Rozdział II
Między starożytnością a średniowieczem - Myśl polityczna Ojców
Kościoła

ż 19. Uwagi wstępne
Chrześcijaństwo pojawiło się prawie dokładnie w tym samym czasie, gdy Rzym przeszedł od
ustroju republikańskiego i kształtował, w ramach cesarstwa, swoje Imperium. Chronologiczna
zbieżność narodzin chrześcijaństwa i utrwalenia, w nowym kształcie ustrojowym, Imperium
Rzymskiego była podkreślana przez wielu Ojców Kościoła - myślicieli, którzy między wiekami II i
V sformułowali podstawy doktryny chrześcijańskiej. Przykładowo, Euzebiusz (ok. 263-ok. 340),
biskup Cezarei w Palestynie, twórca historiografii Kościoła, głosił: "Była poliarchia (wielość władców)
przed przyjściem Chrystusa (...) Ale potem pojawił się nasz Pan i Zbawca, a potem równolegle z
Jego objawieniem się ludziom, w tym samym czasie kiedy August, pierwszy rzymski cesarz, otrzymał
władzę nad narodami - zniknęła poliarchia i pokój ogarnął całą ziemię". Istnienie uniwersalistycznego
Imperium znakomicie ułatwiło szerzenie się nowej wiary w różnych zakątkach ówczesnego świata -
nawet pomimo represji, którym rychło miano poddać jej wyznawców. Wiara ta, co więcej, w 380 r.
stała się oficjalną religią państwową, co nie mogło pozostać bez wpływu na treść jej nauczania o
sprawach państwa i prawa.
Pierwotne chrześcijaństwo - nauka Chrystusa i jego uczniów - nie było systemem
filozoficznym, ani tym bardziej nauką społeczno-polityczną. Była to, zrywająca z judaistyczną
ortodoksją i etnicznym zamknięciem się, nauka moralna, która da się sprowadzić do trzech
postulatów: poznania Boga, przestrzegania prawa moralnego i przygotowywania się do życia
pośmiertnego. Stopniowo jednak chrześcijaństwo tworzyło na swoich pierwotnych fundamentach
gmach systemu filozoficznego. Następowało to przede wszystkim poprzez adaptowanie różnych
elementów filozofii greckiej. Z platonizmu przejęto idealistyczny pogląd na świat i przekonanie o
wyższości świata idealnego nad materialnym, od Arystotelesa - koncepcję Boga jako pierwszej
przyczyny i celu świata, ze stoicyzmu-pogląd, że świat materialny jest przepojony duchem, od
cyników - obojętność dla rzeczy doczesnych. Wszystko to było dziełem Ojców Kościoła (Patres).
Ich nauka nosi nazwę patrystyki.
Ojców Kościoła dzieli się na greckich, piszących po grecku i bardziej związanych z tradycją
spekulatywnej filozofii greckiej oraz hellenistyczną tradycją "despocji wschodniej", oraz łacińskich,
piszących po łacinie, nastawionych bardziej praktycystyczni, ale też i bardziej oryginalnych. Ważną
cezurę w dziejach patrystyki stanowił Sobór Nicejski w 325 r., na którym ustalono podstawowe
dogmaty, poza które nie można było od tego czasu wyjść, nie narażając się na zarzut herezji.



ż 20. Kształtowanie się chrześcijańskiej myśli o państwie

I. Pierwsi chrześcijanie a państwo
Dla pierwszych chrześcijan państwo, z którym się stykali, "państwo ziemskie" było dziełem
zła. W "Apokalipsie" św. Jana Ewangelisty, najmłodszego apostoła, "wielkie miasto, mające władzę
królewską nad królami ziemi", czyli Rzym, nazywa się "wielką nierządnicą". Pierwsi chrześcijanie
wierzyli, że "państwo ziemskie" nie będzie ono trwać długo - duchowo przygotowywali się, porzucając
troskę o poprawę bytu materialnego, na nadejście wiecznego "królestwa niebieskiego". "Królestwo
niebieskie" miało być otwarte dla każdego sprawiedliwego, bez względu na jego etniczną
przynależność; miało to być królestwo sprawiedliwych i ubogich.
Wobec wiary w rychłe nadejście "królestwa niebieskiego", uznawanie "państwa ziemskiego"
za dzieło zła nie pociągało za sobą postulowania zmiany czy tym bardziej obalenia instytucji
ziemskich. "Państwo ziemskie" było tworem obcym, ale nie należało go zwalczać - trzeba było
bowiem żyć w jego ramach. Stopniowo, skoro "królestwo niebieskie" nie nadchodziło , coraz bardziej
godzono się na istnienie "państwa ziemskiego", a następnie - jak wynika to choćby z cytowanego
fragmentu Euzebiusza z Cezarei - zaczynano traktować je jako wygodny instrument szerzenia nauki
o "królestwie niebieskim".
Podstawową- i najbardziej też dyskutowaną- wypowiedzią na temat państwa pochodzącą z
początków chrześcijaństwa jest rozdział XIII, zawarty w dziale "Obowiązki chrześcijan", "Listu do
Rzymian" św. Pawła z Tarsu. Św. Paweł (ok. 8-ok. 67), pochodzący z bogatej rodziny żydowskiej
mającej obywatelstwo rzymskie, przed nawróceniem prawnik prześladujący chrześcijan, sformułował
tam obowiązek posłuszeństwa wobec władzy świeckiej. Wskazując, że władza jest "narzędziem
Boga, które ma (...) prowadzić ku dobremu", stwierdził, że "należy się więc jej poddać nie tylko ze
względu na karę, ale i ze względu na sumienie . Z tego samego też powodu płacicie podatki (...)
Oddajcie każdemu, co mu się należy: komu podatek - podatek, komu cło - cło, komu uległość -
uległość, komu cześć - cześć".
Obowiązek posłuszeństwa wobec władzy świeckiej, wynikający we wczesnym
chrześcijaństwie z dystansu wobec "państwa ziemskiego" i chęci unikania z nim konfliktu, a nie z
jego afirmacji, nie musi oznaczać pochodzenia tej władzy od Boga, mimo że i taką tezę można, przy
odpowiednim tłumaczeniu, odnaleźć w wypowiedzi św. Pawła. W "Liście" znajdują się bowiem
również argumenty, przemawiające za uznaniem boskiej sankcji tylko dla państwa, które kieruje się
podstawowymi zasadami prawdziwej wiedzy duchowej. V tym sensie, już od początku
chrześcijaństwa można poszukiwać nowych formuł prawa naturalnego. Formuły te, polegające na
dualizmie prawa ludzkiego i prawa Bożego czyli naturalnego oraz bezwzględnego prymatu norm
prawa Bożego, zostały też przez Ojców Kościoła szybko wypracowane.


II. Poglądy w Kościele uznanym przez państwo
Dopiero później, gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową- a tym samym uległo
etatyzacji, wypowiedź św. Pawła uznano za tezę o boskim pochodzeniu wszelkiej władzy państwowej
- i teza ta stała się obowiązująca.
Już Tertulian (ok.160-ok.240), pierwszy wybitny Ojciec łaciński, zresztą prawnik z
wykształcenia, określał cesarza jako "człowieka pierwszego po Bogu", "mniejszego tylko od Boga".
Euzebiusz z Cezarei, doradca cesarza Konstantyna, nauczał, że cesarz - wciąż uniwersalistycznego
Rzymu - jest wybrańcem i namiestnikiem Boga na ziemi, sprawującym ten urząd na mocy boskiego
powołania. Posłuszeństwo mu ma być już nie tylko bierne, jak w pierwotnej myśli chrześcijańskiej.
Poddani, a zarazem wierni, powinni wyrażać wobec władzy cesarskiej entuzjazm i osobiste
zaangażowanie. Co więcej, podlegając bezpośrednio Bogu, cesarz jest równy apostołom i stoi wobec
tego ponad biskupami.
W ten sposób zrodziła się ideologia cezaropapizmu - zwierzchnictwa cesarza nad Kościołem.
Ideologia ta, w Kościele zachodnim została podważona już przez św. Ambrożego Aureliusza (339-
397), z wykształcenia prawnika, biskupa Mediolanu - który nauczał, że cesarzowi przysługuje władza
w sprawach świeckich, ale w sprawach wiary Kościół ma jurysdykcję nad wszystkimi wiernymi, z
cesarzem włącznie - oraz przez św. Augustyna. Odrzucono ją ostatecznie w wyniku walk papiestwa z
cesarstwem w XI - XIl w. Cezaropapizm stał się natomiast oficjalną ideologią Cesarstwa Rzymskiego
na Wschodzie oraz jego bezpośredniej kontynuacji - Cesarstwa Bizantyjskiego, a także pośrednio
kontynuującego jego tradycje państwa moskiewskiego (ż 43) i Cesarstwa Rosyjskiego.



ż 21. Św. Augustyna nauka o państwie

I. Sylwetka świętego
Ostatnim wielkim Ojcem Kościoła był św. Augustyn (354-430), urodzony w Północnej Afryce,
nawrócony dopiero w wieku 33 lat (podobno pod wpływem kazań św. Ambrożego), biskup Hippony
(dziś Annaba w Algerii) od 395 r., o którym powiedziano, charakteryzując tym samym jego burzliwe
życie i nieopanowany charakter, że między świętymi Kościoła nie było takiego, kto byłby tak mało
święty, a tak bardzo ludzki. Św. Augustyn żył zresztą w bardzo burzliwych czasach, gdy w części
Cesarstwa Rzymskiego, w której żył, dokonywały się ogromne przemiany polityczne, gospodarcze i
społeczne, a wieczne, jak dotąd, imperium rozpadało się pod naporem barbarzyńców. Nie mogło to
pozostać bez wpływu na jego pesymistyczną czy wręcz katastroficzną postawę filozoficzną,
odrzucającą racjonalizm i opierającą się na intuicji i wierze w objawienie (iluminizm).


II. Państwo "z powodu grzechu"
Głównym dziełem św. Augustyna traktującym o zagadnieniach państwa było, pisane w latach
412-427 pod wrażeniem splądrowania Rzymu przez Wizygotów, De civitate Dei ("O państwie
Bożym"). Autor przeciwstawił dwa porządki, dwa państwa: państwo Boże (civitas Dei) i państwo
ziemskie (civitas terrena), które walczą ze sobą od wieków. Pierwsze pochodzi od Abla, proroków i
Chrystusa. Drugie wywodzi się od Kaina, wschodnich despotów oraz Greków i Rzymian.
Państwo ziemskie jest koniecznością wyrosłą ze złej z gruntu natury człowieka, skażonej
grzechem pierworodnym. Uosabiać ono musi panowanie zła i grzechu. Państwo Boże natomiast - to
wszyscy wybrani, żyjący i zmarli, obdarzeni Bożą łaską, którzy dzięki niej czynią dobrze (a nie - są
obdarzeni łaską, bo czynią dobrze). To twór idealny, bliski Platońskiej wizji doskonałego świata
pozaziemskiego. Nie bez racji naukę św. Augustyna nazywa się "chrześcijańskim platonizmem".
Idealnym przeciwstawieniem "państwa Bożego" było "państwo szatana": zbiór wszystkich
potępionych, żyjących i umarłych grzeszników. Końcem walki dwóch porządków: państwa Bożego i
państwa ziemskiego będzie wieczna szczęśliwość wybranych, którzy należą do państwa Bożego oraz
wieczne zatracenie potępionych.
W każdym realnym państwie, które jest bliskie "państwu ziemskiemu", żyją zarówno
grzesznicy, stanowiący ogromną większość mieszkańców i reprezentujący "państwo szatana", jak i
wybrani, członkowie "państwa Bożego". Złych cechuje chciwość i żądza władzy. Uciskają się
nawzajem i, jak ryby, więksi połykają mniejszych. Państwo, choćby chciało, nie może oddziałać na
złych, by zmienili swe postępowanie - człowiek staje się dobry tylko z łaski Boga. Może ono
natomiast - i powinno, bowiem jest to jedyny cel jego istnienia odstraszać i surowo karać złych,
zapewniając tym samym minimum zewnętrznego pokoju i poczucia bezpieczeństwa. Państwo
powstało tylko ze względu na skutki grzechu pierworodnego i istnieje ono z powodu tego grzechu
(propter peccatum). Musi ono być z tego powodu "biczem Bożym"; by odstraszać, może nawet
stosować represję na oślep. Państwu wolno się przeciwstawić tylko w jednym przypadku - gdy działa
ono w wyraźnej sprzeczności z prawem Bożym. Było dość oczywiste, że stwierdzenie tej
sprzeczności mogło należeć tylko do Kościoła.
Powyższy cel może zrealizować każde państwo. Św. Augustyn nie był już ani piewcą
rzymskiej idei imperialnej, ani zwolennikiem określonej formy rządów. Każdy władca ma takie samo
prawo do posłuszeństwa poddanych. Dobry władca jest szczęściem dla poddanych, ale nie jest to
warunek funkcjonowania państwa. Najlepszy nawet władca nie sprawi bowiem, by ludzie czynili do-
brze. Może on najwyżej powstrzymać złe uczynki. Nieco inaczej, nie bez wcześniejszych
wahań, św. Augustyn wypowiedział się w przedmiocie walki z heretykami: państwo powinno
represjonować heretyków, by powrócili na łono Kościoła, a więc, zmuszając do porzucenia złego,
skłania ono w tym zakresie do dobrego. O tym, co było herezją, znów mógł decydować tylko Kościół.


III. Późniejsze losy idei augustiańskich
Św. Augustyna nauka o państwie zawierała więc w sobie silne pierwiastki podporządkowania
władzy świeckiej Kościołowi, którą to doktrynę nazwano później hierokratyzmem i papalizmem. Jej
ograniczonym wydaniem była ideologia papieskiego uniwersalizmu. Tezy te Kościół zachodni starał
się głosić przez wiele następnych wieków. Stały się one wręcz kanonem myśli politycznej
średniowiecza.
Nie oznacza to, że cała nauka św. Augustyna dotrwała do końca wieków średnich. W XIII w.
zaczęła ją zastępować, znacznie bardziej optymistyczna, nauka św. Tomasza z Akwinu (ż 29). Do
św. Augustyna nawiązywali jednak chętnie twórcy Reformacji (ż 41 ), a przekonanie o złej naturze
człowieka przejął także pierwszy myśliciel polityczny, który operował kategoriami w pełni świeckimi,
mianowicie Tomasz Hobbes w wieku XVII (ż 49).