pedi atri a
Małgorzata A
yszkowska
zo, jod, cynk, selen, taurynę, kar-
nitynę, niektóre witaminy, wycho-
Żywienie
dząc naprzeciw odmiennym po-
trzebom najmłodszych dzieci.
noworodków
Tak jak w czasie trwania lakta-
cji zmienia się skład mleka mat-
ki, tak też mieszanki sztuczne róż-
i niemowląt
nią się miedzy sobą składem za-
leżnie od wieku dzieci, do
Najbardziej właściwym sposobem żywienia noworod- których są adresowane.
ków i niemowląt jest karmienie naturalne, czyli mle-
kiem matki. Wyjątkowy skład mleka matki, zarówno Mieszanki mleczne przeznaczo-
pod względem ilościowym, jak i jakościowym, jest jak ne do karmienia dzieci w pierw-
do tej pory nie do zastąpienia. Obecnie produkowane szych 4 mies. życia (tzw. mleko
mleka przeznaczone do żywienia najmłodszych dzieci początkowe) oznakowane są cyfrą
przypominają coraz bardziej wzorzec, jakim jest mleko
 1 . Od 5. mies. życia należy
kobiece. Jednak białko w nich zawarte jest pochodze- wprowadzić mieszanki o zmienio-
nia zwierzęcego, a więc gatunkowo obce człowiekowi.
nym składzie, oznakowane cyfrą
Mleko jest podstawowym pokarmem dla dzieci
 2 (tzw. mleko następne) lub do-
w pierwszych 5 mies. życia. Dopiero po tym czasie do
datkowo symbolami literowymi
jadłospisu wprowadzane są produkty pozamleczne.
mówiącymi o dodaniu do mleka
węglowodanów złożonych:  R 
kleiku ryżowego,  GR  kleiku
Wiele pytań budzi problem ob- składu mleka do zmieniających
gryczano-ryżowego. Mieszanki
jętoS
ci pokarmu i częstoS
ci jego się potrzeb i możliwoS
ci szybko
mleczne oznaczone cyfrą  3 są
podawania. Nie ma tu sztywnych rosnącego organizmu dziecka.
przeznaczone dla dzieci w wieku
reguł. Każde dziecko musi być
poniemowlęcym. Wszystkie te
traktowane indywidualnie. Nie- Podczas karmienia piersią trud-
mieszanki mleczne zawierają peł-
które noworodki wymagają kar- ne jest ocenianie objętoS
ci spoży-
ne cząsteczki białek mleka krowie-
mienia małymi porcjami ok. 10 tego przez dziecko pokarmu. Po-
go oraz laktozę, będącą głównym
razy dziennie, inne są w stanie mocą może tu służyć ważenie
przedstawicielem węglowodanów.
jednorazowo zjeS
ć większą obję- dziecka przed i po karmieniu,
Stosowane są one u dzieci, żywio-
toS
ć pokarmu i przez to częstoS
ć a przede wszystkim dokładna
nych sztucznie, dobrze tolerują-
spożywanych przez nie posiłków ocena jego rozwoju fizycznego
cych białko mleka krowiego i lak-
wynosi 7 razy/dobę. Noworodek (przyrostu masy ciała i długoS
ci).
tozę. Tab. 1. przedstawia mieszan-
w 1. tyg. po urodzeniu zjada: od Przekarmianie dzieci doprowa-
ki mleczne zarejestrowane
ok. 7 razy 10 20 ml pokarmu dza jedynie do nadmiernego
w Polsce.
w pierwszej-trzeciej dobie życia przyrostu masy ciała, ich gorsze-
do 7 razy 60 70 ml w siódmej go rozwoju ruchowego oraz czę-
Odrębnego omówienia wyma-
dobie życia. W pierwszym mie- sto uporczywych dolegliwoS
ci ze
gają mieszanki mleczne przezna-
siącu życia potrzebuje do pokry- strony przewodu pokarmowego:
czone dla wczeS
niaków. Potrzeby
cia wszystkich potrzeb ok. ulewania, wzdęć i bólów brzu-
żywieniowe noworodka urodzo-
600 700 ml pokarmu/dobę, co cha, lux
nych stolców.
nego przedwczeS
nie są inne, niż
dostarcza mu ok. 120 kcal/kg ma-
noworodka urodzonego o czasie.
sy ciała/dobę. W kolejnych mie- Niestety, nie wszystkie dzieci
Dla tej grupy dzieci nawet po-
siącach zapotrzebowanie kalo- mogą być karmione wyłącznie
karm matki może być niewystar-
ryczne na kg masy ciała zmniej- w sposób naturalny. Dla tych, dla
czający dla utrzymania prawidło-
sza się do 100 kcal, a w ostatnich których karmienie naturalne jest
wego, dynamicznego ich wzrostu.
miesiącach okresu niemowlęcego niewystarczające lub niemożliwe
Dla wczeS
niaków karmionych
(9. 12. mies.) do ok. 80 kcal. do prowadzenia, przygotowane są
mlekiem matki produkowane są
W czasie rozwoju niemowlęcia tzw. mleka modyfikowane. Pro- tzw. wzmacniacze, czyli preparaty
nie tylko ulega zmianie objętoS
ć ducenci dodatkowo dodają do
zawierające białko mleka krowie-
podawanego pokarmu, ale zmie- mieszanek mlecznych (zwłaszcza go, węglowodany, substancje mi-
nia się również skład mleka jego przeznaczonych dla noworodków neralne i witaminy. Połączone
matki. Jest to wyraz adaptacji i najmłodszych niemowląt) żela- z mlekiem matki pozwalają otrzy-
Przewodnik
Lekarza
92
pedi atri a
Mleko początkowe Mleko następne Mleko dla dzieci powyżej
od 1. do 4. mies. życia 1. roku życia
od 5. do 12. mies. życia od 5. do 12. mies. życia,
wzbogacone w węglowodany
złożone
Bebiko 1 Bebiko 2 Bebiko 2R Bebiko 2GR
Bebiko 3R Bebiko 3 wieloowocowe
Bebilon 1 Bebilon 2
Gerber 1 Gerber 2 Gerber 3
Humana 1 Humana 2
Humana 1 plus*
Milumil 1 Milumil 2 Milumil 3
Nan 1 Nan 2 Nestle Junior
Nan 2 Bifidus** Nestle Junior Bifidus **
*  preparat ten zawiera dodatkowo modyfikowaną skrobię, dzięki czemu może być stosowany od okresu noworodkowego. Jego wartoS
ć
energetyczna jest nieco większa, niż innych mieszanek początkowych. Zalecany jest dzieciom z zbyt małym przyroS
cie masy ciała;
Tab. 1.
T
a
b
.
1
.
**  preparaty oznakowane nazwą Bifidus zawierają w swoim składzie szczepy bakterii (tzw. probiotyki), wprowadzające lub utrzymujące równowagę
Mieszanki
M
i
e
s
z
a
n
k
i
mikrobiologiczną w obrębie jelit
mleczne
m
l
e
c
z
n
e
Karmienie naturalne Karmienie sztuczne
mać pokarm znacznie bogatszy,
który sprosta potrzebom przed-
mleko matki + wzmacniacz: Alprem
Tab. 2.
T
a
b
.
2
.
wczeS
nie urodzonego noworod-
Bebilon BMF Alprem WNKT
Mieszanki
M
i
e
s
z
a
n
k
i
m
l
e
c
z
n
e
ka. Wzmacniacze są produkowa- mleczne
FM 85 Bebilon Nenatal
dla
d
l
a
ne w postaci proszku, konfekcjo-
Nenatal
wczeS
niaków
w
c
z
e
S

n
i
a
k
ó
w
nowanego w torebkach. Zalecana
dawka to 1 torebka wzmacniacza
JeS
li niemowlę jest karmione dłospisu zbóż. Zgodnie z zasadą
na 50 ml S
ciągniętego pokarmu
mlekiem matki, to ten sposób ży- zalecającą unikania w całym
matki, podawanego przez smo-
wienia jako jedyny powinien trwać okresie niemowlęcym zbóż za-
czek. Dla wczeS
niaków żywio-
przez pierwsze 6 mies. jego życia. wierających gluten zalecane są:
nych w sposób sztuczny przygo-
Natomiast u dzieci karmionych
kleiki, kaszki ryżowe, kukury-
towane są specjalne mieszanki
sztucznie mieszankami mlecznymi
dziane, gryczane. W sprzedaży
mleczne o odmiennym, odpo-
okres wprowadzania do jadłospisu
są już gotowe mleczne lub
wiednio już wzbogaconym skła-
tzw. pokarmów pozamlecznych
mleczno-owocowe kaszki i kle-
dzie, do których nie trzeba doda-
rozpoczyna się od 5. mies. życia.
iki. Piąty miesiąc to również czas
wać żadnych preparatów wzmac-
na wprowadzenie zup bez mięsa
niających. Tab. 2. przedstawia
Pokarmy te stopniowo zastępu-
(papek jarzynowych i przecierów
mieszanki przeznaczone do kar- ją pokarmy mleczne. OczywiS
cie,
owocowych (tzw. deserów owo-
mienia noworodków urodzonych
istnieje margines tolerancji ich
cowych). Tłuszcz dodawany do
przedwczeS
nie z małą urodzenio- wprowadzania, który pozwala na
zup jarzynowych powinien być
wą masą ciała. indywidualne traktowanie każde-
tłuszczem wysokogatunkowym.
go dziecka zgodnie z jego potrze-
Może być nim masło, oliwa
W czasie karmienia zdrowego bami. Margines tolerancji zawarty
z oliwek lub olej rzepakowy bez-
jest między 4. a 6. mies. życia,
niemowlęcia mlekiem nie należy
erukowy. Godnymi polecenia są
tzn. pokarmy pozamleczne nie
mu dodatkowo podawać innych
produkty gotowe (zarówno zupy,
powinny być wprowadzane przed
płynów (woda, herbata). Jedynym
soki, jak i desery owocowe), po-
4. i nie póx
niej niż w 6. mies. ży-
wyjątkiem może być okres letnich
siadające atest Instytutu Matki
cia u dzieci karmionych sztucznie
upałów, podczas których zwięk-
i Dziecka lub Instytutu Pomnika-
i najwczeS
niej w 6. mies. u dzieci
sza się utrata i jednoczeS
nie zapo-
-Centrum Zdrowia Dziecka. Są
karmionych naturalnie.
trzebowania dziecka na płyny.
nimi znane od dawna na naszym
Dzieci karmione sztucznie
rynku soki i zupy firm Gerber,
Wprowadzanie pokarmów in- W 5. mies. życia zaczyna się
Hipp, Ovita Nutricia. Spełniają
nych niż mleko odbywa się
wprowadzać soki owocowe i wa- one wszelkie zasady produkcji
w nieco inny sposób u dzieci kar- rzywno-owocowe z jabłek, mar- pokarmów o wysokiej jakoS
ci,
mionych naturalnie i u dzieci kar- chwi, dyni. Piąty miesiąc życia to przeznaczonych dla dzieci. Owo-
mionych sztucznie. też czas na wprowadzenie do ja- cami i warzywami dodawanymi
Przewodnik
Lekarza 93
pedi atri a
w 5. mies. życia są: ziemniak, se- niemowlęcia. Dodaje się je do zup czątkowo w niewielkich iloS
ciach
ler, por, pietruszka, owoce dzi- jarzynowych. Zmienia się też sam (1 łyżeczka) i stopniowo ją
kiej róży, czarne jagody. sposób karmienia dziecka. Butel- zwiększać (w ciągu kilku dni).
ka ze smoczkiem jest stopniowo Drugą istotną zasadą jest wpro-
Od 6. mies. życia żywienie zastępowana przez łyżeczkę. wadzanie wszelkich nowoS
ci po-
dziecka wzbogaca się o kalafior, jedynczo. W razie wystąpienia
brokuły, pomidory, cebulę, natkę W 10. mies. życia do jadłospisu objawów ich złej tolerancji
pietruszki, fasolę szparagową, dziecka wchodzą owoce: banany, (wzdęcia, bóle brzucha, lux
ne
S
liwki, morele, brzoskwinie, bia- ananas, mango, marakuja, manda- stolce, wymioty, wysypka na skó-
łe winogrona, czarną i czerwoną rynki. Inne wprowadzane produk- rze) łatwo będzie powiązać te do-
porzeczkę, gruszki oraz mięso ty to zboża zawierające gluten legliwoS
ci z wprowadzanym no-
gotowane. Jest nim mięso kurcza- (wszelkiego rodzaje kasze, prze- wym pokarmem. Pokarm taki na-
ka, indyka, królika, cielęcina, ja- twory pszenicy, żyta, jęczmienia leży wycofać z diety dziecka.
gnięcina, wołowina. Ważne jest, i owsa, zwykłe makarony, pieczy- Ponowne jego wprowadzenie
aby zupy jarzynowe z mięsem nie wo, ciasta, herbatniki), wędliny. musi odbywać się bardzo ostroż-
zawierały wywarów. nie, przy wnikliwej obserwacji,
W 11. mies. życia żywienie czy nie pojawiają się ponownie
W 7. mies. życia wprowadza wzbogaca się o twarożki, kefiry, wczeS
niej obserwowane objawy.
się żółtko jaja kurzego. Zaleca się jogurty i całe jajka podawane 3 4 Decyzję co do momentu i sposo-
podawanie początkowo 1/2 żółtka razy w tyg. bu wykonania próby powtórnego
co drugi dzień. Całe żółtko poda- podania produktu wczeS
niej x
le
wane co drugi dzień można wpro- Należy zwrócić uwagę, aby tolerowanego powinien podjąć
wadzać dopiero od 8. mies. życia nowe pokarmy wprowadzać po- lekarz opiekujący się dzieckiem.
Wiek Liczba ObjętoS
ć posiłku Rodzaj posiłku u dzieci Rodzaj posiłku u dzieci
karmień/dobę karmionych sztucznie karmionych naturalnie
wczeS
niak ok. 7 10 razy 20 50 ml zależnie od mieszanki mleczne mleko matki
(niektóre dzieci wieku i masy ciała dziecka dla wczeS
niaków + wzmacniacz
częS
ciej) do osiągnięcia prawidłowej (tab. 2.)
urodzeniowej masy ciała
(zwykle 1 2 mies.)
dzieci urodzone o czasie
do 4. mies. ok. 6 7 razy 80 150 ml mleko początkowe mleko matki
życia (tab. 1.)
5. mies. życia ok. 5 6 razy 4 razy 180 ml mleko następne (tab. 1.) mleko matki
1 raz 180 ml zupa jarzynowa
1 raz 150 ml lub papka bez mięsa
deser (przecier) owocowy
lub soki owocowe
6. mies. życia ok. 5 razy 4 razy 180 200 ml mleko następne mleko matki
1 razy 180 200 ml zupa jarzynowa lub + ew. zupy jarzynowe
jarzynka z mięsem bez mięsa
jako dodatek deser owocowy lub i soki owocowe
soki owocowe
7. mies. życia 5 razy zwykle ok. 200 ml na posiłek mleko następne lub mleko matki
zupa lub papka jarzynowa z mięsem i 1/2 żółtka
co 2 dni
deser (przecier) owocowy lub soki owocowe
8. 9. mies. 5 razy zwykle ok. 200 ml na posiłek mleko matki lub mleko następne
życia zupa jarzynowa lub jarzynka z mięsem lub deser;
soki. Od 9. mies. całe żółtko co 2 dni
Tab. 3.
T
a
b
.
3
.
10. mies. życia 4 5 razy zwykle ok. 200 ml na posiłek mleko matki lub następne
Schemat
S
c
h
e
m
a
t
zupa jarzynowa lub jarzynka z mięsem lub deser; soki
żywienia
ż
y
w
i
e
n
i
a
dzieci zboża glutenowe: bułka, chleb, kasze
d
z
i
e
c
i
w okresie
w
o
k
r
e
s
i
e
noworodkowym,
n
o
w
o
r
o
d
k
o
w
y
m
,
11. mies. życia 4 5 razy zwykle ok. 200 ml na posiłek jw. + całe jajko 3-4 razy w tyg., twarożek, kefir, jogurt
niemowlęcym
n
i
e
m
o
w
l
ę
c
y
m
Przewodnik
Lekarza
94
pedi atri a
Dzieci karmione Na zakończenie warto wspo-
naturalnie mnieć o mieszankach sojowych.
W naszym kraju są one zwykle
Jak już wczeS
niej wspomnia-
stosowane jako mieszanki leczni-
no, pokarmy pozamleczne wpro-
cze. Jednak mogą być wykorzy-
wadzane są w tej grupie dzieci
stywane w sztucznym żywieniu
dopiero od 7. mies. życia. Po-
dzieci zdrowych w rodzinach we-
czątkowo są to soki owocowe,
getariańskich, jeS
li dziecko nie
kaszki i kleiki bezglutenowe
wykazuje objawów nadwrażli-
i 1/2 żółtka co drugi dzień doda-
woS
ci na białko soi.
wane do zupy z gotowanym mię-
sem (bez wywaru)  podobnie
PiS
miennictwo
jak u dzieci karmionych sztucz-
1. Łyszkowska M. Znaczenie soi w ży-
nie. Dalszy proces zmiany diety
wieniu. Przegląd Pediatryczny 1999;
dziecka karmionego mlekiem
29, 4: 306-8.
matki jest taki sam, jak wyżej
2. Łyszkowska M. Zasady żywienia
przedstawiony dla dzieci karmio-
drogą przewodu pokarmowego no-
nych sztucznie
worodków i niemowląt. Terapia i Le-
ki 2001; XXIX, LI, 4: 33-5.
3. Stolarczyk A. Żywienie dzieci zdro-
Żywienie dziecka, które ukoń-
wych. Rozdz. w: Żywienie dzieci
czyło 1. rok życia zaczyna przy-
zdrowych i chorych, red. Socha J,
pominać żywienie człowieka do-
PZWL, Warszawa 1998; 74-103.
rosłego. Nowe pokarmy, jakie się
wtedy pojawiają w jego jadłospi-
dr med. Małgorzata Łyszkowska
sie to: truskawki, poziomki, po-
Klinika Gastroenterologii, Hepatologii
i Żywienia
marańcze, grapefruity, ryby, orze-
Instytut Pomnik-Centrum Zdrowia
chy, czekolada, kakao. Ich tak
Dziecka
póx
ne wprowadzenie podykto-
w Warszawie
wane jest wysokim ryzykiem kierownik Kliniki
prof. dr hab. med. Jerzy Socha
wywołania alergii na te produk-
ty. Do jadłospisu wchodzą potra-
wy duszone, pieczone, smażone.
Wraz z rozwojem dziecka
zmniejsza się częstotliwoS
ć spo-
żywania pokarmów do ok. 4 5
razy dziennie. Tab. 3. przedsta-
wia schemat żywienia dzieci.
Przedstawiony w tab. 3. sche-
mat żywienia dzieci w pierwszym
roku ich życia to S
rednie wartoS
ci
częstoS
ci i objętoS
ci karmień. Nie
należy go stosować bezkrytycz-
nie, gdyż istnieją dzieci wymaga-
jące, np. częstszych karmień
mniejszymi objętoS
ciami pokar-
mu, zjadające więcej lub mniej,
niż podaje tab. 3. JakoS
ć żywie-
nia dziecka znajduje odzwiercie-
dlenie w jego rozwoju. JeS
li roz-
wój dziecka jest prawidłowy, har-
monijny, mimo spożywania
pokarmu w iloS
ci odbiegającej od
wartoS
ci S
rednich przedstawio-
nych w powyższej tabeli, należy
uznać to za stan prawidłowy.
Przewodnik
Lekarza 95