ART Y KUA
Y S PECJ AL NE
Pielęgnacja kikuta pępowinowego
u noworodków
Konsultowała prof. dr hab. med. Ewa Helwich, Konsultant Krajowy w dziedzinie neonatologii
º% SPECJALNIE
dla Medycyny Praktycznej 
Skróty: OKT/FEN  oktenidyna z fenoksyetanolem
Pediatrii
Pępowina i skóra noworodka wkrótce po uro- etiologicznym zapalenia pępka są obecnie tlenowe
dzeniu ulegajÄ… kolonizacji przez bakterie pocho- bakterie Gram-ujemne.1,4
dzące od matki lub z rąk personelu medycznego.1 Odpowiednia pielęgnacja kikuta pępowino-
Najczęściej są to niechorobotwórcze bakterie wego zmniejsza ryzyko zapalenia pępka i jego
mgr Ewa Kamińska
Gram-dodatnie (głównie Staphylococcus aureus, groz
nych powikłań. Brakuje jednak jednoznacz-
Zakład Farmakologii Instytutu Matki
i Dziecka w Warszawie
a także koagulazo-ujemne szczepy gronkow- nych wytycznych dotyczących tego zagadnienia.
ców, paciorkowce grupy B), ale również bakterie W 1998 roku Światowa Organizacja Zdrowia
Gram-ujemne (Escherichia coli, Klebsiella pneu- (World Health Organization  WHO)8 wydała
moniae, Proteus mirabilis).1 Kliniczne znaczenie zalecenia, w których zwrócono szczególną uwagę
tej kolonizacji nie zostało ustalone.2 Niektórzy na zachowanie higieny podczas pielęgnacji kikuta.
autorzy uważają, że fizjologiczna flora bakteryjna Wytyczne te dotyczą głównie krajów rozwiniętych.
zwiększa ryzyko zakażenia, a według innych sta- Według WHO, aktualnie nie ma podstaw do ruty-
nowi mechanizm ochronny przed zakażeniami nowego stosowania preparatów antyseptycznych,
szpitalnymi.3 W większości przypadków kolo- z wyjątkiem szczególnych sytuacji. Na oddziałach
nizacja nie wywołuje żadnych objawów, jednak szpitalnych z wieloosobowymi salami noworod-
u niektórych noworodków może być przyczyną kowymi preparatu antyseptycznego należy użyć
zapalenia pępka.1,4 Wydłużenie czasu odpadnię- po przecięciu pępowiny, a następnie stosować go
cia kikuta pępowinowego może zwiększać ryzyko do odkażania kikuta raz dziennie przez pierwsze
zapalenia pępka.5 3 dni życia. Wybór antyseptyku powinien zale-
Zapalenie pępka może się także rozwinąć żeć od flory bakteryjnej występującej na danym
w następstwie niewłaściwej pielęgnacji kikuta oddziale, ewentualnie należy wybrać środek
pępowinowego. Dotyczy ono 0,2 0,9%4,6 noworod- o jak największej aktywności i spektrum działa-
ków (wg niektórych autorów do 2%),7 przy czym nia. Jeśli noworodek przebywa z matką w syste-
częściej obserwuje się je u hospitalizowanych mie rooming-in, stosowanie antyseptyku nie jest
wcześniaków. U dzieci urodzonych o czasie zapale- konieczne. W warunkach domowych wystarcza
nie pępka rozwija się zwykle między 5. a 9. dniem mycie kikuta pępowiny wodą z mydłem, pamię-
życia, a u wcześniaków między 3. a 5. dniem.4 tając o jego osuszaniu (tzw. sucha pielęgnacja).
Najczęściej powodują je Gram-dodatnie ziaren- Wyjątkiem jest sytuacja, gdy noworodek przebywa
kowce, niekiedy jednak zakażenie ma charakter w złych warunkach higienicznych, kiedy to należy
mieszany i jest wywoływane zarówno przez bak- stosować preparat antyseptyczny o jak największej
terie Gram-dodatnie, Gram-ujemne, jak i beztle- aktywności i szerokim spektrum działania.
nowe (gł. Bacteroides fragilis i Clostridium per- W wielu szpitalach w Niemczech9 i Ameryce
fringens).4 W wyniku wieloletniego stosowania Północnej1 obecnie zaleca się stosowanie tzw.
preparatów antyseptycznych działających głów- suchej pielęgnacji kikuta pępowinowego, jednak
nie na bakterie Gram-dodatnie oraz częstego w Stanach Zjednoczonych brakuje jednolitych
podawania antybiotyków działających układowo, wytycznych i ostateczny wybór metody pielęgna-
w niektórych ośrodkach dominującym czynnikiem cji pozostawia się lekarzowi, który w zależności
16 MEDYCYNA PRAKTYCZNA  PEDIATRIA 1/2010
Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 16 2009-12-21 15:58:53
ART Y KUA
Y S PECJ AL NE
od oceny warunków domowych rodziny może zale- W badaniach przeprowadzonych głównie
cić stosowanie antyseptyku. w ostatniej dekadzie, obejmujących duże grupy
W Polsce jak dotąd do pielęgnacji kikuta pępo- noworodków, wykazano, że stosowanie niektó-
winowego zarówno podczas pobytu noworodka rych preparatów antyseptycznych opóz
nia proces
w szpitalu, jak i po wypisaniu do domu zalecano odpadnięcia kikuta pępowinowego.2,3,10-13 Zupan
stosowanie 70% roztworu alkoholu etylowego aż i wsp.2 dokonali przeglądu 21 badań z randomiza-
do czasu jego odpadnięcia. Natomiast według cją obejmujących około 9000 noworodków (w tym
WHO alkohol paradoksalnie nie wysusza kikuta 2 badania przeprowadzone u wcześniaków), nie
pępowiny8 (mimo że działa w ten sposób na wykazując statystycznie znamiennej przewagi
skórę), a dodatkowo wydłuża czas jego odpadnię- któregokolwiek z wyżej wymienionych prepara-
cia.2,3,8,10-13 Znane są także przypadki podraż- tów antyseptycznych lub miejscowo stosowanych
nienia lub poparzenia alkoholem etylowym, izo- antybiotyków w porównaniu z tzw. suchą pielęgna-
propylowym lub metylowym skóry noworodków, cją kikuta pępowinowego. Uzyskane wyniki nie
a zwłaszcza wcześniaków,14-17 u których alkohol pozwalają także na wybranie najlepszego prepa-
przenika przez skórę 3 50 razy łatwiej niż u nowo- ratu. Zaobserwowano, że sucha pielęgnacja skraca
rodków donoszonych oraz u dorosłych3. W badaniu czas odpadnięcia kikuta pępowiny w porównaniu
z grupą kontrolną zaobserwowano zaczerwienie- ze stosowaniem antyseptyków. U dzieci, u których
nie skóry wokół pępka po użyciu 70% alkoholu aż nie stosowano żadnego preparatu antyseptycznego,
u 14% noworodków.18 Opisano również toksyczne kikut odpadał po około 8 dniach, w przypadku uży-
działanie alkoholu po zastosowaniu na skórę wania alkoholu  po około 10 dniach, w przypadku
noworodków,19-23 w tym po jego użyciu do pielę- miejscowego stosowania antybiotyków  po około
gnacji kikuta pępowinowego. Niektórzy autorzy 12 dniach, a po użyciu antyseptyku w postaci
zwracają uwagę na stosunkowo słabe działanie pudru  po około 7 dniach. Autorzy przeglądu
przeciwbakteryjne alkoholi7,8,24 (pod tym wzglę- wysnuli wnioski, że w bogatych krajach u zdro-
dem silniejszy jest np. wodny roztwór chlorhek- wych noworodków, urodzonych o czasie, wystar-
sydyny) oraz krótki czas działania. W badaniu czające jest stosowanie suchej pielęgnacji kikuta
z randomizacją i podwójnie ślepą próbą (n = 100 pępowinowego. Stosowanie antyseptyku może być
noworodków) wykazano, że 80% roztwór alkoholu natomiast uzasadnione w przypadku zwiększo-
etylowego był o wiele mniej skuteczny niż 0,5% nego ryzyka zakażenia bakteryjnego (np. pobyt
roztwór chlorheksydyny w 80% alkoholu, a dodat- noworodka na wieloosobowym oddziale szpital-
kowo nie zapobiegał kolonizacji S. aureus.25 nym, złe warunki higieniczne w domu) oraz w kra-
W innych krajach do pielęgnacji kikuta pępo- jach słabo rozwiniętych, jednak autorzy przeglądu
winowego stosuje się lub do niedawna stoso- nie wyróżniają żadnego preparatu.
wano m.in.: chlorheksydynę (zasypka, roztwór Autorzy niektórych prac ostrzegają przed
alkoholowy lub wodny), alkohol etylowy lub izo- zwiększonym ryzykiem zapalenia pępka i jego
propylowy, sól srebrową sulfadiazyny, zasypkę powikłań w wyniku stosowania naturalnej pielę-
z tlenkiem cynku, nadtlenek wodoru, miejscowo gnacji kikuta pępowinowego.6,9,27 Janssen i wsp.6
stosowane antybiotyki (neomycyna, bacytracyna), w badaniu z randomizacjÄ… (n = 766) stwierdzili
oktenidynę (w połączeniu z 2-fenoksyetanolem), zapalenie pępka u jednego dziecka z grupy stosu-
a także substancje, których ze względu na tok- jącej suchą pielęgnację i brak zapalenia w grupie
syczność nie powinno się stosować u noworodków, stosującej mieszaninę 3 barwników (triple dye).
takie jak barwniki: triple dye (zieleń brylantynowa W grupie niestosującej żadnych preparatów anty-
+ siarczan proflawiny + fiolet gencjanowy), akry- septycznych, w porównaniu z grupą stosującą anty-
flawina, fuscyna lub eozyna, związki jodu (jodyna, septyki, statystycznie częściej obserwowano kolo-
jodopowidon), pochodne salicylowe (salicylic sugar nizacjÄ™ kikuta przez E. coli (34,2 vs 22,1%), koagu-
powder), pochodne rtęci, na przykład merbromina lazo-ujemne szczepy gronkowców (69,5 vs 50,5%),
(merkurochrom), a nawet  wycofany ze względu S. aureus (31,3 vs 2,8%) i paciorkowce grupy B (11,7
na neurotoksyczność  heksachlorofen.2,8,26 vs 6,0%), a także wysięk (7,4 vs 0,3%) i nieprzy-
Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków 17
Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 17 2009-12-21 15:58:54
ART Y KUA
Y S PECJ AL NE
jemny zapach (2,9 vs 0,7%). Autorzy podkreślają, spp., Aspergillus spp.) i wirusy (m.in. HSV-1).30,31
że zmianę procedury pielęgnacji kikuta pępowiny, Największą wrażliwość wykazuje S. epidermidis,
polegajÄ…cÄ… na zaniechaniu stosowania prepara- a najmniejszÄ…  Candida spp.30 Oktenidyna nie
tów antyseptycznych, należy połączyć z edukacją selekcjonuje opornych szczepów MRSA.32
rodziców, której celem jest poszerzenie ich wiedzy Oktenidyna jest bezpieczna. Nie wykazuje
na temat objawów zapalenia pępka i jego powikłań działania mutagennego, rakotwórczego, embrio-
oraz uświadomienie im konieczności zgłoszenia toksycznego, teratogennego ani nie wpływa na
się do lekarza w przypadku pierwszych objawów czynności rozrodcze.33 Nie wchłania się po zasto-
zakażenia. Podobne obawy podzielają Weathers sowaniu na błony śluzowe, skórę ani dopochwo-
i wsp.,27 którzy w ciągu 4 lat od wprowadzenia wo.33 Charakteryzuje się dobrą tolerancją i dużym
w ich szpitalu suchej pielęgnacji kikuta pępowi- współczynnikiem biozgodności (BI >1),31,34 więk-
nowego odnotowali 3 przypadki (na 12 000 poro- szym niż chlorheksydyna czy jodowany powidon.
dów) liszajca pęcherzowego wywołanego przez Dzięki temu  pomimo stosunkowo niewielkiego
S. aureus. Podkreślają oni, że większość lekarzy działania cytotoksycznego stwierdzonego in vitro
niechętnie rezygnuje ze stosowania antyseptyków  jest dobrze tolerowana in vivo, co potwierdzono
oraz nie widzą różnic w czasie odpadnięcia pępo- w badaniach klinicznych.31,35-37 Fenoksyetanol
winy. W najnowszym (2009) badaniu z randomiza- jest alkoholem działającym przeciwbakteryjnie
cją9 (n = 699) niekorzystne objawy ze strony kikuta m.in. wobec P. aeruginosa38, stosowanym także
pępowiny (podrażnienie i zapalenia pępka, wysięk jako konserwant w kosmetykach, w tym prze-
i zaczerwienienie okolicy pępka, ziarniniak pępo- znaczonych dla noworodków. Związek ten wchła-
winy, ropienie, krwawienie z pępka, nieprzyjemny nia się wprawdzie przez skórę, lecz jest bardzo
zapach) obserwowano niemal 2-krotnie częściej szybko metabolizowany, także u noworodków
(p = 0,001) u dzieci objętych suchą pielęgnacją niż (w tym wcześniaków), do nietoksycznego kwasu
u dzieci, u których do pielęgnacji pępka używano 2-fenoksyoctowego. Badania35-37 wykazały, że po
1% zasypkę z chlorheksydyną. Żaden z wymienio- zastosowaniu OKT/FEN do odkażenia skóry
nych objawów nie miał poważnego charakteru. wcześniaków wydalana jest z moczem minimalna
Najodpowiedniejsze do odkażania kikuta pępo- ilość kwasu 2-fenoksyoctowego (śr. 24 ppm).
winowego w warunkach szpitalnych wydajÄ… siÄ™ W badaniach klinicznych dotyczÄ…cych skutecz-
być: chlorheksydyna w postaci zasypki (niedo- ności i bezpieczeństwa stosowania OKT/FEN
stępna w Polsce) oraz oktenidyna, której zużycie uczestniczyło łącznie ponad 2200 dzieci, w tym
w ostatnich latach w Europie znacznie się zwięk- co najmniej 1850 noworodków (łącznie z wcześnia-
szyło. Oktenidyna (0,1% roztwór wodny) w połą- kami). OKT/FEN stosowano do odkażenia błon
czeniu z fenoksyetanolem (2% roztwór wodny) śluzowych przed zabiegami chirurgicznymi i dia-
(OKT/FEN) jest zarejestrowana w Polsce jako gnostycznymi w obrębie dróg moczowo-płciowy-
produkt leczniczy pod nazwą Octenisept, podob- ch36,37,39,40, do odkażenia skóry,35,37,40 m.in. w pro-
nie jak m.in. w Niemczech, Austrii i Szwajcarii.28 cedurach majÄ…cych na celu dekolonizacjÄ™ MRSA
W preparacie wykorzystano synergiczne działanie u noworodków32, a także do odkażenia kikuta
obu substancji.29 pępowinowego.26 Wykazano, że bezpieczeństwo
Oktenidyna stosowana w małych stężeniach stosowania preparatu OKT/FEN u niemowląt
działa szybko i silniej niż chlorheksydyna.30 Jej i dzieci jest podobne jak u dorosłych.40
spektrum działania przeciwbakteryjnego obej- Buhrer i wsp.36 stosowali OKT/FEN do odka-
muje bakterie Gram-dodatnie (S. epidermidis, żania skóry u 24 wcześniaków (wiek ciążowy:
S. aureus  w tym szczepy metycylinooporne 23 26 tyg., mc. 565 1270 g) w ciÄ…gu pierwszych
[MRSA], Streptococcus pyogenes i inne pacior- 7 dni ich życia. Jedynym działaniem niepożąda-
kowce ²-hemolizujÄ…ce, Enterococcus faecalis), nym obserwowanym u najbardziej niedojrzaÅ‚ych
bakterie Gram-ujemne (Pseudomonas aeruginosa, wcześniaków (wiek ciążowy: 23 tyg.) była przemi-
Enterobacter spp., Klebsiella spp., P. mirabilis, jajÄ…ca reakcja rumieniowa po zastosowaniu tego
Serratia marcescens, E. coli), grzyby (Candida preparatu przed cewnikowaniem naczyń pępowi-
18 MEDYCYNA PRAKTYCZNA  PEDIATRIA 1/2010
Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 18 2009-12-21 15:58:54
ART Y KUA
Y S PECJ AL NE
nowych. Autorzy podkreślają, że  w przeciwień- Rodziców należy koniecznie przeszkolić w zakre-
stwie do antyseptyków na bazie alkoholu etylo- sie stosowania suchej pielęgnacji kikuta pępowi-
wego lub izopropylowego  OKT/FEN nie uszkadza nowego oraz rozpoznawania objawów zapalenia
skóry u wcześniaków urodzonych przed ukończe- pępka, zwracając szczególną uwagę na potrzebę
niem 27. tygodnia ciąży. zachowania odpowiedniej higieny.
W badaniu37 obejmującym 49 wcześniaków (mc.
460 3500 g) OKT/FEN stosowano do odkażenia
P I Å› MI E NNI CT WO
skóry przed cewnikowaniem lub pobraniem krwi
1. Simon N.P., Simon M.W.: Changes in newborn bathing practices may increase the risk
oraz do odkażenia błon śluzowych przed zabiegami
for omphalitis. Clin. Pediatr., 2004; 43 (8): 763 767
2. Zupan J., Garner P., Omari A.A.: Topical umbilical cord care at birth. Cochrane Database
w obrębie układu moczowo-płciowego. Wyniki bada-
Syst. Rev., 2004; 3:CD001 057
nia potwierdziły bardzo dobrą miejscową tolerancję
3. Evens K., George J., Angst D., Schweig L.: Does umbilical cord care in preterm in-
fants influence cord bacterial colonization or detachment? J. Perinatol., 2004; 24 (2):
preparatu: jedynie u 3 wcześniaków zaobserwowano
100 104
krótkotrwałe, przemijające zaczerwienienie skóry. 4. Health Information: Omphalitis umbilical stump infection. http://www.draligus.net
5. Thompson R.A., Rennison W.: Time of separation of the umbilical cord and its relation
Na podstawie oceny stężenia 2-fenoksyetanolu
to infection in infancy. BMJ, 1987; 295 (6596): 472 473
oraz kwasu 2-fenoksyoctowego w moczu potwier- 6. Janssen P.A., Selwood B.L., Dobson S.R. i wsp.: To dye or not to dye: a randomized, clinical
trial of a triple dye/alcohol regime versus dry cord care. Pediatrics, 2003; 111: 15 20
dzono  podobnie jak w innych badaniach35,36 
7. Brook I.: Cutaneous and subcutaneous infections in newborns due to anaerobic bacteria.
J. Perinat. Med., 2002; 30: 197 208
bezpieczeństwo stosowania OKT/FEN u wcześnia-
8. WHO/RHT/MSM/98.4: Care of the umbilical cord: A review of the evidence. Geneva, 1998
ków, dzięki ich dużej zdolności metabolizowania
9. Kapellen T.M., Gebauer C.M., Brosteanu O. i wsp.: Higher rate of cord-related adverse
events In neonates with dry umbilical cord care compared to chlorhexidine powder.
2-fenoksyetanolu.37
Results of a randomized controlled study to compare efficacy and safety of chlorhexidine
W badaniu26 obejmującym 1725 noworodków powder versus dry care in umbilical cord care of the newborn. Neonatology, 2009; 96
(1): 13 18
(łącznie z wcześniakami) potwierdzono przydat-
10. Dore S., Buchan D., Coulas S. i wsp.: Alcohol versus natural drying for newborn cord
care. J. Obstet. Gynecol. Neonatal Nurs., 1998; 27 (6): 621 627
ność OKT/FEN do odkażania kikuta pępowino-
11. Medves J.M., O Brien B.A.: Cleaning solutions and bacterial colonization in promoting
wego. Antyseptyk stosowano zarówno podczas
healing and early separation of the umbilical cord in healthy newborns. Can. J. Public
Health, 1997; 88 (6): 380 382
pobytu noworodków w szpitalu, jak i w domu. Kikut
12. Bourke E.: Cord care: too much or too little. Aust. J. Adv. Nurs., 1990; 7 (2): 19 22
pępowiny odpadał średnio po upływie 8 dni.
13. Pezzati M., Biagioli E.C., Martelli E. i wsp.: Umbilical cord care: the effect of eight dif-
ferent cord-care regimens on cord separation time and other outcomes. Biol. Neonate,
2002; 81 (1): 38 44
14. Watkins A.M., Keogh E.J.: Alcohol burns in the neonate. J. Pediatr. Child. Health, 1992;
28 (4): 306 308
15. Reynolds P.R., Banerjee S., Meek J.H.: Alcohol burns in the extremely low birth weight
Podsumowanie
infants: still occurring. Arch. Dis. Child. Fetal. Neonatal. Ed., 2005; 90: F10
16. Schick J.B., Milstein J.M.: Burn hazard of isopropyl alcohol in the neonate. Pediatrics,
Stosowanie alkoholu etylowego do odkażenia
1981; 68: 587 588
17. Upadhyayula S., Kambalapalli M., Harrison C.J.: Safety of anti-infective agents for skin
kikuta pępowinowego zarówno w warunkach szpi-
preparation in premature infants. Arch. Dis. Child., 2007; 92 (7): 646 647
talnych, jak i w domu jest nieuzasadnione.
18. Guala A., Pastore G., Garipoli V. i wsp.: The time of umbilical cord separation in healthy
full-term newborns: a controlled clinical trial of different cord care practices. European
Spośród przebadanych i dostępnych w Polsce
Journal of Pediatrics, 2003; 162: 350 351
preparatów antyseptycznych najszerszym spek- 19. Dalt L.D., Dall`Amico R., Laverda A.M. i wsp.: Percutaneous ethyl alcohol intoxication
in a one-month-old infant. Pediatr. Emerg. Care, 1991; 7 (6): 343 344
trum przeciwbakteryjnym oraz największym bez-
20. Paillard M.C., Bergeron G., Bedoret J.M., Blanckaert D.: Acute ethylic intoxications in
the infant. Clinical and social aspects (apropos of 32 case reports). LARC Med., 1982; 2
pieczeństwem stosowania charakteryzuje się okte-
(5): 379 380; 382: 385 388
nidyna z fenoksyetanolem (preparat Octenisept).
21. Autret E., Sanyas P., Chantepie A. i wsp.: Poisoning by externally-administered ethanol
in an infant. Arch. Fr. Pediatr., 1982; 39 (10): 823 824
Wydaje się, że preparat ten jest szczególnie wska-
22. Harpin V., Rutter N.: Percutaneous alcohol absorption and skin necrosis in a preterm
zany do odkażania kikuta pępowinowego w warun- infant. Arch. Dis. Child., 1982; 57 (6): 477 479
23. Lachenmeier D.W.: Safety evaluation of topical applications of ethanol on the skin and
kach szpitalnych.
inside the oral cavity. J. Occup. Med. Toxicol., 2008; 3: 26 46
Do pielęgnacji kikuta pępowinowego u zdro- 24. Siegfried E., Shah P.: Skin care practices in the neonatal nursery: a clinical survey.
J. Perinatol., 1999; 19: 31 39
wych noworodków urodzonych o czasie i wypisa-
25. Oishi T., Iwata S., Nonoyama M. i wsp.: Double-blind comparative study on the care of
the neonatal umbilical cord using 80% ethanol with or without chlorhexidine. J. Hosp.
nych do domu należy zalecać jedynie mycie czystą
Infect., 2004; 58 (1): 34 37
wodą i mydłem oraz osuszanie (tzw. sucha pielę-
26. Stojilkovic D., Sokal Jovanovic L., Kotevic A.: Report of Committee of the Ministry of
Health of Republic of Serbia on research: The use of Octenisept spray in treatment of
gnacja). Zastosowanie preparatu antyseptycznego
umbilical stump and wounds in newborns. Belgrad, 2006, 1 10
jest wskazane tylko w wyjÄ…tkowych przypadkach,
27. Weathers L., Takagishi J., Rodriguez L.: Umbilical cord care. Pediatrics, 2004; 113:
625 626
wymagających ścisłego przestrzegania zaostrzo-
nych zasad higieny. º% cd. na s. 105
Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków 19
Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 19 2009-12-21 15:58:54