Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Wstęp

1. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie z osobami niepełnosprawnymi fizycznie

2. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie z osobami niepełnosprawnymi sensorycznie

3. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie z osobami niepełnosprawnymi umysłowo

4. Przeciwdziałanie izolacji społecznej osób niepełnosprawnych

5. Niepełnosprawni i architektura mieszkań oraz urbanizacja

1

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Wstęp

Co siódmy Polak cierpi z powodu niesprawności. Dodatkowo stale wzrasta liczba osób, które

z powodu złego stanu zdrowia mają trudności z wypełnianiem swoich ról społecznych

i życiowych albo w ogóle nie mogą ich pełnić. Niepełnosprawność nie jest wyłącznie tragedią

dotkniętego nią człowieka. Towarzyszy społeczeństwu od zawsze, jest wpisana w życie tak

samo jak choroba czy starość.

Z medycznego punktu widzenia niepełnosprawność rozumie się nie tylko jako skutek

choroby lub urazu. Przede wszystkim jest ona rezultatem barier, na jakie osoba

niepełnosprawna napotyka w społeczeństwie. Wzrost świadomości oraz wiedzy

społeczeństwa na temat osób fizycznie, psychicznie i umysłowo niesprawnych, a także coraz

większa aktywność niepełnosprawnych pozwalają przypuszczać, że nie powrócą czasy

obojętności wobec ich problemów. Powoli, ale konsekwentnie przedostają się do

codziennego życia społeczeństwa takie pojęcia, jak integracja, znoszenie barier

urbanistycznych i architektonicznych, wyrównywanie szans, normalizacja, poprawienie

jakości życia. Pielęgniarstwo środowiskowe mądrością swoich pielęgniarek dąży do tego, by

życie tych ludzi stało się przyjemne, by mieli szansę na osiągnięcie celów, które nadają sens

ludzkiej egzystencji i sprawiają, że życie z ograniczeniami sprawia radość, że może stać się

całkiem normalne.

„W gruncie rzeczy chodzi o gotowość i uwrażliwienie osób nieupośledzonych, tak aby starały

się one o zagwarantowanie strukturalne i przestrzenne godnego obszaru życia ludziom

niepełnosprawnym” (Pąchalski A., 2003: 17).

2

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

1. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie

z osobami niepełnosprawnymi fizycznie

Światowa Organizacja Zdrowia, klasyfikując niepełnosprawność, dała międzynarodowy

wzorzec dla zdefiniowania konsekwencji wrodzonych i nabytych stanów zdrowotnych.

W związku z tym wyróżnia się:

 uszkodzenie jako odchylenie od norm psychicznych, anatomicznych, fizjologicznych

struktur i funkcji:

• wzroku i słuchu,
• układu kostnego i/lub mięśniowego,
• kończyn,
• mózgu,

 niezdolność/niemożność jako ograniczenie, brak zdolności do działania w sposób

uważany za typowy dla życia ludzkiego:

• patrzenia, słuchania, widzenia,
• poruszania,
• samodzielnego wykonywania codziennych czynności,

 upośledzenie jako indywidualną socjalną niesprawność w wykonywaniu czynności

socjalnych, rozumianych jako normalne w środowisku społecznym i kulturowym:

• orientacja,
• mobilność,
• praca zawodowa,
• niezależność ekonomiczna,
• samodzielność,
• integracja społeczna.

„Na pewne zakresy niepełnosprawności, jako ludzie stojący z zewnątrz, nie mamy wpływu.

Inne są bezpośrednio od nas zależne, np. bariery architektoniczne, dyskryminacja osób

niepełnosprawnych poprzez unikanie kontaktu z nimi, przedmiotowe traktowanie itp. Należy

szukać możliwości likwidowania tych zawinionych przez społeczeństwo wymiarów

niepełnosprawności. Istnieje wiele środków terapeutycznych i pedagogicznych, za pomocą

których można rekompensować takie braki” (Pęchalski A., 2003: 17).

3

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Sposób, w jaki osoba niepełnosprawna będzie przeżywała swoją niepełnosprawność zależy

w dużej mierze od otoczenia. Wciąż zdarzają się sytuacje, spowodowane bezmyślnością,

brakiem wrażliwości, wyobraźni, czasem egoizmem. Osoba niepełnosprawna powinna mieć

zapewnione warunki i możliwości życia, które przynajmniej w podstawowych wymiarach nie

będzie się różniło do życia zdrowej części społeczeństwa.

Integracja to umożliwienie tym ludziom brania udziału w życiu społecznym, adekwatne do

posiadanych zdolności i umiejętności, samodzielnego określania celów życia i ich

autonomicznej realizacji.

Problemy osób niepełnosprawnych fizycznie to:

 możliwość zaspokojenia najbardziej podstawowych potrzeb człowieka,
 pogłębianie się stopnia niepełnosprawności,
 zdolność i możliwość do przemieszczania się,
 poczucie bezpieczeństwa,
 prowadzenie aktywnego życia, wykonywanie pracy zawodowej lub innych zajęć,
 stabilizacja ekonomiczna,
 kontakty z otoczeniem, komunikacja międzyludzka,
 możliwość uczenia się i rozwoju,
 przestrzeganie praw człowieka,
 zawieranie partnerskich związków i przeżywanie seksualności,
 przyjazne środowisko życia,
 mieszkanie jako miejsce:

• bycia u siebie,
• cechujące się stałością,
• samourzeczywistnienia i dysponowania własną osobą,
• wspólnego życia,
• prezentowania własnej osoby i demonstrowania statusu społecznego,

 satysfakcjonujące życie.

Osoby niepełnosprawne fizycznie mają ograniczone możliwości poruszania się. Przyczyną

tego stanu są:

 wrodzone i nabyte wady narządu ruchu,
 wrodzone i nabyte choroby ośrodkowego układu nerwowego,
 urazy,
 wypadki,

4

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

 choroby wymagające amputacji.

W szpitalu, po ciężkim zazwyczaj wypadku, osoby z uszkodzeniem rdzenia kręgowego

znajdują się pod stałą opieką personelu medycznego. Po powrocie do domu nie potrafią się

bez niej obejść i wykonać codziennych czynności. Rodzina jest bezradna.

Pielęgniarka środowiskowa lub rodzinna rozpoczyna bardzo mozolną pracę z chorym i z jego

rodziną. W czasie pierwszych kontaktów z nimi na podstawie wywiadu i badania fizykalnego

ocenia stan, potrzeby, problemy i możliwości samego podopiecznego w zakresie

systematycznego dążenia do samodzielności i aktywności. Ocenia także możliwości

pełnienia funkcji opiekuńczych przez rodzinę. Stan zdrowia, w którym znalazł się człowiek

jest ogromnym problemem, ponieważ osoba z trwałym uszkodzeniem rdzenia kręgowego nie

będzie już z reguły nigdy w pełni sprawna fizycznie. Duże znaczenie w planowaniu opieki ma

też kondycja psychiczna osoby niepełnosprawnej i rodziny.

Celem strategicznym opieki zorganizowanej przez pielęgniarkę środowiskową będzie

doprowadzenie osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim do tego, by prowadziła swoje

życie normalnie i urzeczywistniła plany, które miała przed wypadkiem. Jest to bardzo trudne,

ale możliwe do osiągnięcia, dzięki współpracy z zespołem terapeutycznym i organizacjami,

które zajmują się pomocą i edukacją.

Taką organizacją jest Fundacja Aktywnej Rehabilitacji, prowadząca kompleksowy,

profesjonalny i skuteczny program przywracania do aktywnego życia ludzi, którzy na skutek

wypadku doznali uszkodzenia rdzenia kręgowego.

Człowiek niepełnosprawny fizycznie, korzystający z wózka inwalidzkiego, powinien mieć

informacje, wiedzę i umiejętności niezbędne do prowadzenia normalnego życia. Są to

umiejętności:

 samodzielnego przesiadania się na wózek i zsiadania z niego,
 ubierania się i rozbierania, treningu samoobsługi,
 techniki jazdy na wózku,
 treningu ogólnokondycyjnego,
 poruszania się po domu, po mieście, w terenie, jeżdżenia wózkiem po schodach w dół

i w górę,

 prowadzenia przystosowanego samochodu,

5

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

 poznania dyscyplin sportowych, które może uprawiać na wózku, np. łucznictwa, tenisa

stołowego,

 zapobiegania i leczenia odleżyn,
 życia seksualnego i prokreacji,
 doboru i dopasowania zaopatrzenia urologicznego,
 doboru i dopasowania wózka inwalidzkiego, sprzętu ortopedycznego, rehabilitacyjnego.

Aktywna rehabilitacja jest jednym ze środków na drodze do samodzielności, sposobem na

przezwyciężenie największych ograniczeń fizycznych oraz na pokonanie bariery psychicznej.

Zwycięstwo nad własnymi słabościami i przeszkodami, które z pozoru wydają się

niezwyciężone jest możliwe. Pielęgniarka, która będzie prezentowała taki sposób działania

z osobą niepełnosprawną, rodziną, grupami wsparcia (a taką jest Fundacja), osiągnie sukces

w przywróceniu jej do normalności. Wymaga to troskliwej, starannej, drobiazgowej

i empatycznej opieki, wspierania i zachęcania podopiecznego do wysiłku, a także wiedzy na

temat istniejących grup wsparcia, organizacji pozarządowych przygotowanych do pomocy

pielęgniarkom, rodzinom, a przede wszystkim osobom niepełnosprawnym fizycznie.

Fundacja prowadzi szkolenia dla pielęgniarek oraz tych wszystkich, którzy chcą, organizują

i odpowiadają za pomoc osobom niepełnosprawnym fizycznie.

6

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

2. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie

z osobami niepełnosprawnymi sensorycznie

Człowiek jest istotą społeczną i optymalny rozwój może osiągnąć jedynie poprzez

współuczestnictwo w życiu otaczającej go społeczności. Przez lata potrzeby osób

niepełnosprawnych były niezauważane. Zdawano sobie sprawę z ich obecności, ale była to

obecność bierna, brakowało natomiast ich aktywności oraz możliwości rozwoju osobistego

i społecznego. Ta grupa społeczna nie mogła zaistnieć. Przemiany ustrojowe w 1989 roku

przyniosły zmiany w ustawodawstwie dotyczącym osób niepełnosprawnych. Stworzyły im

możliwość aktywnej obecności w życiu społecznym, jednak same — jako takie — nie

zmieniły ich sytuacji, nie zorganizowały im życia.

Prawo stworzyło szansę i otworzyło przed niepełnosprawnymi nowe możliwości, jednak

wykorzystanie ich jest zadaniem samych niepełnosprawnych. Muszą się zrzeszyć

w organizacje, w których wraz z opiekunami, będą uwzględniać swoje potrzeby, w tym

duchowe i kulturalne, troszczyć się o swoją egzystencję, samodzielność, rozwój, zdobywać

to, co do tej pory było nieosiągalne. Będą mogli korzystać z efektów swojej pracy oraz

kontaktować się ze zdrową częścią społeczności, której pełnowartościowymi członkami

nareszcie się poczują. Powstało wiele organizacji pozarządowych zrzeszających osoby

w zależności od rodzaju niepełnosprawności, np. Polski Związek Niewidomych, Polski

Związek Głuchoniemych, Związek Inwalidów Narządu Ruchu, Polskie Stowarzyszenie

Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera.

Podstawowym celem tych organizacji jest niesienie szeroko rozumianej pomocy ich

członkom, rodzinom i opiekunom. Ten cel jest realizowany poprzez:

 organizowanie różnych form samopomocy,
 prowadzenie czynnej edukacji zdrowotnej wobec członków i sympatyków w zakresie

rehabilitacji leczniczej, korzystania ze sprzętu rehabilitacyjnego pomocniczego,

samoopieki, asertywności, żywienia,

 wymianę informacji i kształcenie w zakresie: obsługi komputerów, jazdy na wózku

w terenie, języka migowego, daktylografii, ideografii, poruszania się osoby niewidomej

w terenie, korzystania przez osoby niewidome z pomocy psów,

 współpracę z ośrodkami zagranicznymi i prowadzenie czynnej wymiany członków oraz

dzielenie się doświadczeniami,

7

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

 wpływanie na polityków i decydentów, by zechcieli dostrzegać problemy osób

niepełnosprawnych,

 inspirowanie, organizowanie i prowadzenie badań naukowych.

Medycyna często nie jest w stanie definitywnie wyleczyć choroby, usunąć

niepełnosprawności czy zniwelować dolegliwości. Zawsze jednak można poprawić komfort

życia osób niepełnosprawnych za pomocą środków medycznych, pozamedycznych oraz

wsparcia społecznego.

Jednym z warunków dobrej jakości życia tych osób jest wartościowe i atrakcyjne spędzanie

wolnego czasu, rozwój osobisty, uczestnictwo w życiu kulturalnym i towarzyskim

społeczności, w której żyją. Niezbędne do realizacji tych celów jest respektowanie przez

społeczeństwo specyficznych potrzeb ludzi niepełnosprawnych sensorycznie, udostępnienie

miejsc użyteczności publicznej, dóbr kultury, przejawiania wobec nich pozytywnych postaw.

Jednym z rodzajów niepełnosprawności jest niepełnosprawność sensoryczna. Jest to

niesprawność dotykająca zmysły, które — jak wiadomo —mają decydujący wpływ na rozwój

człowieka.

W środowisku ludzi niepełnosprawnych funkcjonuje grupa osób, u których niesprawność

dotyczy narządu wzroku. Jest to ułamek procenta całej populacji, zatem ich problemy są

mało znane ogółowi społeczeństwa, często nierozumiane i pomijane.

Problemy człowieka niewidomego

Utrata wzroku albo jego znaczne ograniczenie mają wpływ na możliwości poznawcze. Wiele

informacji człowiek uzyskuje dzięki korzystaniu z tego zmysłu. Dlatego też jego utrata lub

znaczne ograniczenie to odebranie człowiekowi możliwości obserwacji, czytania i pisania

powszechnymi technikami, oglądania filmów i korzystania z rysunków.

Osoba niewidoma narażona jest na wiele urazów: uderzenie się, wpadnięcie na kogoś,

potłuczenie lub przewrócenie przedmiotów w domu, w sklepie, w szkole i w innych miejscach

użyteczności publicznej. Ograniczenie swobody poruszania ma negatywny wpływ na rozwój

fizyczny, może ograniczyć kontakty towarzyskie, życie kulturalne, obniżyć poczucie własnej

wartości. Niewidzenie utrudnia pełnienie ról i obowiązków w rodzinie, wykonywanie

codziennych czynności, prowadzenie gospodarstwa rodzinnego, wychowywanie dzieci,

załatwienie wielu spraw rodzinnych.

8

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Zła sytuacja ludzi niewidomych komplikuje się też z powodu kłopotów z podjęciem pracy,

która spełniałaby ich aspiracje oraz nie budziła obaw i niepokoju pracodawców. Kolejnym

problemem jest poruszanie się w terenie i w pomieszczeniach zamkniętych — z białą laską,

z opiekunem, z psem przewodnikiem lub samodzielnie, pod warunkiem, że osoba niewidoma

odbyła specjalne przeszkolenie organizowane przez ośrodek dla niewidomych.

Prowadzenie domu to również duży kłopot. Wielu niewidomych wymaga pomocy, zwłaszcza

przy gotowaniu posiłków, dobieraniu ubrań, zwłaszcza pod względem kolorystycznym (aby

wyglądali estetycznie). Robienie zakupów, podróżowanie, załatwianie spraw w urzędach to

także czynności wymagające obecności rodziny lub opiekuna. Ponadto problemy osób

niewidomych wynikają z:

 braku akceptacji osób widzących,
 braku sprzętu rehabilitacyjnego,
 braku udogodnień dla niewidomych w sklepach, urzędach, na ulicach, w środkach

transportu,

 trudności z podjęciem nauki na uczelniach wyższych,
 niskich rent,
 braku poczucia bezpieczeństwa — nie są w stanie obserwować mimiki ludzi, więc nie

wyczuwają atmosfery i dystansu.

Pomoc pielęgniarki środowiskowej to inicjatywa własna. Współpracuje ona z zespołem

terapeutycznym, pracownikami ośrodka pomocy rodzinie oraz pracownikami organu

założycielskiego. Wszyscy oni wspólnie starają się pomóc niewidomym poprzez:

 wprowadzenie udogodnień w postaci informacji mówionej w środkach transportu i na

ulicy,

 stworzenie miejsc pracy (to bardzo trudny problem),
 stworzenie możliwości rozwijania indywidualnych talentów,
 stworzenie możliwości kształcenia na uczelniach wyższych,
 uświadamianie społeczeństwu potrzeb i możliwości ludzi niewidomych,
 zmianę stereotypu myślenia,
 zwiększenie świadomości ludzi pełnosprawnych,
 kształtowanie w opinii społeczeństwa nowego wizerunku niewidomych, popartego

przykładami ich osiągnięć i sukcesów w różnych dziedzinach życia,

 pomoc osobie niewidomej i jej rodzinie poprzez edukację,

9

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

 pomoc w spełnianiu pragnień i dążeniu do wyznaczonego celu: założenia własnej rodziny,

zdobycia satysfakcjonującej pracy,

 integrację w szkołach, miejscu zamieszkania (wspólne spędzanie czasu wolnego),
 przygotowanie sprzyjającego integracji „wychowania” zarówno ogółu społeczeństwa, jak

i samych osób niewidomych, wskazanie ich niezależności i samodzielności,

 stworzenie warunków sprzyjających zakładaniu rodziny, miłości, moralności rodzinnej

i społecznej,

 numerowanie i nazywanie pokoi urzędów, hoteli, gabinetów lekarskich i zabiegowych

pismem Braille’a ,

 stworzenie możliwości aktywnego udziału w prezentacjach muzealnych, teatralnych,

kinowych z udziałem lektora,

 oznakowanie pomieszczeń pismem dla niewidomych,
 stworzenie możliwości korzystania z przekazów wielomodalnych, ilustracji dotykowych,

telefonów ze wzmocnionym natężeniem dźwięku.

Pielęgniarka środowiskowa lub rodzinna musi mieć informacje na temat działalności

organizacji pozarządowych, ośrodków rehabilitacji i ośrodków szkolno-wychowawczych dla

osób niewidomych, a także szkół integracyjnych. Pozwoli to na profesjonalne kierowanie

rodziną i osobą niewidzącą w sytuacji, gdy potrzebują pomocy i wsparcia.

Wśród niepełnosprawnych są także osoby z uszkodzonym słuchem, dla których

podstawowym i jedynym środkiem porozumiewania się jest język migowy.

Osoba z uszkodzonym słuchem to człowiek, u którego występuje obniżenie stanu

sprawności funkcjonalnej narządu słuchu utrudniające, ograniczające lub uniemożliwiające

życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych właściwych dla płci i wieku,

zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi.

Osoby niesłyszące wiele problemów rozwiązują same, w rozwiązaniu innych pomaga im

rodzina. Podstawowym środkiem porozumiewania się niesłyszących między sobą oraz

z osobami słyszącymi jest język migowy, w którym nośnikiem informacji jest gest i ruch.

Porozumiewanie się jest także możliwe dzięki środkom komunikacji, wśród których należy

wymienić:

 język mówiony — głośna mowa — łączy się wykorzystywanie pozostałego słuchu

z odczytywaniem z ruchu warg,

10

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

 język artykułowany — wyraźna artykulacja bez użycia głosu — odbierany wyłącznie

przez odczytywanie z ust,

 znaki migowe, daktylograficzne — alfabet palcowy,
 fonogesty — umowne układy rąk i palców wspomagające artykulację,
 gesty naturalne, mimika, pantomimika — odgrywają w wypowiedzi mówiono-miganej taką

samą rolę, jak w mowie subtelności osiągane za pomocą zmiennej intonacji i modulacji

głosu, zmiennego tempa i akcentu oraz specjalnego doboru słów bliskoznacznych.

W praktyce jako integralny środek przekazu w kontaktach między osobami niesłyszącymi

używany jest klasyczny język migowy wspierany szczątkową mową lub artykulacją,

a w koniecznych przypadkach — daktylografią.

Słownictwo w języku migowym to zbiór znaków migowych, umownych gestów określających

poszczególne litery, liczby lub całe pojęcia. Elementami charakterystycznymi znaku

migowego są:

 układ palców i dłoni obu rąk,
 położenie rąk w stosunku do ciała osoby migającej,
 ruch wchodzący w skład całości znaku.

Istnieją również inni użytkownicy języka gestów i symboli, wymagający wspomagających

sposobów porozumiewania się. Wśród nich są osoby z porażeniem mózgowym,

specyficznymi zaburzeniami mowy, np. chorzy po udarze mózgowym, z upośledzeniem

umysłowym, z autyzmem. Pielęgniarka środowiskowa musi wiedzieć o tym, że im mniej

zdolności mówienia posiada dana osoba, tym większe będzie jej zapotrzebowanie na

komunikację wspomagającą, w której korzysta się z gestów, symboli graficznych oraz

znaków przestrzenno-dotykowych i dotyku.

Omówione sposoby porozumiewania się umożliwiają komunikowanie się. Użytkownicy tych

systemów stale potrzebują pomocy, zrozumienia i wsparcia ze strony słuchaczy, aby

samodzielnie porozumiewać się z otoczeniem. Zatem od pielęgniarki rodzinnej należy

wymagać znajomości języka migowego i komunikacji wspomagającej.

11

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

3. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgnacyjne z osobami

niepełnosprawnymi umysłowo

Zmiany zachodzące w organizmie starszego człowieka koncentrują uwagę innych głównie na

chorobach somatycznych. Zdarza się jednak, że niezależnie od istniejących dolegliwości

fizycznych, pojawiają się zmiany w psychice. Obserwuje się prawidłowość polegającą na

nasileniu się z wiekiem określonych cech osobowościowych. Dlatego spodziewamy się, że

osoba dotąd łatwo nawiązująca znajomości w starszym wieku stanie się natrętnym gadułą,

człowiek z natury oszczędny — sknerą, a w osobach o silnym charakterze i skłonnościach

do dominacji dopatrujemy się tyrana. Wielu ludzi niepokoi się, że wraz z wiekiem pogorszy

się stan zdrowia psychicznego ich najbliższych i obawia się związanych z tym problemów

i obciążeń.

Trzeba jednak pamiętać, że pomimo fizycznego starzenia się organizmu, zaburzenia

procesów psychicznych nie są statystyczną regułą. Znakomita większość wiekowych osób

zachowuje doskonałą sprawność intelektualną, aktywność, a nawet kreatywność. Gill

Garrett, autorka publikacji poświęconych pielęgniarstwu i opiece nad ludźmi starszymi,

wyraża pogląd, że „właściwie dopiero w podeszłym wieku coraz bardziej stajemy się sobą”

(Garret G., 1994: 98). I dalej ,,zarówno fizyczne jak i psychiczne umiejętności podupadają,

jeżeli z nich nie korzystamy" (Garret G., 1994: 98). Ze stwierdzenia tego wynika

jednoznacznie, że aktywność umysłowa jest równie ważna, jak ruch i ćwiczenia fizyczne.

Stałe uczestnictwo w życiu społecznym i rodzinnym, łączone z poczuciem odpowiedzialności

za siebie, a także pomaganie innym służą zachowaniu zdrowia psychicznego do późnego

wieku.

Pielęgnowanie chorych z zaburzeniami psychicznymi wymaga zwykle profesjonalnych

działań pielęgniarskich w ramach hospitalizacji. Mniejszą wagę przykłada się do działań na

etapie promocji zdrowia psychicznego i opieki poszpitalnej w środowisku domowym.

Tendencje światowe zmierzają do świadczenia profesjonalnej opieki pielęgniarskiej

w naturalnym środowisku podopiecznych, ograniczając hospitalizację do niezbędnego

minimum. Cenne pośrednie formy funkcjonowania psychiatrycznych placówek medycznych

pozwalają na długoterminową opiekę nad pacjentami z zaburzeniami psychicznymi w ich

środowisku domowym. Coraz większą aprobatę zyskują dążenia zmierzające do tworzenia

form pomocy medycznej i socjalnej w środowisku zamieszkania pod postacią oddziałów

12

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

hospitalizacji domowej, środowiskowo-rodzinnych zespołów wyjazdowych i środowiskowych

domów samopomocy.

Najważniejsze zadania w zakresie opieki nad niepełnosprawnymi psychicznie powierza się

pielęgniarce środowiskowej/rodzinnej, świadczącej fachową pomoc i wspierającej chorego.

Najczęstszymi zaburzeniami psychicznymi w podeszłym wieku są nerwice natręctw,

depresja, stany splątania i otępienie starcze. U podopiecznego obserwuje się zazwyczaj

postawę „od” najbliższych i otoczenia, która wymaga od pielęgniarki przyjęcia postawy „do”

— silnej, jednoznacznej, zdecydowanej i przekonującej. Opieka nad rekonwalescentem po

okresie hospitalizacji przypada na czas remisji choroby. Pomimo braku ostrych objawów,

daje się dostrzec szereg zachowań wskazujących na potrzebę dalszej obserwacji, czujności

i gotowości do niesienia pomocy.

Powszechnie występujący u podopiecznych z zaburzeniami psychicznymi niepokój i ogólna

niemoc powodują, że stają się bezradni w codziennych, zwyczajnych sytuacjach. Wśród

najczęstszych przyczyn takiego stanu wymienia się:

 brak koncentracji,
 brak umiejętności zorganizowania lub wypełnienia czasu,
 niecierpliwość,
 mała zaradność,
 świadomość braku siły — poczucie ciągłej słabości,
 bóle i zawroty głowy,
 kłopoty z zasypianiem i zaburzenia snu,
 poczucie ciągłego zmęczenia,
 ogólne niezadowolenie,
 trudności w komunikowaniu się.

Postawa pielęgniarki nacechowana bezinteresowną życzliwością zwykle rozładowuje lękowe

nastawienie chorego do otoczenia. Zbliżając się do chorego, pielęgniarka wchodzi w jego

świat bez względu na etap choroby, w jakim się znajduje. Swoją obecnością rozładowuje

lęki, a nawet agresywne zachowania wobec otoczenia. Jej postępowanie zmierza do

nauczenia chorego samodzielności w zaspokajaniu podstawowych potrzeb, właściwych

relacji z najbliższymi oraz systematyczności w przyjmowaniu leków. Istotne znaczenie ma

kolejność działań pielęgniarskich, pobudzanie, aktywizowanie, zachęcanie i motywowanie

podopiecznego do psychospołecznego rozwoju poprzez nawiązywanie i podtrzymywanie

13

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

kontaktu terapeutycznego, utrwalanie więzi uczuciowych, dowartościowanie i duchowe

wsparcie. Pielęgniarka środowiskowa/rodzinna podczas wizyt w domu podopiecznego

prowadzi obserwację zachowania, stanu świadomości, nastroju, orientacji oraz

systematyczności w przyjmowaniu leków, a także objawów wskazujących na działania

uboczne. Koncentracja pielęgniarki na podstawowym celu opieki, jakim jest wspieranie

podopiecznego oraz budzenie w nim wiary w siłę do walki z chorobą, prowadzi do

minimalizacji niepokoju, a nawet do ustępowania objawów somatycznych.

Ważnym elementem wizyt pielęgniarskich w domu podopiecznego jest czas (pora i długość

odwiedzin). Kontrolowanie obu parametrów stwarza szansę planowego działania, a także

wzbudza zaufanie chorego i jego bliskich. Specyfika pracy z podopiecznym wykazującym

niepełnosprawność umysłową wymaga od pielęgniarki umiejętności włączania go w proces

terapeutyczny oraz określonych cech osobowościowych. Pielęgniarka ma być rzecznikiem

pacjenta, chronić jego prawa, doradzać w sprawach potrzeb biopsychosocjoduchowych.

Czasem staje się jedynym pomostem, który łączy świat chorego ze światem rzeczywistym.

Specyfika opieki pielęgniarskiej nad chorymi z zaburzeniami psychicznymi polega na

psychopielęgnacji, rehabilitacji i psychoedukacji.

Wśród zasad psychopielęgnacji wymienia się:

 empatię,
 pielęgnowanie „tu i teraz”,
 poszanowanie integralności i swobody podopiecznego,
 nawiązywanie i utrzymanie kontaktu z chorym,
 udzielanie prawdziwych informacji,
 zapewnienie choremu maksymalnej ochrony i rozwoju,
 analizę trudności w kontakcie z pacjentem.

Cele psychopielęgnacji:

 ochrona pacjenta przed ubocznym działaniem leków,
 sterowanie, kierowanie, pomaganie w tym, by pacjent zaczął przejawiać jakiekolwiek

zainteresowania,

 samodzielność pacjenta.

Poza psychopielęgnacją oczekuje się od pielęgniarki włączenia w proces rehabilitacji

chorych z zaburzeniami psychicznymi.

Zadania te związane są z:

14

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

 stosowaniem technik terapeutycznego kontaktu z chorym,
 stosowaniem zasad psychopielęgnacji,
 umiejętnościami tworzenia środowiska terapeutycznego,
 utrzymaniem kontaktu z rodziną podopiecznego,
 motywowaniem pacjenta do działań na rzecz własnego rozwoju,
 współpracy z zespołem terapeutycznym.

Psychoedukacja odnosi się do chorych i ich rodzin.

Cele psychoedukacji obejmują:

 pomoc choremu i jego rodzinie w zaakceptowaniu choroby,
 wyjaśnianie objawów i skutków choroby,
 rozpoznawanie objawów choroby oraz sposoby radzenia sobie z nimi,
 uświadomienie znaczenia długoterminowej opieki, obserwacji, systematycznej kontroli

lekarskiej oraz sposobów interwencji w fazie zaostrzenia choroby,

 odróżnienie skutków ubocznych leczenia od objawów choroby,
 pomoc rodzinie w zrozumieniu zmian charakteru pacjenta wywołanych chorobą.

Działania psychoedukacyjne łączyć się muszą z nauką pozytywnego myślenia, wiary,

optymizmu i nadziei na przezwyciężenie własnych słabości. Wśród zadań pielęgniarki

w ramach psychoedukacji wymienia się:

1. Zadania wychowawcze:

 nauczenie sposobów rozładowywania napięć,
 kształtowanie pozytywnych relacji międzyludzkich,
 udzielanie informacji o zasadach higieny psychicznej,
 organizowanie środowiska terapeutycznego.
2. Zadania o charakterze ekspresyjnym:

 dodawanie otuchy,
 wzmacnianie słabych stron podopiecznego,
 motywowanie do zmiany trybu życia wymaganego w chorobie.
3. Zadania wynikające z psychoprofilaktyki:

 uczenie rozwiązywania konfliktów,
 uczenie odreagowywania stresów,
 uczenie tolerancji wobec różnorodności zachowań podopiecznego itp.

15

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

4. Przeciwdziałanie izolacji społecznej osób niepełnosprawnych

Osoby z wadami fizycznymi oraz niepełnosprawne z powodu choroby lub zaawansowanego

wieku stanowią znaczny procent ogólnej liczby każdego społeczeństwa. Fakt

niepełnosprawności doprowadza do załamania posiadanych przed chorobą relacji i ról

społecznych, co w konsekwencji wytrąca te osoby z porządku społecznego. Kiedy jednostka,

pomimo zaangażowania, nie może odbudować lub uzyskać satysfakcjonującej ją pozycji lub

roli, następuje proces utrwalania się i pogłębiania deprywacji psychicznych i społecznych

potrzeb, prowadzący do jej marginalizacji.

Niepełnosprawni i ich problemy są od dawna obiektem badań i analiz lekarzy, psychologów,

pedagogów, opiekunów społecznych, architektów i innych specjalistów, którzy zaczynają

zwracać szczególną uwagę na kłopoty, potrzeby i możliwości tej grupy. Z drugiej strony,

sami niepełnosprawni niezależnie od wieku, wraz z rodzinami, uczą się wypowiadać

w imieniu własnym i grupy, coraz częściej skutecznie broniąc swoich interesów. Energiczne

działania indywidualne i grupowe zmierzające do uzyskania należnej pozycji społecznej,

edukacji, pracy, rozrywki oraz zapewnienia niepełnosprawnym swobody dostępu do

obiektów użyteczności publicznej, zaczynają wreszcie być naszą wspólną sprawą.

Ustanowienie przez Radę Unii Europejskiej roku 2003 Europejskim Rokiem Osób

Niepełnosprawnych miało na celu podniesienie publicznej wiedzy na temat praw osób

niepełnosprawnych oraz pozytywnego wkładu, jaki wnoszą w życie społeczeństwa, miało

nam także uświadomić, na jakie bariery napotykają z powodu swojej niepełnosprawności.

Imprezy i kampanie informacyjno-promocyjne sprzyjające likwidacji barier społecznych

wobec osób z ograniczoną sprawnością angażują znaczną część społeczeństwa oraz

samych zainteresowanych i mają na celu uświadomienie nam wszystkim potrzeby

respektowania praw przysługujących niepełnosprawnym. Wymiernym efektem tego typu

działań ma być integracja społeczna, której zakres zależy w największym stopniu od

środowiska lokalnego i otoczenia osoby niepełnosprawnej, kontaktów towarzyskich oraz

postawy członków rodziny.

Zachodzące w gospodarce przemiany i ograniczenie tempa wzrostu gospodarczego

powodują, że coraz więcej osób i rodzin znajduje się w trudnej sytuacji życiowej.

W szczególnie niekorzystnym położeniu znalazły się grupy społeczne, których środowisko

sprzyja występowaniu negatywnych zjawisk, ubóstwu i społecznej marginalizacji. Należą do

16

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

nich m.in. bezdomni, osoby pozostające bez pracy, starsze, uwikłane w patologie społeczne

oraz osoby niepełnosprawne.

W ostatnich latach potrzeby niepełnosprawnych uwzględnione zostały w znacznym stopniu

w wielu przepisach prawa, w tym również w przepisach dotyczących edukacji, budownictwa,

transportu, komunikacji, łączności oraz kultury fizycznej. Istnieje też odrębne ustawodawstwo

regulujące szczególnie istotną dla osób niepełnosprawnych sferę zawodowej i społecznej

rehabilitacji oraz zatrudnienia. Uchwalona przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1997 roku

Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, poza definiowaniem prawa osób niepełnosprawnych

do niezależnego, samodzielnego, wolnego od przejawów dyskryminacji życia, zawiera

katalog dziesięciu praw i wskazuje najważniejsze obszary, w których niezbędne są

intensywne działania podejmowane zarówno przez rząd, jak i władze samorządowe.

Przyczyny izolacji niepełnosprawnych:

 nieprawidłowe funkcjonowania instytucji publicznych, które w niewystarczającym stopniu

umożliwiają integrację społeczną,

 zerwanie więzi społecznych, prowadzące do pozbawienia jednostki zdolności do

działania,

 grupowa dyskryminacja, ograniczająca swobodę i możliwości działania jednostki.

Najistotniejszym czynnikiem leżącym u podstaw aktywnego życia z chorobą czy

niepełnosprawnością jest jej zaakceptowanie zarówno przez samą osobę chorą, jak i jej

otoczenie. Musi ona pogodzić się z koniecznymi ograniczeniami oraz rezygnacją

z niektórych celów, zadań życiowych czy wcześniejszego stylu życia. Ani

niepełnosprawność, ani przewlekła choroba nie mogą natomiast przekreślić szansy na

samorealizację i nie powinny prowadzić do izolacji społecznej.

Najbardziej pożądanym typem relacji między społeczeństwem a osobą niepełnosprawną jest

postawa akceptacji i integracji. Korzystną zmianę postaw społecznych wobec osób

niepełnosprawnych można uzyskać poprzez :

 organizowanie programów społecznych likwidujących bariery psychologiczne,

ekonomiczne, kulturowe i społeczne,

 walkę z uprzedzeniami i przesądami związanymi z niepełnosprawnymi,
 podejmowanie inicjatyw społecznych w celu promowania równych szans,
 promowanie pozytywnego wizerunku niepełnosprawnych,
 likwidację barier architektonicznych i urbanistycznych.

17

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

5. Niepełnosprawni i architektura mieszkań oraz urbanizacja

Ostatnie osiągnięcia medycyny, udoskonalane wciąż techniki rehabilitacji oraz postępy

w reformowaniu przepisów prawnych sprawiają, że osoby niepełnosprawne mogą prowadzić

aktywniejsze życie. Mimo to pełna integracja nadal nie jest możliwa. Trudno jest

wyeliminować zarówno czynniki powodujące izolację, jak i bariery architektoniczne czy

urbanistyczne, a liczba osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności stale się zwiększa.

Nabyta niepełnosprawność jest często rezultatem połączenia osiągnięć techniki z brakiem

wyobraźni, brawurą, a nawet — jak sądzą niektórzy — złośliwością losu. Postęp medycyny

umożliwia przeżycie wielu osobom, które po zaakceptowaniu nowej sytuacji mają nadzieję

na dalsze normalne życie w dotychczasowym środowisku. Pomimo potencjalnej szansy na

miejsce i udział w życiu społecznym, wynikającej z pozytywnego nastawienia i zadowalającej

niepełnosprawnego kondycji zdrowotnej, przed większością osób niepełnosprawnych

zaczynają piętrzyć się trudności. Projektanci budynków mieszkalnych i budynków

użyteczności publicznej kierują się w większości przypadków bardziej względami

estetycznymi niż funkcjonalnymi i praktycznymi. Ludzie zdrowi i sprawni nie potrafią często

docenić własnej kondycji i zrozumieć frustracji albo uczucia poniżenia, którego doświadczają

ludzie niepełnosprawni, nie mogąc swobodnie się poruszać, wyjść z domu, podróżować

środkami miejskiej komunikacji, wejść do urzędu, kawiarni czy na pocztę. Brakuje im

poczucia swobody, samodzielności i niezależności, a każda próba opuszczenia mieszkania

urasta dla niepełnosprawnego poruszającego się na wózku inwalidzkim do rangi badawczej

eskapady.

Bariery architektoniczne ograniczają, a nawet uniemożliwiają samodzielność bardziej niż

samo inwalidztwo i nie można ich pokonać bez pomocy innych. Prawo do swobodnego

przemieszczania się po terytorium państwa jest obywatelskim prawem jednostki równie

ważnym, jak każde inne prawo obwarowane ustawami, przepisami i rozporządzeniami. Jego

poszanowanie w codziennym życiu ludzi niepełnosprawnych wymaga wprowadzenia często

radykalnych zmian, a nie tylko udogodnień. Brak finansów powoduje uciekanie się do

rozwiązań kompromisowych, co sprawia, że potrzeby osób niepełnosprawnych zaspokajane

są częściowo. Do niewątpliwych, ale nielicznych osiągnięć zaliczyć można opracowanie

przewodników informujących o dostępności obiektów, możliwości podróżowania

i wypoczynku, o podjazdach, poręczach, ruchomych chodnikach w długich korytarzach

budynków dworcowych, o windach i audiowizualnych znakach informacyjnych. Jeżeli

architektura oznacza sztukę kształtowania przestrzeni dla potrzeb człowieka, to w węższym

18

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

znaczeniu możemy ją określić jako sztukę wznoszenia budynków. Co zatem uważa się za

barierę architektoniczną? W sensie technicznym jest to każde utrudnienie i przeszkoda

występująca przy poruszaniu się i wykonywaniu codziennych czynności w obrębie

mieszkania i budynku, np.:

 nieprawidłowy stromy podest zamiast łagodnego,
 skokowa różnica poziomów podłóg,
 niewystarczająca szerokość otworów drzwiowych,
 mała dostępność zaworów odcinających dopływ mediów,
 zbyt wysoko zamontowane klamki okienne i drzwiowe,
 zbyt wysoko instalowane wyłączniki światła, a zbyt nisko gniazda elektryczne,
 nadmierna wysokość lad w sklepach i urzędach,
 zbyt ciężkie drzwi w budynkach użyteczności publicznej.

Barierą urbanistyczną jest ten sam rodzaj utrudnienia odniesiony do przestrzeni

publicznej, np.:

 skokowa różnica poziomów nawierzchni (wysokość krawężników ulicznych, sposób

wyprowadzenia chodnika na poziom jezdni przy przejściach dla pieszych),

 zła jakość nawierzchni chodników (niestabilność podłoża, połamane, wystające płyty

chodnikowe),

 brak zróżnicowania faktury nawierzchni, sygnalizującej rejony niebezpieczne

(tzw. „nawierzchnie ostrzegawcze”),

 brak sygnalizacjj akustycznej „zielone światło”,
 niedostateczne odwodnienie jezdni.

Istnienie tak wielu barier zaburza w znaczący sposób bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne

niepełnosprawnych. Mając za sobą wiele przeżyć i życiowych doświadczeń, bywają bardziej

wrażliwi, nerwowi, mniej mobilni w wyniku słabszego poczucia stabilizacji codziennym życiu.

Nieodpowiednio zaprojektowane i zagospodarowane mieszkanie czy najbliższe otoczenie

może stanowić dla osoby o ograniczonej sprawności nie tylko przeszkodę nie do pokonania,

ale wręcz pułapkę. Uznając potrzeby i biorąc pod uwagę słabsze możliwości fizyczne tych

osób, władze państwa, władze samorządowe i agencje prywatne działające często wspólnie,

opracowują wiele korzystnych rozwiązań. Niektóre z nich w swych założeniach mają

gwarantować niepełnosprawnym wysoki stopień bezpieczeństwa i niezależności.

Rozwiązania obejmują warianty uzależnione od postaw niepełnosprawnych wobec własnych

obciążeń i możliwości. Oferta od wyspecjalizowanych ośrodków zapewniających całodobową

opiekę, pomoc medyczną i rehabilitację po samodzielne mieszkania bez barier

19

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

architektonicznych kierowana jest jednak tylko do nielicznej grupy osób posiadających

znaczne zasoby finansowe. Wiemy, że istnieje również pewna liczba osób będąca poza

zasięgiem jakiejkolwiek pomocy, pozbawiona nie tylko perspektywy rozwoju, ale

i podstawowych środków do życia.

Tendencje, idące w kierunku decentralizacji zarządzania dają szansę osobom

niepełnosprawnym poprzez rozwiązywanie istotnych dla nich spraw w ich najbliższym

środowisku. Rady społeczne ds. niepełnosprawnych na szczeblu powiatu za jedno

z priorytetowych zadań przyjmują usuwanie barier.

20

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Słownik

Afazja — zaburzenie mowy przy zachowanej sprawności obwodowego aparatu mowy,

a więc mięśni krtani, języka, warg. Afazja jest wynikiem uszkodzenia ośrodków mowy

mieszczących się w lewym płacie czołowym i skroniowym mózgu.

Architektura — sztuka kształtowania przestrzeni dla potrzeb człowieka, sztuka wznoszenia

budynków i budowli.

Bariera architektoniczna — każde utrudnienie i przeszkoda występujące przy poruszaniu

się i wykonywaniu elementarnych czynności przez osoby niepełnosprawne w obrębie

budynku.

Bariera urbanistyczna — utrudnienie i przeszkoda dla osoby niepełnosprawnej odniesione

do przestrzeni publicznej.

Degeneracja — wyradzanie się, wynaturzenie, zwyrodnienie, odchylenie od przeciętnego,

normalnego typu pod względem cielesnym lub umysłowym. Morfologiczne i czynnościowe

zmiany patologiczne w komórkach, tkankach lub całych narządach prowadzące do coraz

większego upośledzenia ich funkcji.

Działania psychoprofilaktyczne — propagowanie higieny psychicznej.

Inwolucja — całokształt zmian wstecznych związanych z procesem starzenia się organizmu.

Osłonka mielinowa — pokrywa włókno osiowe, składa się ze spiralnych blaszek,

zbudowanych z ciał tłuszczowatych, tj. cholesterolu i sfingomieliny oraz białek. Nie okrywa

ona włókna nerwowego w sposób ciągły, posiada przerwy w postaci przewężeń Ranviera.

Osłonka mielinowa spełnia ważną rolę izolatora dla włókna nerwowego.

Psychoedukacja — to tworzenie przez człowieka własnych sposobów radzenia sobie

trudnościami dnia codziennego, samodzielne poszukiwanie dróg samodoskonalenia

i poznawania siebie.

21

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Psychopielęgnacja — ochrona pacjenta przed wpływem szkodliwych bodźców ze

środowiska rodzinnego, otoczenia oraz negatywnymi skutkami leczenia.

Psychoprofilaktyka — obszar praktyki obejmujący czynniki wspomagające zdrowie

psychiczne.

Sen — stan utraty przytomności w wyniku fizjologicznego rozprzestrzeniania się procesu

hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym.

Somnambulizm — nieświadome wykonywanie we śnie różnych czynności, np. chodzenie,

wskutek niecałkowitego zahamowania czynności ośrodka ruchowego.

Redresja — wyprostowanie, zabieg ortopedyczny wykonywany w celu przywrócenia

normalnych zależności anatomicznych i czynnościowych w przypadkach zniekształceń

wrodzonych kończyn. W kinezyterapii jest to pokonanie przykurczów zgięciowych

z użyciem siły.

Usprawnianie — celowo zorganizowane oddziaływanie fizyczne lub/i psychiczne,

podejmowane w sytuacjach, gdy niepełnosprawność występuje w postaci deficytu albo

trwałego efektu.

22

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Literatura podstawowa

1. Garrett G., 1990: Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, PZWL, Warszawa.

2. Motyka M., 1999: Pielęgnowanie a pomoc psychiczna w chorobie, CEM, Warszawa..

3. Żakowska B., Pędich W., 1995: Pacjenci w starszym wieku, PZWL, Warszawa.

23

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

Bibliografia

1. Arusztowicz B., 1995: Akceptacja dziecka z dysfunkcją ruchu przez siebie samo i przez

najbliższe otoczenie, Szkoła Specjalna, nr 3, s. 139.

2. Definicja niepełnosprawności według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) 1980, 1995:

Tematy, nr 4, s. 3–4.

3. Dega W., Milanowska K., 1993: Rehabilitacja medyczna, PZWL, Warszawa.

4. Dobson M., 1995: Zdrowie psychiczne — choroba psychiczna — niepełnosprawność

psychiczna, Wspólne Tematy, nr 6, s. 7–12.

5. Dobson M., Smrokowaka A., 1996: Wspólnota lokalna jako gwarant jakości opieki

psychiatrycznej — dążenia do zbudowania psychiatrii środowiskowej, Tematy, nr 10,

s. 20–28.

6. Garrett G., 1994: Dodać zdrowia do lat, Med Tour Press International Wydawnictwo

Medyczne, Warszawa.

7. Garrett G., 1990: Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, PZWL, Warszawa.

8. Haskowcowa H., 1978: Między życiem a śmiercią, PWN, Warszawa.

9. Hunt P., 1990: Pielęgniarstwo dorosłych z określonymi zaburzeniami fizjologicznymi,

PZWL, Warszawa.

10. Jaskulski A., 2002: Rehabilitacja społeczna, Biuletyn OIPiP, Łódź, nr 11, s. 9–10.

11. Kawczyńska-Butrym Z., 2000: Senior pod opieką, Magazyn Pielęgniarki i Położnej,

nr 1–2, s. 22–23.

12. Kaleta W., 2003: Wyzwania dla nas wszystkich, 2003: Gmina, nr 74, s. 20–21.

13. Klimak K., Molas S., 2002: Pielęgnowanie osób z zaburzeniami psychicznymi

w środowisku zamieszkania, Pielęgniarka i Położna, nr 12, s.4–7.

14. Kliman E. W., M. D. Michale J. Hewitt, 2000: Ćwiczenia dla zdrowych osób w podeszłym

wieku, Medycyna po Dyplomie, nr 6, s. 20–32 i 38.

15. Kochen M. M., 1996: Medycyna rodzinna, PZWL, Warszawa.

16. Przewodnik dla pielęgniarek. Pielęgnowanie przewlekle chorych oraz osób w stanie

terminalnym. Zeszyt II, 2000: CKPiP.

17. Kucharczyk K., 1976: Anatomia i fizjologia człowieka, PZWL, Warszawa.

18. Lange E., 1995: Opieka nad pacjentem po udarze mózgu, Tematy, nr 10, s. 6–13.

19. Lange E., 1995: Stwardnienie rozsiane. Charakterystyka choroby. Fizjoterapia i sport,

Tematy, nr 3, s. 20–26.

20. Larkow H., 1987: Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne, PWN,

Warszawa.

24

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

21. Lewko J., Polityńska B., Krajeńska-Kułak E., Jankowiak B., 2002: Jak rozmawiać z

pacjentem w starszym wieku, Pielęgniarka i Położna, nr 5–6, s. 4–6.

22. Limanowska K., 1981: Podstawy rehabilitacji ruchowej, Wydawnictwo Sport i Turystyka,

Warszawa.

23. Limanowska K., 1981: Podstawy rehabilitacji ruchowej w dysfunkcjach narządu ruchu,

Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa.

24. Liszewska M., 2000: Śpi, spokojnie śpij. Sen, jego zaburzenia i jak sobie z nim radzić,

Wspólne Tematy, nr 7–8, s. 67–78.

25. Liszewska M., 1997: Druga połowa życia — zmiany w psychice, Tematy, nr 4, s. 2–5.

26. Motyka M., 1999: Pielęgnowanie a pomoc psychiczna w chorobie, CEM, Warszawa.

27. Paluchowska B., 2002: Męski problem, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, nr 6, s. 35–36.

28. Pąchalski A., 2002: Walory terapeutyczne i społeczne sportu osób niepełnosprawnych,

Niepełnosprawność i Zdrowie, nr 1, s. 30–35.

29. Pąchalski A, 2003: Jak pomóc osobie na wózku inwalidzkim w sprawnym poruszaniu

się, Niepełnosprawność i Zdrowie, nr 1, s. 17–20.

30. Petrela R. J., 2000: Ćwiczenia dla osób cierpiących na schorzenia przewlekłe,

Medycyna po Dyplomie, nr 6, s 39–52.

31. Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, 2001: (red.) W. Ciechaniewicz, PZWL, Warszawa.

32. Pielęgniarstwo geriatryczne, 1998: (red.) K. Galus, Wydawnictwo Medyczne

Urban & Partner, Wrocław.

33. Pielęgniarstwo psychiatryczne, 2000: Biuletyn OIPiP, Łódź, nr 10, s. 23–25.

34. Pielęgniarstwo rodzinne, 1997: (red.) Z. Kawczyńska-Butrym, CEM, Warszawa.

35. Pielęgnowanie pacjentów z zaburzeniami psychicznymi oraz upośledzonych umysłowo.

Przewodnik dla pielęgniarek, 2000: CEM, Warszawa.

36. Poradnik dla niepełnosprawnych, 1994: (red.) G. Hale, Wydawnictwo MUZA SA,

Warszawa.

37. Piasecki T., 2003: Niepełnosprawni i architektura, Gmina, nr 74, s. 42–43.

38. Różyk A., 2002: Leczenie nietrzymania moczu u kobiet, Magazyn Pielęgniarki i Położnej,

nr 10, s. 37–38.

39. Różyk A., 2002: Nietrzymanie moczu u kobiet, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, nr 9,

s. 33–34.

40. Rigler S. K., 2000: Zapobieganie upadkom u osób w podeszłym wieku, Medycyna po

Dyplomie, nr 6, s. 53–58.

41. Schiefele J., 1998: Pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Medyczne

Urban & Partner, Wrocław.

42. Słownik wyrazów obcych PWN, 1980: (red.) J. Tokarski, PWN, Warszawa.

25

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych

43. Stadnicka G., Iwanowicz-Palus G., Bień A., 2002: Wysiłkowe nietrzymanie moczu,

Pielęgniarka i Położna, cz. I, nr 9, s. 17–19, cz. II, nr 10, s. 22–24.

44. Żakowska-Wachelko B., Pędich W., 1995: Pacjenci w starszym wieku, PZWL,

Warszawa.

26