NURTY W NAUCE O KULTURZE
AKSJO-SEMIOTYCZNA I SPOA
ECZNO-REGULACYJNA TEORIA KULTURY
Ą� Nurty kulturoznawstwa
1. Marksizm
v�marksiści podkreślali historyczną zmienność kultury;
v�podkreślali wpływ warunków bytu na kształtowanie się
świadomości;
v�zwracali uwagę na kwestie socjalne, bytowe;
v�cele i funkcje kultury mają charakter ideologiczny.
2. Ewolucjonizm  Darwin i Spencer
v�jedność świata, natury ludzkiej z naturą;
v�poszukiwania analogii między ewolucjonizmem a
organicyzmem;
v�ważne są też przyczyny zmian: zewnętrzna, siła
nadprzyrodzona.
3. Szkoła frankfurcka
v�Teodor Adorno, J�rgen Habermas, Max
Horkheimer, Walter Benjamin, Herbert Marcuse;
v�nawiązywali do marksistów;
v�ich teorie mocno wpłynęły na póz
niejszych
postmodernistów;
v�w sensie naukowym  filozofia krytyczna;
v�w sensie filozoficznym  zanegowanie pewnych
poglądów, doszukiwanie się nieścisłości.
4. Szkoła durkheimowska
v�podkreślenie dwoistości ludzkiej natury.
5. Historyzm
v�sprzeciw w stosunku do ewolucjonizmu;
v�zjawiska kulturowe osadzone w konkretnym czasie i
przestrzeni.
6. Funkcjonalizm
v�ściśle związany z myśleniem systemowym;
v�system kulturowy jako pewien podsystem systemu
społecznego.
7. Strukturalizm
v�badanie wzorów relacji między zjawiskami
kulturowymi.
8. Psychokulturalizm
v� podkreślenie związków między kulturą i osobowością.
9. Antropologia kognitywna
v� od lat 50-tych XX wieku w USA;
v� kultura to nie tyle zbiór pewnych zjawisk, wytworów materialnych,
ale pewnych mentalnych umysłowych prezentacji.
10. Studia kulturowe
v� często inspirowane feminizmem, gender studies.
11. Postmodernizm
v� świat jest tak złożony, że trudno go pokazywać z jednej
perspektywy; stąd unika się rozwiązań arbitralnych,
 monopolizujących ;
v� zatarł się podział na centrum i peryferia.
Społeczno-regulacyjna teoria kultury Jerzego Kmity
q� Jerzy Kmita (ur. 26 grudnia 1931 roku)
ż� Specjalność naukowa:
poszukiwanie sedna badań naukowych z perspektywy dzisiejszego stanu refleksji
filozoficznej; ujęcie nauki jako dziedziny kultury zrelatywizowanej historycznie;
humanistyka jako kulturoznawstwo.
ż� Członek korespondent PAN od 1986 roku,
członek rzeczywisty PAN od 1992 roku.
ż� Emerytowany profesor
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Ą� Najważniejsze opublikowane prace:
��Z metodologicznych problemów interpretacji
humanistycznej (1971);
��Szkice z teorii poznania naukowego (1974)
��Z problemów epistemologii historycznej (1980);
��Kultura i poznanie (1985);
��Jak słowa łączą się ze światem (1995);
��Wymykanie się uniwersaliom (2000);
��Konieczne serio ironisty (2007);
��Póz
ny wnuk filozofii (2007).
Ą� Poznańska szkoła metodologiczna (szkoła poznańska):
v� polski nurt marksizmu, który odrzucał tzw.  humanistyczną interpretację
marksizmu , starając się inkorporować do filozofii marksistowskiej;
v� szkoła poznańska koncentrowała się na zagadnieniach
epistemologicznych i metodologicznych  w obręb jej zainteresowań
wchodziła jednak przede wszystkim:
�� epistemologia historyczna,
�� metodologia nauk humanistycznych i
�� filozoficzne podstawy humanistyki (rozpatrywane z punktu widzenia
marksizmu za pomocą metod analitycznych).
v� Obok filozofów szkoła poznańska objęła więc także wielu historyków i
metodologów historii.
v� Do rozwoju filozofii analitycznej na Uniwersytecie im. Adama
Mickiewicza przyczynił się Kazimierz Ajdukiewicz.
v� Główni przedstawiciele szkoły: Jerzy Kmita, Jerzy
Giedymin, Leszek Nowak, i Jerzy Topolski.
Ą� Gmach tradycyjnej antropologii kulturowo-
społecznej zbudowany został na solidnych
fundamentach pojęcia kultury.
Ą� Kultura stała się tym uniwersalnym pojęciem, które
gwarantowało, iż dziedzina wiedzy zajmująca się
przede wszystkim intencjonalnością obcokulturową,
będzie miała charakter naukowy, co znaczyło także
 holistyczny.
��To holizm w jego najbardziej rozpowszechnionym
sensie prymatu całości nad poszczególnymi
częściami.
Ą� Jerzy Kmita, Grzegorz Banaszak, Społeczno-
regulacyjna koncepcja kultury, 1994.
v�Kultura  system przekonań wszystkich
członków kultury, normatywnych i
dyrektywalnych, powszechnie respektowanych
w danej społeczności.
v�Kultura stara się umożliwić funkcjonowanie 2
modeli:
ż�wyjaśnienie przedmiotowe (funkcjonalne),
ż�wyjaśnienie podmiotowe (subiektywno-racjonalne).
ż�ZAA
OŻENIE O RACJONALNOŚCI
Podmiot działania postępuje w taki sposób,
podejmuje takie działania, które dyktuje
jednostce fakt, że w danym momencie jest
nakierowana na wartość. Człowiek realizuje
działania, wartość, na którą jest nakierowany,
za pomocą wiedzy, którą posiada.
 UWARUNKOWANIA  przypadek linczu na
czarnoskórym przestępcy
1. SUBIEKTYWNO-RACJONALNE
(PODMIOTOWE)
Ą� Wartość: ukaranie przestępcy (cel);
Ą� Norma: warto ukarać człowieka, który
popełnił przestępstwo, nie czekając na
wymiar prawa;
Ą� Realizacja: powieszenie.
2. FUNKCJONALNE (PRZEDMIOTOWE)
Ą� brak celu, tylko funkcja
ż� Działanie  zlinczowanie człowieka
ż� KS (kontekst strukturalny):
��życie społeczne farmerów
��KS jest scharakteryzowany przez stan globalny,
tendencję S  to frustracja farmerów
��frustrację S należy minimalizować, a minimalizuje ją
pewna baza działań:
T1, ...Tn -> S
ż� HO (historyczne okoliczności)
HO -> T1, ...Tn
ż� XIX wiek  tylko możliwość linczu...
3. UWARUNKOWANIA FUNKCJONALNO-
GENETYCZNE
Ą� szczególny przypadek hipotetycznego uwarunkowania funkcjonalnego, za
pomocą którego ujmuje się w kategoriach funkcjonalnych fakt powszechnie
występującej w danej społeczności zmiany przekonań normatywnych i/lub
dyrektywalnych.
Ą� Wykazanie pewnej genezy na sposób funkcjonalny:
�� T  system przekonań
ż� T -> T (zmiana przekonań; inne przekonanie efektywniej minimalizowało
frustrację, np. agresja przeniesiona na kogoś innego).
ż� Dlaczego?
�% D  nowy system działań, który w sposób bardziej efektywny
minimalizuje frustrację,
�� powoduje stan S  minimalizację frustracji
ż�D -> efekt -> S
�% KS -> stan globalny S (zmienia się kontekst społeczny i w konsekwencji
stan globalny S, np. w KS pojawia się ubezpieczenie rolnicze).
Ą� NORMY I DYREKTYWY  ich respektowanie i akceptowanie
v� KULTURA  N/D
ż� społeczność
ż� respektowanie
ż� przekonania normatywne
ż� przekonania dyrektywalne
v� N  zdania artykułujące pewną wartość, na którą ukierunkowane są
działania:
ż� zdania normatywne  ustalające pewne cele;
ż� norma mówi o tym, co być powinno, a nie co jest .
v� D  sposób realizowania tych wartości:
ż�  Aby zrealizować stan S, należy w okolicznościach O podjąć czynność C ;
ż�  Aby uchronić drzewo od mrozu, należy owinąć jego pień słomą 
zdanie dyrektywalne (można je wyprowadzić ze zdania normatywnego).
RESPEKTOWANIE
Ą� G. Ryle  określona jednostka respektuje dane przekonanie, jeśli w
systematyczny sposób (w odpowiednim czasie) podejmuje odpowiednią
czynność stale tak, jak gdyby owo przekonanie akceptowała jako
subiektywno-racjonalną przesłankę tej czynności:
�� know how  akceptowanie   wiem, jak... (wiem, jak się postępuje w
danej kulturze; świadome)
�� know that  respektowanie   wiem, że... (hipotetyczne akceptowanie
danych przekonań;
�� potencjalna akceptacja (postępowanie jakby się coś akceptowało); jakie
przekonania respektujemy; niekoniecznie świadome;
�� możliwość postępowania zgodnie z danymi regułami;
�� zgoda na to, że pewne wartości w danej kulturze obowiązują, np.
podmiot, orzeczenie w zdaniu -> realizacja wartości kulturowych;
�� poręczność (Heidegger)  byty, które nas otaczają: byty, które służą do
czegoś.
ŚWIADOMOŚĆ SPOA
ECZNA A ŚWIATOPOGL
D
Ą� Świadomość społeczna:
ż� kultura
ż� przekonania religijne
ż� twierdzenia nauki
��Należą do niej:
- przekonania normatywne i dyrektywalne (regulujące
poszczególne typy praktyki społecznej),
- powszechnie respektowane, pośrednio o funkcji
regulowania określonych obszarów praktyki
społecznej.
Ą� Podział kultury ze względu na wartości:
1. WARTOŚCI UCHWYTNE PRAKTYCZNIE
��Sfera techniczno  użytkowa
(technologiczna  Kołakowski)
��Sfera symboliczna
Komunikacyjna sfera kultury (obyczaj, język,
sztuka)
2. WARTOŚCI OSTATECZNE
��Światopogląd
Ą� Praktyka społeczna:
��społeczność  co określa ciągłość danej społeczności?
Daną społeczność określa ciągłość odnośnego jej stanu
globalnego, przysługującego jej jako kontekstowi
strukturalnemu pewnego zbioru działań utrzymujących
w trybie funkcjonalnym ów stan;
��zbiór działań  zbiór działań występujących w owej
społeczności, które są zarazem (1) funkcjonalne
względem jej stanu globalnego, przysługującego jej jako
kontekstowi strukturalnemu owych działań,
(2)uwarunkowane kulturowo w trybie subiektywno-
racjonalnym.
Ą� 3 typy praktyki społ.(powodują przyczynowo
stan respektowania przez poszczególne
jednostki określonych przekonań):
ż�podstawowa
ż�komunikacji językowej
ż�komunikacji obyczajowej.
Ą� Światopogląd:
�� wizja świata oparta na wartościach ostatecznych; zbiór wartości
ostatecznych, absolutnych, determinujących całościową wizję
świata;
�� wartościujący ogląd świata dyktowany przez przeżywanie go i
naszego w nim uczestnictwa (Dilthey);
�� światopogląd jest to system przekonań, które określają w trybie
normatywnym wartości ostateczne (nie służące już żadnym innym
wartościom), a zarazem prezentują obraz świata ukazujący, jak się
mają poszczególne jego fragmenty, zwłaszcza nasze działania, do
tych wartości ostatecznych.
�� 3 typy światopoglądów:
ż� idealistyczno-obiektywny
ż� idealistyczno-wolnościowy
ż� naturalistyczny.
DEFINICJA KULTURY:
Ą� system przekonań normatywno-dyrektywalnych,
które są powszechnie respektowane w danej
społeczności i które regulują działania członków danej
społeczności (jednostek należących do tej
społeczności);
Ą� ideacyjne rozumienie kultury -> Projektowane powyżej
pojęcie kultury  jako pewnego systemu
respektowanych przekonań, warunkujących w trybie
subiektywno-racjonalnym odpowiednie działania
ludzkie  należy do typu tych ujęć kultury, które zwie się
zwykle ujęciem  ideacyjnym .
2 SFERY KULTURY:
1. TECHNICZNO  UŻYTKOWA
��Działania, których efektywność nie zależy od
tego, czy część dyrektywalna jest respektowana
przez wszystkich członków społeczności;
��np. wywieszenie ręcznika i wywieszenie flagi:
flaga -> wspólnota jest potrzebna do tego, żeby
działania miały sens;
��respektowanie dyrektyw nie jest konieczne,
żeby efekt S się pojawił (dojdzie do realizacji
działania).
2. SYMBOLICZNA
��Działania kulturowe, których efektywność zależy
od tego, czy część dyrektywalna jest
respektowana przez wszystkich członków
społeczności;
��żeby działanie było skuteczne, dyrektywy muszą
być respektowane;
��Należą tu:
Ą� obyczaj,
Ą� nauka,
Ą� komunikacja językowa.
AKSJO-NORMATYWNA TEORIA KULTURY
Ą� Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza spoleczeństwa, 2002
Ą� Większość definicji kultury podkreśla, że wskazuje ona właściwy,
pożądany sposób życia w danej społeczności. Opisuje to, jak ludzie
powinni postępować. Często za trzon kultury uważa
się reguły czy wzory. Obowiązujące wzory myślenia w pewnym
stopniu narzuca jednostce samo społeczeństwo.
Ą� System aksjo-normatywny  powiązany zespół reguł  norm i
wartości dotyczących wszelakich przejawów życia społecznego,
charakterystyczny dla danej kultury. Inaczej nazywany:
 społecznym systemem normatywnym ,  podsystemem
regulacyjnym .
Ą� Reguły kulturowe dotyczą ludzkich działań (ujmowanych
jako dwuczłonowy kompleks pewnych środków, sposobów,
metod postępowania i ich celów).
�� Takie dwuczłonowe ujęcie działania pozwala wyprowadzić podział
na dwa rodzaje reguł:
1. Regulacji podlegać może dobór środków oraz celów, do których
działanie zmierza. Takie reguły, których przedmiotem są sposoby
czy metody działania, środki stosowane dla osiągnięcia celu
nazwiemy normami kulturowymi (mówią one, co ludzie powinni
robić).
2. Natomiast takie reguły, których przedmiotem są cele działania,
nazwiemy wartościami kulturowymi (mówią one, jakie cele są
właściwe, słuszne).
Ą� Imperatywy kulturalne  kategoryczne żądania pewnego
sposobu postępowania lub pewnego celu. Mogą one być
formułowane dwojako: nakazy i zakazy.
v� Reguła kulturowa zawierać może słabsze formy czynnika
powinnościowego:
o przyzwolenia  reguła dopuszczająca, ale nie zalecająca ani nie
wymagająca pewnego sposobu postępowania czy realizacji
pewnego celu;
o zalecenia lub preferencje  typ reguł jeszcze bardziej luz
niejszych;
wskazują, jakie postępowanie byłoby szczególnie godne uznania,
zastrzegając zarazem, że nie można tego od nikogo wymagać.
v� Sankcje  reakcje społeczne za przestrzeganie lub nie danych
reguł. Dzielimy na kary i nagrody.
Ą� Prewencja ogólna  odstraszający wobec
potencjalnych przestępców efekt publicznie
wykonanej kary.
Ą� Podwójna relatywizacja reguł (bo trzeba wiedzieć, w
jakich sytuacjach i kogo obowiązuje):
��relatywizacja sytuacyjna  określenie,
przesłanka będąca tylko domniemaniem, w jakich
sytuacjach reguła obowiązuje, a jakie wyłączają jej
stosowalność;
��relatywizacja personalna  określenie jasno, kogo
reguła dotyczy, przez wskazanie pozycji (ról) osób jej
podlegających.
REGUA
Y KULTUROWE:
Ą� Najmniejszym elementem systemu aksjo-
normatywnego jest reguła kulturowa z jej
2 odmianami: normami i wartościami.
Ą� Kompleksy reguł:
��procedury  wiązki norm i wartości, regulujące
typowe sposoby osiąganie danych celów, np.
uczenie się i posiadanie wykształcenia;
��role społeczne  zbiory norm i wartości
związanych z określoną pozycją społeczną,
przypisane dla tej pozycji i wymagane od
każdego, kto pozycję tę zajmuje;
��Instytucje:
��zbiór reguł związany z określonym kontekstem
społecznym, realizujący podobne, istotne społecznie
funkcje;
��reguły te można podzielić na:
v�partykularne (wyspecjalizowane)  takie, które są
realizowane tylko w jednym kontekście społecznym,
występujące tylko w ramach jednej instytucji;
v�uniwersalne (międzyinstytucjonalne)  te, które
znajdują zastosowanie w wielu kontekstach
społecznych, wchodzące w zakres wielu instytucji.
Ą� William Graham Sumner (1840-1910) 
��jeden z twórców socjologii amerykańskiej,
profesor Uniwersytetu Yale;
��ojciec tzw.  darwinizmu społecznego , czyli
koncepcji rozciągającej zasady ewolucji
postulowane przez Darwina na zbiorowości
ludzkie;
��wprowadził jako pierwszy trójpodział reguł
na: zwyczaje, moralność i prawo (folkways,
mores and laws). Inaczej także nazywane:
podsystemami aksjo-normatywnymi.
Ą� Zwyczaje:
�� reguły o charakterze konwencjonalnym,
�� w zasadzie obojętne dla dobra innych,
�� spontanicznie wytwarzające się w zbiorowości,
�� dotyczące codziennego przebiegu życia społecznego i stosunkowo słabo
sankcjonowane,
�� istotną funkcją zwyczajów jest uproszczenie nam życia, nadanie mu
pewnego automatyzmu, zwolnienie z konieczności rozważania wszelkich
możliwych opcji i każdorazowego podejmowania decyzji w codziennych,
banalnych sprawach;
�� taki bezrefleksyjny automatyzm sprawia, że są one najbardziej
niewidoczne ze wszystkich reguł. Traktujemy je jako oczywiste i
świadomie dostrzegamy, dopiero gdy staniemy wobec zwyczajów
alternatywnych, stykając się z odmienną od naszej kulturą;
�� zwyczaje tworzą się spontanicznie, oddolnie, wyrastają z
rozpowszechniających się i obiektywizujących działań masowych;
�� charakterystyczny dla spraw regulowanych przez zwyczaje jest ich
prywatny charakter.
Ą� Moralność (reguły moralne):
��to zbiór norm i wartości,
��których naruszenie jest mocno piętnowane przez
zbiorowość,
��ponieważ dotyczą zasadniczych i uniwersalnych
problemów pojawiających się w stosunkach
międzyludzkich,
��których rozwiązanie nie jest obojętne dla dobra
partnerów;
��jest najmocniejszym wyrazem społecznej natury
człowieka;
��z tego powodu ma też charakter najmniej
konwencjonalny, wyrażając pewne, wspólne ludziom jako
ludziom, imperatywy zbiorowego życia.
Ą� Prawo:
��system norm i wartości stanowionych i
skodyfikowanych,
��na których straży stoją specjalne instytucje
dysponujące przymusem państwowym;
��regulacji prawnej podlega ogromny zakres życia
społecznego, od spraw najdrobniejszych w przepisach
administracyjnych, aż po podstawowe uprawnienia i
obowiązki obywatelskie w konstytucji;
��gdy regulacja prawna jest zbieżna z moralnym
poczuciem zbiorowości, prawo uzyskuje
wzmocnioną legitymizację i jest łatwiejsze do
stosowania i egzekwowania.
Ą� Oprócz tych podsystemów, możemy wyróżnić także ze
względu na swoiste cechy treściowe: styl artystyczny i
modę.
��styl artystyczny  zbiór reguł definiujących nie tyle, co
jest dobre czy godziwe  jak moralność, nie tyle, co jest
przyjęte i uznane  jak zwyczaj i nie to, co jest wymagane
przez państwo  jak prawo, ale raczej to, co jest uznawane
za piękne;
��moda  jest bliska zwyczajowi, dotyczy bowiem spraw
stosunkowo powierzchownych: tego w czym się chodzi,
czego się słucha itp. Moda zmienia się stosunkowo szybko;
w odróżnieniu od większości zwyczajów rzadko tworzy się
spontanicznie, oddolnie, jest raczej celową, narzuconą
kreacją centrów mody.
Ą� Trzy tendencje historyczne w systemie aksjo-
normatywnym:
1. pierwsza tendencja  zgodnie z którą wzory i
reguły społeczne komplikują się i różnicują w
miarę ewolucji czy rozwoju społeczeństwa;
2. druga tendencja  to odchodzenie od
pierwotnej izolacji kultur do coraz większego ich
kontaktu, wzajemnego oddziaływania,
przemieszania;
3. trzecia tendencja  to rosnące w toku procesu
dziejowego przyśpieszenie zmian społecznych.
Ą� Te trzy tendencje prowadzą nie tylko do różnorodności, ale do
wewnętrznej niespójności i sprzeczności w obrębie tego
systemu. Występuje ona w kilku formach:
1. Anomia  wskazana przez Durkheima, to stan chaosu wśród norm
i wartości, zanik jednoznacznych drogowskazów postępowania.
2. Dezorganizacja kultury normatywnej  czyli dezorientacja
członków zbiorowości.
3. Konflikt ról  rozbieżność oczekiwań społecznych związanych z
rozmaitymi pozycjami społecznymi zajmowanymi równocześnie
przez jednostkę.
4. Konflikt między segmentami roli  konflikt w obrębie jednej roli,
czyli w ramach jednej pozycji społecznej.
5. Ambiwalencja normy  gdy sprzeczność występuje w obrębie
pojedynczego segmentu roli, gdy oczekiwania jednego,
konkretnego partnera są wewnętrznie niespójne.
6. Antynomia normatywna  konflikt pomiędzy
podsystemami normatywnymi, gdzie to samo
zachowanie jest odmiennie regulowane, np.
przez prawo i moralność.
7. Przeciwstawny sposób postępowania  gdy
jedne reguły czegoś zabraniają, a inne na to
zezwalają lub jeszcze gorzej  nakazują to.
8. Konflikt międzykulturowy.
9. Asynchronia normatywna  koegzystencja
norm i wartości pochodzących z różnych
okresów historycznych.
10. Dysonans kulturowy  następująca w krótkim czasie, głęboka,
radykalna, wszechstronna zmiana kulturowa. Owa zmiana
kulturowa prowadzi do dysonansu kulturowego (dualizmu
kulturowego), czyli sytuacji po głębokich przełomach społecznych,
gdy dawna i nowa kultura zderzają się ze sobą i wchodzą w silny
konflikt. Towarzyszy on rewolucjom, przełomom ustrojowym (w
Polsce np. rok 1989).
11. Konformizm  sytuacja, gdy ludzie postępują zgodnie z regułami,
które ich dotyczą (to znaczy odnoszą się do ich pozycji społecznej,
do sytuacji, w jakiej działają i nie są wyłączone przez jakieś
okoliczności).
12. Dewiacja  jest przeciwieństwem konformizmu, to postępowanie
niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki i do sytuacji, w
której działa, regułami społecznymi (normami i wartościami).
v�Istnieją różne rodzaje dewiacji (podział wg Roberta Merona):
�� Innowacja  akceptacja celów dyktowanych
przez rozpowszechnione wartości, ale szukanie dla ich realizacji
nowych sposobów, różnych od normatywnie przepisanych. Jest to
cząstkowe zastosowanie się do wskazanej w kulturze procedury:
tylko do zawartych w niej wartości, a odrzucanie norm.
�� Rytualizm  kurczowe trzymanie się pewnych tradycyjnych
sposobów postępowania, a więc gorliwe przestrzeganie norm,
przy zupełnym abstrahowaniu od celów, które miały być w ten
sposób realizowane, czyli z ignorowaniem odpowiednich wartości.
�� Rezygnacja  odrzucenie przez jednostkę całej przepisanej w
kulturze procedury, zarówno zawartych w niej norm, jak i wartości.
�� Bunt  odrzucenie obowiązujących procedur, z całym bagażem
norm i wartości, ale zarazem zaproponowanie procedur
alternatywnych: nowych sposobów życia realizujących nowe
normy i nowe wartości.
q� Typologię Merona można wzbogacić o kilka dodatkowych
kategorii, jeśli uwzględni się w większym stopniu subiektywny
stosunek do reguł kulturowych i odróżni to od obiektywnego ich
przestrzegania:
�� Nonkonformizm  forma dewiacji demonstrowanej publicznie w
proteście przeciwko obowiązującym wartościom czy normom.
�� Legalizm  forma konformizmu, gdzie skrupulatnie przestrzega
się reguł bez względu na ich treść, zgodnie z przekonaniem, że
należy zawsze stosować się do obowiązujących zasad.
�� Negatywizm (kontraformizm)  przeciwieństwo legalizmu,
bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący od jej treści, a
odrzucający ją tyko z uwagi na z
ródło, z którego reguła pochodzi.
Ą� Oportunizm  przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania i
przekonania o jej niesłuszności.