temu frazeologia, że „należy im się miejsce pod słońcem”.

• System sojuszy okazał się swoistą pułapką. „Each power felt that it must stand by its allies

whatever the specific issue. This was because all lived in fear of war, of some nameless future
war in which allies would be necessary”

1

. Państwa obawiały się przyszłej wojny, więc

zawierały sojusze i decydowały się poprzeć sojuszników—to jednak sprawiło, że najsłabsze z
imperiów, tj. Rosja (endemiczna sytuacja rewolucyjna) i Austro-Węgry (dążenia
narodowościowe), pociągnęły za sobą pozostałe.

Przebieg wojny
• Strony walczące. Państwa centralne: Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, 1915 Bułgaria. Ententa:

Rosja, Francja, Imperium Brytyjskie, Serbia, Czarnogóra, Belgia, Japonia, 1915 Włochy.
1916 Rumunia. 1917 USA, Chiny, Grecja, i 11 państw amerykańskich. W sumie 34 państwa.
2/3 ludności ziemi (ponad 1 mld.).

• Przebieg wojny. Austria wypowiada 28 VII wojnę Serbii, Rosja staje po stronie Serbii,

Niemcy po stronie Austrii, Francja i Anglia po stronie Rosji. W listopadzie przyłączyła się
Turcja po stronie państw centralnych, działania na froncie bałkańskim. Niemiecka doktryna
wojenna (plan Schlieffena) – Kanne plan (Hannibal 216 p.n.e.) . Niemcy uderzają na
Francję, klęska nad Marną, obie strony grzęzną na froncie zachodnim, po serii bitew
stabilizacja na froncie od Szwajcarii po L Manche. Rosja uderza na Niemcy w Prusach
wschodnich, klęska pod Tannebergiem, ofensywa niemiecka, 1915 zajęcie ziem polskich,
pasmo klęsk rosyjskich. W ciągu 1915 r. Rosja traci 2 ml. zabitych, rannych i wziętych do
niewoli. Front bałkański angażuje Austro-Węgry, Turcję, Serbię, Bułgarię, później Rumunię;
później także front turecki, zaangażowana Rosja, Anglia, Australia, Nowa Zelandia..
Działania w koloniach. w maj 1916 Włochy przyłączają się do Ententy.. II-VII 1916 Verdun,
VI Somma, wielka bitwa materiałowa, wojna powietrzna. Armie posuwały się o 4-6 km,
zginęło 500 tys. Niemców, 410 tys. Brytyjczyków, 202 tys. Francuzów.. W 1916 i 1917
wojna podwodna, mająca na celu osłabienie Anglii, w 1917 powietrzna, bombardowania
Anglii najpierw przez sterowce, potem bombowce.. VIII 1916 Rumunia przystąpiła do wojny
po stronie Ententy. W 1917 przystąpiły do wojny USA, w tym samym czasie postępować
zaczął rozkład Rosji, w listopadzie w Brześciu Litewskim zawieszenie broni niem.-ros.. W
1917 seria klęsk niemieckich na froncie zach., . zakończenie wojny – kryzys wewnętrzny, a
potem rozpad monarchii austro-węgierskiej; kryzys w Niemczech, bunt części floty,
proklamowanie republiki, pokój w Compiègne. Wyczerpanie i rozkład wewnętrzny, a nie
całkowita klęska przyczyną zakończenia wojny.

Sztuka i technologia wojenna
• Niemiecka idea prowadzenia wojny: „śniadanie w Paryżu, obiad w Petersburgu”—bo brak

zasobów, ale duże możliwości manewru; przekonanie, że najpierw trzeba się uporać z
Francją, bo Rosja potrzebuje więcej czasu na mobilizację (plan Schlieffena). Fiasko tej
strategii. Dało to nieuniknioną przewagę Entencie, Niemcy nie mieli dostępu do surowców i
żywności.

• Wojna pozycyjna, wojna manewrowa (tarcza i miecz). Środki transportu wojsk: kolej, trakcja

konna, przemarsze, mało ciężarówek. Technika wojny pozycyjnej: umocnienia, drut

1

R. R. Palmer, A History of the Modern World, New York 1963, s. 669.

3

kolczasty, pola minowe, karabiny maszynowe. Środki ataku: artyleria, początki
wykorzystania czołgów, lotnictwo, sterowce. Charakter wojny: wojna pozycyjna, bardzo
długotrwałe działania wyniszczające, stosunkowo małe znaczenie działań manewrowych.
Okopy, umocnienia, drut kolczasty, karabiny maszynowe—wielka przewaga obrony. Atak,
przełamanie obrony, wymagał długotrwałego przygotowania artyleryjskiego.

• Najważniejsze przykłady:
• Verdun, luty-sierpień 1916. Niemieckie plany ofensywy—celem nie przełamanie obrony, lecz

wciągnięcie i wyniszczenie dużej liczby żołnierzy francuskich i uzyskanie proporcji strat
Niemcy-Francja 2:5. Rzeczywiste straty: Niemcy—330 tys., Francuzi—350 tys.

• Somma, ofensywa aliantów lipiec-październik 1916—Ententa umieściła 2000 dział na

odcinku 15 km, ostrzał trwał 7 dni, nadzieja na przełamanie obrony. Brytyjczycy stracili 60
tys. żołnierzy pierwszego dnia, przez tydzień posunęli się tylko 1 milę naprzód, po
miesiącu—2,5 mili. Straty: Niemcy 500 tys., Brytyjczycy 400 tys., Francuzi 200 tys. Alianci
nic w sensie strategicznym nie uzyskali.

• Blokada morska i zmiana jej rozumienia—od „kontrabandy” do pełnej blokady. Wojna

podwodna i jej prymitywny charakter—dowódca łodzi miał małe możliwości rozpoznania i
ostrzeżenia statku, mógł go tylko zatopić. II 1915 Niemcy uznają wody wokół Wysp
Brytyjskich za teren działań wojennych, 3 miesiące później zatapiają Lustitanię (1200 ofiar,
w tym 118 Amerykanów), protesty amerykańskie, wznowienie wojny podwodnej 1917.

• Rezultaty: konieczność mobilizacji ogromnych zasobów ludzkich. Z 3,7 mln. Żołnierzy w

czasach pokoju (1,2 państwa centralne, 2,45 Ententa) armie te powiększyły się do około 15,6
mln. (6,3 i 9,3). Ogromne straty w ludziach (tab.). Anglicy stracili jedną generację, pól
miliona ludzi przed trzydziestką. Szczególnie ludzi z klas wyższych – oficerowie pierwsi
wychodzili z okopów. Jedna czwarta studentów Oxford i Cambridge zginęła. Wojna zarazem
zmieniła uczestników psychologicznie, zbrutalizowała, natchnęła poczuciem wyższości.
Adolf Hitler.

• Ogromna materiałochłonność. Armia niemiecka zużywała miesięcznie 250 mln. Sztuk

amunicji karabinowej i 9 ml. sztuk amunicji artyleryjskiej.

Gospodarka wojenna
• Wyzwania: konieczność planowania w wielkościach fizycznych w związku z

podporządkowaniem produkcji konkretnym potrzebom, zgłaszanym przez wojsko.

• Konieczność realokacji zasobów. Ludzkich, bo znaczna część siły roboczej idzie na front.

Materialnych, bo zasoby trzeba przesunąć z konsumpcji na produkcję wojenną, z konsumpcji
ludności cywilnej na konsumpcję żołnierzy. Produkcję przemysłu trzeba było przestawić z
pokojowej na wojenną, przenieść robotników do tych zajęć. Konieczność poradzenia sobie z
brakami surowcowymi, spowodowanymi z załamaniem handlu światowego i ograniczeniem
dostępu do surowców. Konieczność mobilizacji psychologicznej społeczeństw, żeby
zaakceptowały te wyrzeczenia.

• Metody: kontrola gospodarki materiałowej – transakcje między przedsiębiorstwami podlegają

zatwierdzeniu przez powołane do tego urzędy. Kontrola rynku pieniężnego – odejście od
waluty złotej, zawieszenie wymienialności. Kontrola handlu zagranicznego – zezwolenia,
waluty przymusowo sprzedawane i skupowane przez bank kontrolowany przez państwo..
Zawieszenie części praw pracowniczych, zakazy strajków, zwiększenie zatrudnienia kobiet
(choć nie było mobilizacji kobiet). Racjonowanie artykułów konsumpcyjnych, państwowe

4

monopole zbożowe, wprowadzanie namiastek (Ersatz) artykułów konsumpcyjnych. Ludzie
odeszli do wojska, a trzeba było ich wyżywić. Na terenach okupowanych, gospodarka
rabunkowa – aparat wytwórczy nie jest odnawiany, co prowadzi do jego fizycznego zużycia.

• De facto, jest to wprowadzanie elementów tego, co później nazywano gospodarką planową

lub nakazową. Różne państwa wprowadzały to w różnych momentach, w różnym stopniu.
Wprowadzano jednak nawet w USA, gdzie też nastąpiło przestawienie przemysłu na
produkcję zbrojeniową i ograniczenie konsumpcji

2

. W Niemczech, które najdalej się w tej

dziedzinie posunęły, twórcą był Walter Rathenau. Mobilizował produkcję przez
podporządkowywanie przemysłu wielkim zjednoczeniom produkcyjnym, organizowanym dla
poszczególnych gałęzi. Każde z nich miało maksymalizować produkcję, ustalało ceny, oraz
rozdzielało zadania i środki poszczególnym przedsiębiorstwom i zakładom. Praktycznie,
zaprzestanie konkurencji i triumf monopoli.

• Finansowanie. Podatki, podatki nadzwyczajne. Pożyczki zagraniczne (państwa Ententy,

zwłaszcza Wielka Brytania). Pożyczki wewnętrzne – państwa centralne, zwłaszcza Niemcy.
Niemcy rozpisały w czasie wojny 9 pożyczek wewnętrznych (97 mld. Marek, 90 proc.
środków uzyskanych na rynku wewnętrznym). Dochody z emisji pieniądza papierowego,
inflacja – Rosja. Istota gospodarki wojennej – odejście od alokacji rynkowej na rzecz
nakazowej, odejście od kierowania się zasadą efektywności na rzecz zaspokojenia potrzeb
rzeczowych.

Skutki polityczne
• Traktaty wojenne (paryskie). uznanie winy Niemiec. skutki wojny dla Niemiec: terytorialne

(Alzacja i Lotaryngia), reparacje, demilitaryzacja, utrata kolonii. Krytyka Keynesa. skutki dla
imperium austro-węgierskiego–rozpad imperium. skutki dla Turcji – rozpad imperium.
Rewolucja rosyjska. nowe państwa. przyczyny powstania, rozpad imperiów, ruchy narodowe;
polityka mocarstw, kordon sanitarny przeciw rewolucyjnej Rosji. Nowe państwa: Finlandia,
kraje bałtyckie, Czechosłowacja, Austria, Węgry, Jugosławia, powiększenie Rumunii
kosztem Węgier, próby stworzenia Armenii, Gruzji, Azerbejdżanu (naciski brytyjskie), ale
wobec zbliżenia turecko-rosyjskiego nie zrealizowane. Traktaty paryskie sformalizowały
skutki wojny. Rozpad trzech imperiów (Rosja, Austro-Węgry, Turcja). A w ich miejsce,
powstanie nowych państw: Finlandia, kraje bałtyckie, Polska, Czechosłowacja, Austria,
Węgry, Jugosławia, powiększenie Rumunii kosztem Węgier. Próby stworzenia Armenii,
Gruzji, Azerbejdżanu (naciski brytyjskie), ale wobec zbliżenia turecko-rosyjskiego nie
zrealizowane. Zmiana politycznej pozycji Niemiec w Europie: przegrana, ale i uznanie winy
Niemiec, a zatem okrojenie terytorialne, odebranie kolonii, demilitaryzacja i reparacje. To
miało się okazać zarzewiem napięć na przyszłość. Utworzenie Ligi Narodów,

2

“Eight thousand ton of steel a year was saved in the manufacture of women’s corsets, and 75,000 tons of tin in the

making of children’s toy wagons.” Ibid., s. 686.

5

Konsekwencje gospodarcze
• Po części, wynikły z samego jej przebiegu, strat i zniszczeń. Po części, z traktatowego

rozwiązania. Na następujące kwestie należy zwrócić uwagę

• Straty ludnościowe, zniszczenia i straty materialne.
• Skutki dla państw walczących w Europie, zwłaszcza Niemiec. Zubożenie Niemiec,

zmuszonych do płacenia reparacji, ostrzegał przed tym Keynes. Inflacja w Niemczech, wynik
zniszczeń, reparacji, spłat wojennych pożyczek – i polityki gospodarczej rządu niemieckiego.
Inflacja sprzyjała odbudowie powojennej, ale miała tragiczne konsekwencje społeczne.
Zakończyła ją reforma Schachta.

Mobilizacja i straty w ludziach w czasie I wojny światowej

Mobilizacja

65,0

Ogółem straty ludności 12,0
Zabici

8,7

w tym:
Niemcy

1,9

Rosja

1,7

Francja

1,4

Austro-Węgry 1,0
Wielka

Brytania

0,9

Źródło: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 6.

• Dezintegracja gospodarki światowej. Gospodarka światowa przed I wojną światową, druga

rewolucja przemysłowa, potęgi przodujące. „Pierwsza globalizacja”, integracja rynku
światowego: handel towarami, mobilność kapitału, migracje i ruch siły roboczej, waluta
złota, miary globalizacji—zbieżność cen. Po wonie cofnięcie tych tendencji, odejście od
waluty złotej, autarkia, nacjonalizm ekonomiczny. Rosja Radziecka. Wolniejszy wzrost.

• Zmiana gospodarczego układu sił. Ameryka pierwszą potęgą, z dłużnika wierzycielem.

Skutki społeczne
• Zmiany obyczajowe, demokratyzacja w krajach zwycięskich związane z masową mobilizacją.
• Załamanie burżuzyjno-konserwatywnego porządku w krajach, które przegrały. Słaba

republika w Austrii, na Węgrzech rewolucja krwawo stłumiona.

• Skutki społeczne inflacji—uderzyła ona w warstwy średnie (zwłaszcza w Niemczech), a tym

samym podcięła podstawy porządku społecznego. W Niemczech, podsycając ruchy
radykalne, przyczyniła się do powstania narodowego socjalizmu.

• Ruchy rewolucyjne (Rosja, Niemcy, Węgry). Ruchy te miały dwojaki charakter, rewolucji

społecznych, ale i narodowych. Zmianach ustrojowych na rzecz republikanizmu i demokracji,
niestety w Europie Środkowej miało to następnie przesuwać się w kierunku totalitaryzmu.
Ruchu na rzecz „nowoczesności”, w dobrym ale i złym tego słowa znaczeniu. Społeczeństwo
masowe, ruchy masowe – sprzyjały demokratyzacji, ale i totalitaryzmowi. Sztuka
nowoczesna. Zmiany obyczajowe – skok na rzecz emancypacji kobiet, „zrzucenie gorsetu”.