P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
Od uprzedzeń do dyskryminacji 
od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
Dyskryminacja jest zaprzeczeniem równości, która jest jednym z fundamentów idei praw
człowieka i demokracji. Równość wobec prawa i wobec władzy mają chronić przed
dyskryminacją. Respektowanie zasady tolerancji przez władzę gwarantuje każdemu człowiekowi
prawo do odmienności i poszanowania jego indywidualności, wynikającej z naturalnych różnic
między ludz
mi.
Zjawiska rasizmu, ksenofobii i związanej z nimi nietolerancji są pogwałceniem praw
poszczególnych jednostek i grup, stanowią również poważne zagrożenie dla porządku
publicznego i stabilnego funkcjonowania każdej społeczności.
Tolerancja jest nie tylko pewnym stanem harmonii, wypływającej z poszanowania
różnorodności, jest przede wszystkim postawą, która kształtuje się przez doświadczenie, wiedzę,
otwartość, wolność myśli i słowa oraz nabywanie umiejętności komunikacyjnych. Oznacza
uznanie godności i równości wszystkich ludzi oraz pełne poszanowanie praw człowieka.
Obowiązkiem demokratycznych rządów jest podejmowanie odpowiednich działań
zmierzających do przeciwdziałania narastającemu w całej Europie problemowi rasizmu
i ksenofobii. Rządy państw członkowskich Unii Europejskiej, pamiętając o doświadczeniach II
wojny światowej, włączyły się aktywnie w walkę z dyskryminacją, głównie przez działania
legislacyjne. Wiadomo jednak, że rasizm i ksenofobia nie są problemem natury legislacyjnej, to
postawy, które rodzą się w ludzkich umysłach i sercach. Należy wobec nich stosować przede
wszystkim odpowiednią politykę społeczną, realizowaną przez edukację szkolną, integrację
międzykulturową, przełamywanie uprzedzeń i stereotypów.
Cele:
- przekazanie podstawowej wiedzy na temat stereotypów i uprzedzeń
oraz skutków ich funkcjonowania,
- rozwijanie świadomości na temat własnych stereotypów
i uprzedzeń oraz ich wpływu na postrzeganie innych ludzi,
- poszukiwanie z
ródeł braku tolerancji oraz przyczyn dyskryminacji,
refleksja i dyskusja nad sposobami przeciwdziałania dyskryminacji,
wzrost zrozumienia dla grup objętych dyskryminacją.
1
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
Metody: burza mózgów, dyskusja, współpraca w grupie.
Pojęcia kluczowe: stereotyp, stereotyp społeczny, uprzedzenie społeczne, dyskryminacja,
tolerancja
Materiały pomocnicze:
nr 1 - Instrukcja do ćwiczenia Narodowości
nr 2 - Przykłady grup i kategorii społecznych postrzeganych stereotypowo
nr 3 - Słowniczek z pojęciami kluczowymi
nr 4 - Od uprzedzeń do dyskryminacji
nr 5 - Tolerancja jako postawa
Środki dydaktyczne:
kartki formatu A4, długopisy, duże arkusze papieru lub tablica, kolorowe pisaki.
Czas trwania: 2 godziny lekcyjne
Przebieg zajęć
1. Przedstaw temat i cele zajęć.
2. Zaproponuj uczniom przyjrzenie się wyobrażeniom społecznym na temat różnych
narodowości. Podziel klasę na 5 zespołów i rozdaj instrukcje do ćwiczenia
 Narodowości (materiał pomocniczy nr 1).
Zadaniem uczniów będzie opracowanie charakterystyki typowych przedstawicieli
różnych narodowości (15 min).
3. Po przyporządkowaniu podanych w tabeli określeń do poszczególnych
narodowości, poproś uczniów o stworzenie w grupach 10  15 zdaniowej
2
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
 bajki  historyjki , która będzie uwzględniać charakterystykę poszczególnych
narodowości zawartą w wypełnionych przez grupy tabelach do ćwiczenia Narodo-
wości. Bajka powinna opisywać wymyślone wydarzenie i uwzględniać wzajemne
relacje pomiędzy bohaterami reprezentującymi różne narodowości.
Następnie zaproś grupy do prezentacji  bajek  historyjek i porównania wyników
pracy w zespołach.
Sprawdz
cie, czy istnieje zbieżność w charakterystykach.
Zapytaj uczestników:
- Jakie są przyczyny podobieństw opisów (wpływ stereotypu) oraz ewentualnych
różnic (np. odmienne doświadczenia)?
- Jakie mogą być konsekwencje postrzegania kogoś wyłącznie przez pryzmat
jego narodowości?
- Czy znają przedstawicieli wymienionych narodowości mających cechy
wykraczające poza stereotyp lub sprzeczne z nim? (25 min.).
Zwróć uwagę uczniów, że porządkując w swoim umyśle obrazy otaczającego nas świata
musimy dokonywać uogólnień, a przez to pomijamy różne cechy poszczególnych
obiektów. Gdy uznajemy coś za typowe dla jakiejś kategorii, łatwo pomijamy jego
indywidualne właściwości. Obraz typowego przedstawiciela danej narodowości tworzy
się w naszej głowie pod wpływem nabywanej wiedzy (naukowej i potocznej) oraz
własnych doświadczeń. Podobnie jak porządkujemy świat przedmiotów i przyrodę, tak też
kategoryzujemy otaczający nas świat społeczny. Uznając kogoś za przedstawiciela jakiejś
grupy narodowościowej czy kategorii społecznej, mamy tendencję do automatycznego
pomijania jego cech indywidualnych. Jeżeli dodatkowo nasza wiedza na temat tej grupy
czy kategorii jest niepełna i fragmentaryczna, to mamy do czynienia ze stereotypem.
Widoczne cechy wyglądu (np. kolor skóry, ubiór) również łatwo uaktywniają stereotyp.
4. Przedstaw definicję stereotypu (materiał pomocniczy nr 2). Podkreśl takie cechy
stereotypu, jak:
- uproszczony wizerunek - redukcja nadmiaru napływających danych, porządkowanie
i upraszczanie świata społecznego;
- nadmierna generalizacja - uzupełnianie brakujących danych, gdy napływa ich zbyt mało;
- odporność na zmianę pod wpływem nowych informacji - w przypadku napływu
sprzecznych danych eliminacja niezgodności w zgodzie ze stereotypem (5 min.).
3
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
5. Wspólnie z uczniami, wykorzystując metodę burzy mózgów, zbierz informacje na temat:
 Kogo i czego dotyczą stereotypy? . Zgłoszone uwagi zapisz na tablicy lub dużym
arkuszu papieru, a następnie uporządkuj uzyskany materiał wykorzystując materiał
pomocniczy nr 3.
6. Zapytaj uczniów:
- Jakie mogą być negatywne skutki stereotypowego postrzegania innych ludzi?
Zapisz je na tablicy lub dużym arkuszu papieru, a następnie zapytaj:
- Jakie konsekwencje może mieć fakt, gdy jakieś stereotypowe wyobrażenie podziela
większa grupa ludzi (np. grupa dominująca wobec jakiejś grupy mniejszościowej)?
- Jakich grup dotyczą najbardziej negatywne, najdotkliwsze, najgroz
niejsze skutki
funkcjonowania stereotypów?
Powiedz, że na podstawie negatywnych stereotypów powstają uprzedzenia społeczne (10 min.).
Zapytaj uczniów o ich skojarzenia ze słowem dyskryminacja. Zapisz te skojarzenia na
dużym arkuszu papieru. Zaproponuj uczestnikom wspólne sformułowanie definicji
dyskryminacji.
Narysuj na dużym arkuszu papieru drzewo, na jego pniu napisz słowo  dyskryminacja .
Zaproponuj klasie burzę mózgów dotyczącą przyczyn i skutków dyskryminacji.
Uczniowie muszą sprecyzować, czy podawana przez nich propozycja jest przyczyną czy
skutkiem.
Zapisz propozycje na rysunku - przyczyny jako korzenie, a skutki jako gałęzie.
Po zakończonej burzy mózgów odwróć kartkę z rysunkiem drzewa o 180 stopni.
Uczniowie mogą się teraz przekonać, że działa to także w odwrotną stronę: skutki
dyskryminacji stają się często z
ródłem nowych przejawów dyskryminacji.
Oznacza to także, że dyskryminacja stanowi swego rodzaju błędne koło, ponieważ osobie,
która stała się ofiarą dyskryminacji, trudno jest się z niego wydostać.
Wyjaśnij zależność między istnieniem uprzedzeń a aktami dyskryminacji. Podkreśl, że nie
tylko uprzedzenia mogą napędzać dyskryminację. Także odwrotnie - dyskryminacja
powoduje powstawanie fałszywych przekonań na temat dyskryminowanej grupy, które
stanowią podstawę uprzedzeń (15 min.).
7. Rozdaj klasie materiał pomocniczy nr 4. Zapytaj, czy dyskryminacja dotyka tylko
mniejszości. Porozmawiajcie o tym, jakie rozwiązania systemowe  prawne, społeczne,
polityczne, ekonomiczne  są konieczne, aby zapobiegać i przeciwdziałać dyskryminacji
(10 min.).
4
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
8. Na zakończenie spróbujcie stworzyć wspólną definicję tolerancji. Przedstaw uczniom
definicję tolerancji jako postawy (materiał pomocniczy nr 5) (10 min.).
Materiał pomocniczy nr 1
Ćwiczenie: Narodowości
Przeczytajcie listę poniższych cech. Zaznaczcie krzyżykami w tabeli, jakie cechy najlepiej
charakteryzują wymienione narodowości. Żadna cecha nie może być użyta więcej niż jeden raz.
Do jednej narodowości można przypisać maksymalnie siedem cech.
5
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
POLAK ŻYD NIEMIEC ROM ROSJANIN
inteligentny
konfliktowy
agresywny
sprytny
wrażliwy
naiwny
szczery
prymitywny
wesoły
mściwy
opanowany
twórczy
fałszywy
praktyczny
podejrzliwy
posłuszny
uczciwy
władczy
przebiegły
powściągliwy
leniwy
ambitny
niedbały
zamknięty
stanowczy
ugodowy
buntowniczy
romantyczny
wytrwały
mądry
wnikliwy
pewny siebie
krytyczny
pedantyczny
refleksyjny
skąpy
zdyscyplinowany
pijący
oszczędny
pracowity
brudny
odważny
tchórzliwy
6
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
Materiał pomocniczy nr 2
Słowniczek z kluczowymi pojęciami
Autostereotyp - stereotyp dotyczący grupy własnej, np.  prawdziwy Polak ,  dobry katolik , itp.
Etnocentryzm - tendencja do oceniania zachowań innych grup poprzez standardy jedynie
własnej grupy (kultury).
Grupa własna [ang. in-group] - grupa społeczna, do której się przynależy realnie lub
symbolicznie.
Grupa obca [ang. out-group] - grupa społeczna, do której się nie należy.
Kategoryzacja społeczna - automatyczne dzielenie świata społecznego na grupy
i kategorie. Podstawowy podział reprezentowany w umyśle, to podział na grupy własne
i grupy obce. Kategoryzacja społeczna jest wynikiem naturalnej tendencji umysłu do
porządkowania i upraszczania świata oraz sposobem budowania przez jednostki pozytywnego
obrazu siebie w oparciu o grupy, do których należą.
Stereotyp - przyjęte z góry wyobrażenia, nierzadko tendencyjne, na temat wyglądu, zachowań
i cech przedstawicieli określonej grupy lub kategorii społecznej (np. osób należących do
mniejszości narodowej, osób o orientacji homoseksualnej, itp.), a utworzone w wyniku uogólnień
opartych na fałszywych, niekompletnych lub niesprawdzonych informacjach. Gdy to
wyobrażenie jest powszechnie podzielane przez większą grupę ludzi, mówimy o stereotypie
społecznym.
Stereotyp społeczny = stereotyp.
Uprzedzenie jest postawą wobec kogoś lub czegoś (zespołem wyuczonych przekonań,
zabarwionych emocjonalnie, z gotowością do określonych zachowań), utworzoną w wyniku
uogólnień opartych na fałszywych, niekompletnych lub niesprawdzonych informacjach.
Uprzedzenie społeczne, to inaczej niechętne lub wrogie nastawienia wobec danej osoby,
wynikające tylko z jej przynależności do określonej grupy i wnioskowanie o cechach tej osoby na
podstawie cech przypisanych grupie.
Uprzedzenie, jak każda postawa, zawiera trzy elementy:
Składniki uprzedzeń wobec grup mniejszościowych
Elementy postawy
stosunek emocjonalny
stosunek emocjonalny - uczucia żywione do tych grup
- przekonania dotyczące odpowiedzialności tych grup za
przekonania
zdarzenia społeczne
7
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
- przekonania dotyczące zdolności członków tych grup
- przekonania dotyczące moralności członków tych grup
gotowość do zachowań - dystans społeczny, czyli bliskość kontaktów z członkami tych grup
Materiał pomocniczy nr 3
Przykłady grup i kategorii społecznych postrzeganych stereotypowo
1. Inne nacje - Żydzi, Rosjanie, Niemcy, Ukraińcy, Romowie, Rumuni, Szkoci, Irlandczycy, itp.
2. Inne rasy  kolokwialnie -  czarnuchy ,  żółtki itp.
3. Wyznawcy innych religii - wyznawcy islamu, religii mojżeszowej, ruch Hare-Kriszna,
świadkowie Jehowy, itp.
4. Mniejszości seksualne - osoby homoseksualne i biseksualne.
5. Grupy subkulturowe - skinheadzi, hippisi, punki, skejci, dresiarze, itp.
6. Grupy regionalne - Poznaniacy, Ślązacy, Krakusy, mieszkańcy dzielnic - w Warszawie:
Pragi i Woli, itp.
7. Niepełnosprawni - upośledzeni umysłowo, inwalidzi ruchu,  karły , itp.
8. Chorzy - alkoholicy, narkomani, chorzy psychicznie, nosiciele wirusa HIV, itp.
9. Opcje światopoglądowe -  Europejczyk ,  komuch ,  faszysta itp.
10.  Typy ludzkie - rudy, otyły, blondynka, wieśniak, mieszczuch, itp.
11. Role społeczne:
a) Role społeczne życiowe - stereotypy związane z płcią i wiekiem, role: matki i ojca,
rodzica i dziecka, nauczyciela i ucznia, ofiary przemocy, społecznika itp.
b) Role społeczne zawodowe - urzędnik, bibliotekarz, psychiatra, adwokat, polityk,
lekarz, nauczyciel, artysta, przestępca, itp.
Uwaga! W szerszym ujęciu mówi się, że stereotypowo można pojmować także bardziej
abstrakcyjne kategorie , jak np. konflikt ( konflikt to zło, którego należy unikać ), demokracja
( demokracja to rządy większości ), wolność ( wolność oznacza, że wszystko wolno ),
sprawiedliwość ( sprawiedliwość to równość w podziale dóbr lub odwet na krzywdzicielach ).
8
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
Materiał pomocniczy nr 4
Od uprzedzeń do dyskryminacji
Definicja dyskryminacji
Uprzedzenia mogą przybierać w działaniach postać dyskryminacji. Poprzez dyskryminację
rozumie się arbitralną odmowę przywilejów, prestiżu i władzy członkom mniejszości, których
kwalifikacje są równe członkom grupy dominującej. Międzynarodowa Konwencja w sprawie
Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (Nowy Jork, 7 marca 1966 r.) podaje, że za
dyskryminację należy uznać  wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub
uprzywilejowanie oparte na rasie, kolorze skóry, urodzeniu lub pochodzeniu narodowym albo
etnicznym, które ma na celu albo powoduje przekreślenie bądz
uszczuplenie uznania,
wykonywania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności
w politycznej, ekonomicznej, społecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia
publicznego .
Uprzedzenia i dyskryminacja dotykają przede wszystkim grup mniejszościowych.
Uprzedzenia a dyskryminacja
Uprzedzenia (postawy) nie muszą współwystępować z dyskryminacją (działaniem). Wyróżnia się
cztery typy relacji pomiędzy uprzedzeniami i dyskryminacją u różnych typów osób:
1. Uprzedzone osoby, które dyskryminują bez wahania, przekonane o słuszności swoich działań
(np. skrajni narodowcy) - szowiniści.
2. Nieuprzedzone osoby, które dyskryminują w odpowiedzi na społeczną presję - konformiści.
3. Uprzedzone osoby, które nie dyskryminują w odpowiedzi na społeczną presję   świętoszki .
4. Nieuprzedzone osoby, które nie dyskryminują - tolerancyjni.
9
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
Materiał pomocniczy nr 5
Tolerancja jako postawa
Tolerancja jest pewną postawą w stosunku do ludzi różniących się od nas w jakiś sposób. Każda
postawa ma trzy elementy podmiotowe oraz swój przedmiot (to czego postawa dotyczy):
Podmiot Przedmiot
POSTAWA = stosunek emocjonalny + przekonania
Żyd
(sądy, opinie) + gotowość do zachowań
Tolerancja jest postawą zawierającą zasadniczo pozytywny stosunek emocjonalny (czasem
neutralny, ale ponieważ emocjonalne  0 nie istnieje, to  neutralność jest psychologicznie raczej
pozytywna). Jednak ludzie mogą różnić się w nasileniu (intensywności tej postawy). Przejawiać
się to może w różnym pojmowaniu bliskości kontaktów jakie podejmują z członkami grup,
będących przedmiotem tolerancyjnej postawy. Dla niektórych tolerancja wiąże się przede
wszystkim z deklaracjami, a dla innych z podejmowaniem działań. Postawa tolerancji może być
zatem zróżnicowana, ze względu na rozwinięcie poszczególnych jej elementów (składników:
emocjonalnego, poznawczego i działaniowego). Ludzi może też różnić ich postawa wobec
konkretnych spraw, czy interpretacji treści. Jedni są tolerancyjni dla wszystkich grup
mniejszościowych (narodowych, religijnych), inni nie tolerują - na przykład - odmienności
wyznaniowej, pozostając bojownikami o prawa pozostałych mniejszości. Zdarza się też, że
postawa tolerancji może być wewnętrznie niespójna pod względem zgodności jej elementów.
Na przykład, ktoś może być tolerancyjny wobec Żydów na poziomie przekonań czy deklaracji,
a mieć kłopoty z uwolnieniem się od lęku czy niechęci wobec tej grupy.
Podsumowując, można powiedzieć, że każdy człowiek, uważający się za tolerancyjnego, może
nieco inaczej określać swoje miejsce wobec: dystansu społecznego (bliski kontakt - izolacja),
stosunku emocjonalnego (akceptacja - niechęć) oraz podejmowanych działań (integracja -
dyskryminacja).
Scenariusz opracowany na podstawie:
materiałów szkoleniowych do programu Społeczeństwo bez uprzedzeń autorstwa Tomasza Garstki, Centralny Ośrodek
Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa, 2000.
 Antydyskryminacja. Pakiet edukacyjny , Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa, 2005.
10
P OR T F OL I O E UR OP E J S KI E
Od uprzedzeń do dyskryminacji  od myśli i uczuć do działania.
Gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................
11