Barbara Weigl, Psychologia rozwoju, studia pedagogiczne, APS 2006/2007
Wykład XV
Rozwój stereotypów społecznych i uprzedzeń międzygrupowych
Literatura:
" Macrae C.N.; Stangor Ch.; Hewstone M. (1999) Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk, GWP
" Nelson, T. (2003) Psychologia uprzedzeń. Gdańsk, GWP
" Weigl B. (1999) Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i młodzieży. Warszawa, IP PAN
" Weigl. B. (2000) Stereotypy i uprzedzenia. W: Strelau J.(red.) Psychologia, t. III. Gdańsk,
GWP
... Stereotypy na temat grup społecznych wydają się częścią wspólnego dziedzictwa
społeczeństwa. Nikt nie może dorosnąć we własnym społeczeństwie, nie nauczywszy się
stereotypów przypisywanych najważniejszym grupom etnicznym.
( H.J. Ehrlich, The Social Psychology of Prejudice1973)
STEREOTYP jest to struktura poznawcza obejmująca wiedzę, oczekiwania i przekonania
obserwatora na temat niektórych grup społecznych. Z własnościami poznawczymi ściśle
związany jest afekt, który może być wzbudzany przez stereotyp.
Konsensus społeczny nie jest cechą definicyjną stereotypu.
y
ródłem stereotypów są doświadczenie osobiste i interakcje, a także wiedza  z drugiej ręki i
oczekiwania na temat prawdopodobieństwa pewnych zdarzeń społecznych.
I. Stereotypy rozumiane jako przekonania indywidualne. Tradycja społeczno-poznawcza
(Fiske, Taylor 1991; Markus, Zajonc 1985)
Stereotypy, jako jeden z rodzajów wiedzy na temat świata społecznego, powstają w miarę
jak dana osoba gromadzi spostrzeżenia dotyczące różnych grup społecznych.
Spostrzeżenia te są interpretowane, kodowane w pamięci, następnie wydobywane i
wykorzystywane w kierowaniu reakcjami. Są umysłowymi reprezentacjami świata
społecznego w naszej pamięci.
II. Stereotypy jako systemy zbiorowych przekonań. Modele kulturowe zakładają, że
społeczeństwo stanowi podstawę przechowywanej wiedzy o grupach społecznych.
Stereotypy są zbiorem informacji o grupach społecznych, rozpowszechnionym wśród
członków danej kultury Stereotypy kulturowe stanowią część społecznej wiedzy jednostki i
wywierają wpływ na jej zachowania społeczne (Tajfel, 1981).
Nabywanie, utrzymywanie i pojawianie się ewentualnych zmian w stereotypach zachodzi
głównie poprzez język i komunikację w danej kulturze. Język wykracza poza poziom
jednostki i powoduje  przechowywanie stereotypów na poziomie zbiorowości.
Środki masowego przekazu są  informacyjną autostradą po której rozprzestrzeniaja się
stereotypy społeczne, pokonując granice i odległości.
Rozwój spostrzegania interpersonalnego
Najwcześniejsze kategoryzacje społeczne związane są z płcią. Płeć jest dla małych dzieci
najważniejszym kryterium podział społecznego. Siedmiomiesięczne dzieci odróżniają głosy
męskie od kobiecych . Dziewięć mesięcy - reagują odmiennie na męskie i kobiece twarze.
Kilkuletnie dzieci przypisują innym etykiety odnoszące się do płci, dokonują też czasem
nadogólnień pojęć  mama i  tata , odnosząc je do wszystkich kobiet i mężczyzn. Stereotypy
1
Barbara Weigl, Psychologia rozwoju, studia pedagogiczne, APS 2006/2007
płci mogą powstawać u dzieci szybciej niż stereotypy innych kategorii społecznych - choć
kategoryzacja nie zawsze prowadzi do powstania rozwiniętego stereotypu.
W wieku przedszkolnym, płeć wywiera większy wpływ na klasyfikowanie innych ludzi niż inne
kategorie (preferencje lalek, zapamiętywanie opowieści). Dzieci przedszkolne potrafią też
klasyfikować według przynależności etnicznej, zawodu, wieku.
W procesie kategoryzacji dzieci opieraja się na łatwo rozpoznawalnych atrybutach: fryzura,
kolor skóry, ubiór, język.
Znaczenie kategorii płci spada w wieku szkolnym, kiedy to przynależność etniczna odgrywa
większą rolę w kategoryzowaniu niż płeć. Pojawia się też zdolność do tworzenia bardziej
abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowości.
Tendencja do kategoryzowania innych w grupy społeczne rozwija się u dzieci dość
wcześnie, ale charakter dominujących kategorii wydaje się ulegać zmianie wraz z rozwojem
dziecka. Stereotypy pojawią się wówczas, gdy u obserwatora zgromadzi się wiedza i
powstanie zbiór przekonań na temat danej grupy, umożliwiający ogólną charakterystykę
grupy.
Wyniki wielu badań empirycznych dowodzą, że tendencyjne atrybucje na temat członków
własnej i obcej grupy sa stałą cechą spostrzegania społecznego we wczesnym dzieciństwie.
Uznaje się, że rodzice sa pierwszym i najpotężniejszym z
ródłem informacji o grupach
społecznych, jednak ogromna rolę odgrywają również rówieśnicy i inni członkowie otoczenia
społecznego. Powszechnie obserwuje się korelację pomiędzy stereotypami i uprzedzeniami
rodziców oraz dzieci.
Znaczące osoby nie muszą przekazywać stereotypów wprost (choć często się zdarza , że
stereotypy przekazywane są w  gotowej formie np. porzekadeł, przysłów, przestróg,
zakazów). Dziecko uczy się stereotypów przez obserwację i modelowanie (naśladownictwo
empatyczne np. ekspresji emocjonalnej)
Już w wieku pięciu lat u większości amerykańskich dzieci zaczynaja się rozwijać wyraz
ne
postawy rasowe Badania rozwojowe pokazały, że dzieci posługują się stereotypami jeszcze
zanim potrafią prawidłowo rozróżnić grupy na podstawie wskaz
ników uważanych za
niezbędne do takiego celu. Dzieci w wieku przedszkolnym uczą się najpierw werbalnych
etykiet grup oraz skojarzonych z tymi etykietami stereotypów, a dopiero póz
niej dowiaduja
się jakie wskaz
niki percepcyjne odpowiadają owym etykietom. Zatem znają stereotyp, zanim
jeszcze potrafia rozpoznać kogo on dotyczy. Stereotypy przekzywane w  gotowej postaci
mają inne konsekwencje niż stereotypy budowane na bazie kolejnych doświadczeń. Badani,
którzy otrzymali gotowe stereotypy, zanim dowiedzieli się czegokolwiek o poszczególnych
członkach danej grupy, wykazywali większą tendencję do posługiwania się stereotypowymi
informacjami podczas dokonywania póz
niejszych ocen.
Jak wyjaśnić wczesne kształtowanie się uprzedzeń wobec obcych?
Cztery alternatywne propozycje:
1. Teoria osobowości autorytarnej Theodora Adorno (Adorno i współpracownicy, 1950;)
Koncepcja Theodora Adorno (Adorno i współpracownicy, 1950;) przyjmuje, że uprzedzenia i
negatywne stereotypy innych grup powstaja u jednostki w wyniku jej wewnętrznego konfliktu,
poczucia zagrożenia i niezadowolenia. Pomniejszanie wartości innych jest sposobem na
poradzenie sobie z wewnętrznymi problemami, ukształtowanymi najczęściej we wczesnym
dzieciństwie. Motywem utrzymywania się w ciągu życia niechęci i uprzedzeń do innych, są
wewnętrzne (niezaspokojone) potrzeby jednostki.
2. Teoria społecznego odzwierciedlenia uprzedzeń (The Social Reflection Theory of
Pejudice):
2
Barbara Weigl, Psychologia rozwoju, studia pedagogiczne, APS 2006/2007
Ludzie są produktem swego społecznego kontekstu. Poprzez proces społecznego uczenia
się (modelowanie, empatyczne przejmowanie wzorców, komunikowanie wartości, przestrogi,
etykiety) dzieci  początkowo bezrefleksyjnie- przejmują postawy i stereotypy własnej grupy
społecznej (Albert Bandura, 1977; Samuel i Pearl Olinerowie, 1988). Mechanizm transmisji
kulturowej ( podejmowanie ról społecznych, dopasowywanie się) powoduje odpowiedniość
postaw społecznych dorosłych i dzieci żyjacych w tym samym kręgu kulturowym.
3. Teoria tożsamości i kategoryzacji społecznej (Henry Tajfel, John Turner 1978).
Koncepcja ta sugeruje, że tworzenie się uprzedzeń wobec grup obcych jest efektem procesu
kategoryzacji społecznej. Kategoryzacja  my -  oni jest funkcjonalna dla jednostki zarówno z
perspektywy poznawczej jak i motywacyjnej. Pozwala kształtować i potwierdzać własną
samoocenę, poprzez faworyzację grupy własnej. Podział na  swoich i  obcych odzwierciedla
często realne stratyfikacje społeczne.
4. Społeczno-poznawcza teoria rozwoju uprzedzeń (Frances Aboud, 1988; A Social
Cognitive Theory of the Development of Prejudice).
Orientacja na innych (ukierunkowanie na innych) jest kształtowana u dzieci przez dwie
nakładające się na siebie sekwencje rozwojowe. Pierwsza z nich, to stopniowe
przechodzenie od procesów afektywnych do spostrzeżeniowych i następnie poznawczych.
Druga, to przechodzenie od nastawienia na siebie (koncentracja na  ja ), do ukierunkowania
na grupę i potem na indywidualne jednostki w ramach tej grupy. Rozwój ustosunkowań
wobec innych, jest uwikłany w kontekst społeczny, zwłaszcza dotyczy to pozycji grupy
własnej w społeczeństwie.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---
Ustalenia i problemy empiryczne.
Stosunek do innych ludzi można wyrażać i badać na wiele sposobów. Miarami mogą
być:
" Wyrażenie przeżywanych emocji, wzbudzanych przez innego
" Opisywanie bezpośrednie innej osoby (grupy) na skalach wartościujących (ocena
własności lub częstotliwości zachowań) lub pośrednie  metaforyczne, projekcyjne
" Określenie preferowanego dystansu wobec innego
" Gotowość do działań na rzecz innej osoby
" Ocena wytworu wykonanego przez jakąś (określoną) osobę
" Interpretacja zachowań innej osoby (atrybucje)
" Przewidywanie zachowań innej osoby
3
Barbara Weigl, Psychologia rozwoju, studia pedagogiczne, APS 2006/2007
Zdecydowana wiekszość badań dotyczacych omawianego obszaru pochodzi ze Stanów
Zjednoczonych). Materiał tam zebrany analizuje głównie relacje pomiędzy dziećmi białej
większości i czarnymi dziećmi Afro-Amerykanów. Ze względu na szczególnie wyraziste (i
rejestrowane w kodzie konkretnym) kryterium różnicowania (odmienny kolor skóry) dane
amerykańskie niekoniecznie dobrze opisują prawidłowości odnoszące się do populacji
europejskich. Referowane są też w literaturze przedmiotu analizy badań angielskich,
francuskich, niemieckich i holenderskich  ale materiał dowodowy jest tu znacznie uboższy.
Badania dzieci, zwłaszcza badania rozwojowe są obszarem trudnym metodologicznie.
Ogranicza się w nich manipulację eksperymentalną i sztuczne interwencje, zwraca
szczególną uwagę na respektowanie zasad etycznych. Ponadto, każdorazowo pojawia się
trudność interpretacji wzajemnych wpływów badanej zmiennej i etapu rozwojowego.
Eksperymentator jest zawsze przedstawicielem grupy dorosłych, o określonej płci, roli
społecznej, przynależności etnicznej i co w przypadku badań dzieci nigdy nie jest obojętnym
elementem oddziaływania. Najważniejsze wyniki:
o Najwcześniejsze kategoryzacje społeczne związane są z płcią. Płeć jest dla małych
dzieci najważniejszym kryterium podziału społecznego. W wieku przedszkolnym płeć
ocenianego obiektu (taka sama lub odmienna jak podmiotu oceniajacego) wywiera
silny wpływ na klasyfikowanie ludzi, preferencje lalek, zapamiętywanie opowieści.
o Dzieci przedszkolne potrafią też klasyfikować i wartościować obiekty społeczne
według przynależności etnicznej, zawodu, wieku.
o Pierwsze wskaz
niki świadomości etnicznej (różnicowanie fotografii różnych nacji np.
czarni/biali), pojawiają się około 4-5 roku życia. Wtedy dzieci zaczynają
demonstrować pierwsze preferencje/uprzedzenia etniczne, oceny wg.testu preferencji
lalek, np. która lalka wygląda tak jak ty?; z którą chciałbyś się pobawić?; która lalka
jest dobra?
o Od około wieku pięciu lat u większości (amerykańskich) dzieci zaczynają się rozwijać
wyraz
ne postawy rasowe.
o Aboud (1988) stwierdziła, że w próbach preferencji obiektów społecznych dzieci w
okresie 4-7 lat wykazuja największą faworyzację własnej grupy etnicznej.
o Prawidłowość powyższa nie dotyczy dzieci z grup mniejszościowych, które do wieku
około 7 lat znacznie częściej wybierają jako atrakcyjne obiekty społeczne,
przedstawicieli uprzywilejowanej mniejszości.
o Psychologowie, używając metody rozmowy, z brytyjskimi 5-10 latkami, stwierdzili, że
niechętna postawa wobec obcokrajowców jest silniejsza u młodszych badanych
dzieci, w porównaniu z kolegami kilka lat starszymi, niezależnie od ubogiej wiedzy o
innych narodach u wiekszosci badanych.
o Analiza wiedzy i preferencji dzieci 6-12 letnich z kilku krajów Europy Zachodniej
wykazała, że chociaż wiedza o faktach była u badanych dzieci niejednolita i
fragmentaryczna, to najmłodsze dzieci wykazywały wyraz
niejszą preferencję osób
które spostrzegały jako członków własnej grupy narodowej. Ta preferencja
zmniejszała się wraz z wiekiem, ale u większości wszystkich badanych była
zauważalna.
o W wieku szkolnym większą rolę w kategoryzowaniu, niż płeć i wiek odgrywa (w USA)
przynależność etniczna. Pojawia się też zdolność do tworzenia bardziej
abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowości. Opisy
4
Barbara Weigl, Psychologia rozwoju, studia pedagogiczne, APS 2006/2007
obcokrajowców stają się bardziej bogate i zróżnicowane wraz z wiekiem, dotyczy to
jednak grup ocenianych pozytywnie.
o Dorastająca młodzież z rodzin  mieszanych rasowo wkłada znacznie więcej wysiłku
(dane kliniczne) w określenie własnej tożsamości i dwukrotnie częściej niż w
rodzinach  jednorodnych (czarnych lub białych), chciałaby zmienić swoją
przynależność rasową.
Pytania odnoszące się do postaw etnicznych, stereotypów i uprzedzeń narodowych
polskich dzieci, żyjących współcześnie w naszym kraju:
o Czy dzieci polskie, żyjące w społeczeństwie względnie jednokulturowym i
monoetnicznym, aspirującym wszakże do podzielania wspólnych europejskich
wartości prezentują wyraziste postawy wobec innych narodowości?
o Czy da się stwierdzić uprzedzenia etniczne wobec wybranych grup narodowych np.
mniejszości narodowych?
o Czy postawy dzieci odzwierciedlaja postawy dorosłych Polaków?
o Czy postawy etniczne dzieci zmieniają się wraz z wiekiem i edukacją; jaki jest
kierunek zmian?
Główne wnioski z polskich badań nad uprzedzeniami i stereotypami etnicznymi u polskich
dzieci i młodzieży (Weigl, 1999)
o Faworyzacja/dyskryminacja poszczególnych grup narodowych pojawia się u dzieci
wcześnie, już u progu edukacji szkolnej. Wyniki są powtarzalne i systematyczne
o Dwie grupy mniejszościowe (Cyganie, Żydzi) sa obiektem wyraz
nej dyskryminacji.
Obie grupy są w kraju nieliczne (do 20 000 osób), funkcjonują zatem w percepcji
dzieci i młodzieży raczej jako  etykiety , niż jako grupy realnie wchodzące w konflikt
interesów z polską większością
o Uzyskany obraz odzwierciedla postawy etniczne dorosłych Polaków
o Nie stwierdzono rozwojowej zmiany postaw etnicznych tzn. spadku uprzedzeń
postępujacej wraz z wiekiem.
5