Opracowanie: dr Katarzyna Zamorska
R è s u m è
I. HISTORIA
FAZY POLITYKI RODZINNEJ:
• Pierwsza: działania o charakterze „polityki rodzinnej”; rozpoczęła się w
Europie we Francji oraz w Szwecji na przełomie XIX i XX w. Zainteresowanie
problematyką rodziny wynikało z dwóch przesłanek: demograficznej – niska
stopa urodzeń; ekonomicznej – niskie dochody.
Ta faza rozwoju polityki rodzinnej koncentrowała się więc na rozwiązywaniu
problemów związanych z niskim przyrostem naturalnym i z ubóstwem.
Pierwsze zatem środki zaradcze, jakie zastosowano, były świadczeniami
pieniężnymi, wypłacanymi pracownikom mającym dzieci i niskie dochody.
** zasiłki rodzinne na szeroka skalę zostały wprowadzone dopiero po II wojnie
światowej.
• Druga: została zapoczątkowana w latach 60. Wiązała się ona z problemami
łagodzenia rozpiętości dochodowych – pociągało to za sobą redystrybucję od
osób bezdzietnych do rodzin z dziećmi.
Rozszerzony został system pomocy, który zaczął obejmować różne obszary
działań: wychowanie, piekę zdrowotną, mieszkalnictwo, zatrudnienie,
świadczenia społeczne, transfer dochodów. Europejska polityka rodzinna
zaczęła nabierać cech uniwersalnych, bowiem dotyczyła rodzin mających
dzieci, ale nie tylko ubogich (choć oczywiście rodziny o niskich dochodach
nadal pozostawały w centrum uwagi).
• Trzecia: przypada na lata 70., choć na przykład w Szwecji nastąpiła ona dużo
wcześniej.
Polityka rodzinna został ukierunkowana na reagowanie na problemy, które
wynikały ze zmian w rodzinie, jego modelu, strukturze, a także nowego
podziału ról. Przybyło rodzin niepełnych (które relatywnie były w gorszej
sytuacji materialnej, z większymi problemami wychowawczymi) oraz rodzin,
gdzie dwoje rodziców pracowało zawodowo.
• Czwarta i kolejne: to lata 80., kiedy to termin polityka rodzinna zaczęto
łączyć z określeniem działań na rzecz dzieci i ich rodzin, a zwłaszcza takiej
polityki państwa, w której celem jest wsparcie wpływu na sytuację rodzin
mających dzieci lub poszczególnych osób w ich rolach rodzinnych.
Polityka rodzinna kolejnych dekad umocniła wcześniej podejmowane wątki.
Jednocześnie zaczęło utrwalać się przekonanie o roli rodziny w procesach
rozwojowych. Zwrócono uwagę, że zmiany w zakresie funkcji rodziny, ról i
obowiązków zależą nie tylko od samej rodziny, jej członków i społeczności, w
której żyje, warunków społecznych, ekonomicznych, kulturowych, religijnych
etc., ale także od procesów kształtujących te uwarunkowania, kreujących nowe
postawy, wartości i zachowania.
1
Opracowanie: dr Katarzyna Zamorska
R è s u m è
II. DEFINICJA POLITYKI RODZINNEJ:
Całokształt norm prawnych, działań i środków uruchamianych przez państwo w celu
stworzenia odpowiednich warunków życia dla rodziny; jej powstania, prawidłowego
funkcjonowania i spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie ról.
U podłoża tak zdefiniowanej polityki rodzinnej leżą następujące założenia:
1. rodzina jest podstawową i najważniejszą instytucją społeczną,
2. rodzina powinna być wspierana przez państwo,
3. polityka rodzinna oznacza wielość polityk, a nie pojedynczy, jednolity akt prawny.
? Kiedy został użyty po raz pierwszy termin polityka rodzinna?
Termin ten po raz pierwszy został użyty podczas europejskiej dyskusji nad polityką społeczną
w stosunku do rodziny i dzieci. Rozmowy te zapoczątkowane zostały w latach 40. XX wieku i
są kontynuowane w różnych postaciach po dzień dzisiejszy.
* Cele i instrumenty polityk rodzinnych poszczególnych krajów są uzależnione od
procesów demograficznych i społeczno-ekonomicznych, a także od czynników kulturowych.
Na istotę polityki rodzinnej we wszystkich rozwiniętych krajach uprzemysłowionych
wpływają takie zjawiska jak: starzenie się społeczeństw, zmiany w strukturze rodziny,
aktywność zawodowa kobiet i wynikająca stąd potrzeba znalezienia równowagi pomiędzy
życiem zawodowym a życiem rodzinnym.
**Państwo stanowi główny podmiot kształtowania polityki rodzinnej, albowiem na nim
spoczywa obowiązek i odpowiedzialność za określanie, prowadzenie i finansowanie tej
polityki.
III. DEFINIOWANIE RODZINY
Definicja rodziny powinna być dostatecznie szeroka, aby mogła objąć rozmaitość typów,
struktur, ról i stosunków dotyczących zwykle co najmniej jednej osoby dorosłej i jednego
dziecka.
Przedmiotem zainteresowania polityki rodzinnej jest więc:
małżeństwo z dziećmi,
rodzice z dziećmi (konkubinaty),
jedno z rodziców z dziećmi (samotny ojciec, samotna matka).
W zależności od przyjętego głównego celu polityka rodzinna może być adresowana do:
wszystkich rodzin z dziećmi,
wybranych kategorii rodzin z dziećmi (np. rodziny ubogie, wielodzietne, niepełne,
dotknięte patologią społeczną).
2
Opracowanie: dr Katarzyna Zamorska
R è s u m è
Przykłady:
W Europie polityka rodzinna adresowana jest do wszystkich rodzin, ale w jej ogólnych
ramach wskazywane są szczegółowe cele związane z pomocą rodzinom znajdującym się w
trudnych sytuacjach życiowych.
W Stanach Zjednoczonych, które nie prowadzą jasno zdefiniowanej polityki rodzinnej
adresatami działań na rzecz rodziny są przede wszystkim dzieci biedne pozostające na
utrzymaniu rodziny.
Polityka rodzinna w skali międzynarodowej odnosi się do wszystkich rodzin i dzieci, a nie
tylko do rodzin ubogich lub rodzin z problemami. Zwracając szczególną uwagę na sytuację
dzieci uznaje się, że polepszenie ich losu wymaga pomocy dla rodziców i rodziny.
Uwaga!!!
Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny, formy życia rodzinnego, czynniki wpływające na
przemiany rodziny współczesnej więcej: Grażyna Firlit-Fesnak, Rodziny polskie i
polityka rodzinna; stan i kierunki przemian, [w:] Polityka społeczna. Podręcznik
akademicki, (red.), PWN, Warszawa 2007.
IV. MODELE POLITYKI RODZINNEJ
1. Polityka rodzinna zgodna z tradycyjnymi modelami polityki społecznej (w tym wypadku
kryterium jest zakres ingerencji państwa w wolną grę sił rynkowych). Na tej podstawie
możemy wyróżnić:
Model socjaldemokratyczny (lub instytucjonalno-redystrybucyjny)
• jest charakterystyczny dla krajów skandynawskich
• zakres ingerencji państwa w sprawy socjalne jest tam największy wśród krajów
kapitalistycznych.
• wiele świadczeń społecznych przysługuje np. z tytułu obywatelstwa
W modelu konserwatywno-korporacyjnym z kolei dominują programy oparte na
przezorności obywatela, a więc o charakterze ubezpieczeniowym, a wysokość świadczeń w
dużym stopniu zależy od statusu na rynku pracy i uzyskiwanych dochodów (Niemcy).
Spośród krajów europejskich najsłabiej rozwinięte systemy polityki społecznej
występują w krajach śródziemnomorskich. W modelu, kształtowanym pod pływem
społecznej nauki Kościoła katolickiego, głównymi podmiotami polityki społecznej ma być
państwo, ale przede wszystkim rodzina, a następnie społeczność lokalna i organizacje
społeczne
2. Modele polityki rodzinnej skonstruowane na podstawie cech demograficzno-społecznych
Bierze się pod uwagę:
• przeciętne trwanie życia
• zmniejszanie się wskaźników małżeństw
• obniżanie się stopy urodzeń, wiek urodzenia 1. dziecka przesunął się wzwyż
• zmniejszanie się liczebności rodzin
• występują tendencje wzrostowe w zakresie urodzeń pozamałżeńskich
3
Opracowanie: dr Katarzyna Zamorska
R è s u m è
• liczba rodzin ulega zmniejszeniu przy jednoczesnym wzroście rodzin niepełnych
Na tej podstawie wyróżnić można trzy modele:
Skandynawski – Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania, Irlandia. Są to kraje pionierskie w
przemianach społeczno-demograficznych rodziny.
Centralnoeuropejski – Niemcy, Belgia, Luksemburg, Szwajcaria. Procesy formowania i
funkcjonowania rodziny w dużym stopniu zbliżają się do modelu skandynawskiego
szczególną pozycję zajmuje polityka rodzinna we Francji z szeroko rozwiniętym systemem
różnych instytucji i instrumentów.
Południowoeuropejski – występuje w Hiszpanii, we Włoszech, Grecji, Portugalii. Zmiany
przebiegają tu bardzo powoli, podtrzymuje się silny wpływ tradycji, co oczywiście nie
oznacza, ze zmiany nie zachodzą.
więcej: procesy demograficzne, charakterystyczne dla tych modeli + wartości: Bożena
Balcerzak-Paradowska, Współczesne tendencje przemian rodziny. Tradycja i modernizacja. Patrz:
Literatura
V. INSTRUMENTY POLITYKI RODZINNEJ
Nie należy oczekiwać, by zasiłki na dzieci, czy jakiekolwiek inne formy wsparcia
ekonomicznego same w sobie sprawiły, by osoby, które nie chcą mieć więcej dzieci, rodziły
ich więcej, jednak mogą zwiększyć stopę urodzeń przez umożliwienie rodzicom, chcącym mieć
więcej dzieci w przywołaniu ich na świat bez zagrożenia dla szans tych już przywołanych oraz
jako sygnał, że państwo, społeczeństwo są zainteresowane prokreacją.
Sir Wiliam Beveridge, 1942
( Social Insurance and Allied Services. Report by Sir Beveridge)
Państwo realizuje politykę rodzinną stosując następujące instrumenty:
Środki prawne
które regulują stosunki rodzinne oraz relacje rodziny z państwem i innymi instytucjami.
Wyznaczają również zasady i warunki korzystania ze świadczeń rodzinnych, określając w ten
sposób krąg uprawnionych do świadczeń pieniężnych, rzeczowych i usług;
świadczenia pieniężne
które w postaci różnych zasiłków i zapomóg mogą być kierowane do poszczególnych rodzin
obligatoryjnie, albo uznaniowo (przez system pomocy społecznej).
System świadczeń pieniężnych w ramach polityki rodzinnej stanowi częściową kompensatę
kosztów utrzymania i wychowywania dzieci, które ponosi rodzina. W kontekście inwestycji w
człowieka dla osiągnięcia poziomu wykształcenia młodych generacji na poziomie
odpowiadającemu XXI wiekowi niezwykle ważne znaczenie ma wysokość tych świadczeń.
4
Opracowanie: dr Katarzyna Zamorska
R è s u m è
W krajach UE występują różne uregulowania prawne, środki i metody działań a także
niejednakowy jest rozwój infrastruktury społecznej;
świadczenia w formie usług
które udzielane są przez różne instytucje. Mają one na celu wspieranie rodziny w wypełnianiu
jej podstawowych funkcji.
Usługi te realizowane są przy pomocy infrastruktury społecznej (np. żłobki, przedszkola,
świetlice szkolne). Potencjał usługowy żłobków i przedszkoli w krajach UE jest znacznie
zróżnicowany zob. podręcznik.
świadczenia w naturze
obejmują dobra rzeczowe przekazywane rodzinom (odzież, opał, paczki żywnościowe itp.);
Do świadczeń o charakterze powszechnym należą:
• urlopy i zasiłki macierzyńskie – w krajach UE jest to od 14 do 18 tygodni
(przewaga 14-16), świadczenia pieniężne to 70-100% wynagrodzenia
pobieranego przez matkę przed urodzeniem dziecka;
• urlopy i zasiłki wychowawcze (rodzicielskie) – czyli urlopy, które
przysługują po zakończeniu urlopu macierzyńskiego. Ten rodzaj świadczeń
występuje nie we wszystkich krajach UE.
* dłuższe urlopy macierzyńskie i urlopy dla ojców przewidywała uchwalona przez Sejm nowelizacja
kodeksu pracy (2008). Przewidziano możliwość wzięcia urlopu przez ojca: w 2010 – tydzień, 2011 –
dwa tygodnie. Ojciec będzie mógł wziąć urlop w dowolnym okresie w ciągu roku. Natomiast zgodnie
z tzw. ustawą prorodzinną (ustawa z 6 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy i niektórych
innych ustaw tzw. ustawy prorodzinnej, Dz. U. z 2008 r. nr 237 poz. 1654) w roku 2009 i w latach
następnych wymiar urlopu macierzyńskiego wyniesie od 20 do nawet 37 tygodni (w zależności od
liczby urodzonych dzieci). Kolejną zmianą jest też przyznanie pracownikom od 2010 r. urlopu
ojcowskiego, który wyrównuje szanse kobiet i mężczyzn na rynku pracy. Rodzice zyskali też lepszą
ochronę przed zwolnieniem. W okresie roku od dnia, w którym pracownik złoży wniosek o obniżenie
wymiaru czasu pracy z tytułu opieki nad dzieckiem, pracodawca nie może rozwiązać z nim stosunku
pracy. Będzie to dopuszczalne wyłącznie w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a
także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające zwolnienie w trybie dyscyplinarnym.
** co prawda od połowy lat 90. XX w. mężczyźni mogą brać urlopy wychowawcze, ponieważ
jednak są one bezpłatne, na taki wybór decydują się bardzo nieliczni.
• opieka nad chorym dzieckiem – jest to zasiłek charakterystyczny dla Polski.
Okres takiego zasiłku wynosi 60 dni do czasu ukończenia przez dziecko 12 lat.
W krajach UE to rozwiązanie jest stosowane sporadycznie;
• zasiłki rodzinne – świadczenia pieniężne długookresowe. W swym założeniu
mają stanowić częściową kompensatę kosztów związanych z utrzymaniem i
wychowaniem dziecka. Bez wsparcia w postaci zasiłków, część rodzin nie
byłaby w stanie realizować swej funkcji w sferze konsumpcji.
Poza tym występują także świadczenia, które nie mają charakteru powszechnego:
Są to na przykład zasiłki z tytułu urodzenia dziecka, zawarcia związku małżeńskiego,
ulgowe bilety w komunikacji miejskiej itp.
5
Opracowanie: dr Katarzyna Zamorska
R è s u m è
Elementy systemu podatkowego – to kolejny środek działań na rzecz rodziny. Nie
występuje we wszystkich krajach UE. Z kolei te, które już istnieją, różnią się pomiędzy sobą.
Mogą to być ulgi albo w zależności od liczby dzieci, albo w powiązaniu z wysokością
dochodu w rodzinie;
W przeszłości istniały jeszcze innego rodzaju pośrednie instrumenty. Były to np. to dotacje
dla producentów tzw. dóbr dla dzieci – obejmują one produkty żywnościowe, odzież,
książki itd. Ten rodzaj instrumentów bezpośrednio wspierających rodzinę był
charakterystyczny szczególnie dla krajów socjalistycznych.
Literatura:
Balcerzak-Paradowska Bożena, Współczesne tendencje przemian rodziny. Tradycja i modernizacja,
[w:] Polityka społeczna. Teksty źródłowe, pod red. L. Dziewięckiej-Bokun, K. Zamorska,
UWr, Wrocław 2003.
Balcerzak-Paradowska Bożena, Polityka rodzinna. Miedzy dwoma modelami, IPiSS, Opracowania
PBZ, zeszyt 10, Warszawa 1999.
Graniewska Danuta, Państwo opiekuńcze a polityka rodzinna, [w:] Polityka społeczna. Teksty
źródłowe, pod red. L. Dziewięckiej-Bokun, K. Zamorska, UWr, Wrocław 2003.
Magnuszewska-Otulak Grażyna, Raport Beveridge’a – dobry przykład podejścia do kwestii
społecznej, [w:] Wokół teorii polityki społecznej, pod red. Barbary Rysz-Kowalczyk, Barbary
Szatur-Jaworskiej, IPS UW, Warszawa 2003.
Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-
Skoczny (red.), PWN, Warszawa 2007, część 2., Wybrane problemy społeczne i
sposoby ich rozwiązywania, pkt 12.
Toffler Alvin, Rodziny przyszłości, [w:] Trzecia fala, przeł. Woydyłło E., PIW 1986, rozdz. XV.
6