Charakterystyka epoki




LITERATURA
WSPÓŁCZESNA - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI

Literatura
polska

Najnowsze
dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą
współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii
naszego narodu: wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te
tworzą ramy czasowe tego okresu. Literaturę lat 1939-1989
kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te
formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i
programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na
twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę
po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło się to w jej
zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w
cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.

Literatura
wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia
międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali
twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania nad
życiem literackim w okupowanej Polsce przynoszą bogaty
materiał dokumentacyjny, który świadczy, że po 1 września
1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie
zmienił się charakter społecznego obiegu. Pod koniec roku
dokonały się pierwsze zasadnicze zmiany w rozmieszczeniu
ośrodków twórczych, co było spowodowane biografiami pisarzy.
Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały
zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali
wysiłków zmierzających do tego, aby życie literackie nie
tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.

To w
roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę
krajową i emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku
wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granicą)
znaleźli się poza ziemiami polskimi, okupowanymi przez Niemcy i
Związek Radziecki.

W
rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r.
ukazywało się ponad 30 czasopism, głównie o charakterze
informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała
utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i
docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich.
We wrześniu ukazały się wiersze takich poetów, jak Tadeusz
Gajcy "Dzień pierwszy", Czesław Janczarski
"Wrzesień 1939", Julian Przyboś "U szczytu
drogi", a także Kazimierz Wierzyński "Święty
Boże", Jan Brzechwa "Ojczyzna", Aleksander
Baumgardten "Katowicka ballada" (o zajęciu miasta i
jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin "Nowe
Termopile", Jerzy Pietrkiewicz "Szarża pod
Kutnem", Teodor Bujnicki "Modlitwa za Warszawę" i
wielu innych.

Od
pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu
świadomości narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do
walki był olbrzymi. W okupowanym kraju, równolegle do
organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się
podziemie kulturalne, a życie literackie jest jednym z jego
przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie
teatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna,
współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli
prowadzących tajne nauczanie.

Wśród
licznych utworów literackich należy odnotować: W.
Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom
polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) "Ustami
pełnymi krwi", K. K. Baczyńskiego "Do
przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego "Śpiew
murów" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebińskiego
"Czas", a także broszurę "Kamienie przez Boga
rzucane na szaniec", zbiorek z nutami "Pieśni
zbrojne", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy
W. Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego
"Gołębie", konspiracyjne broszury "Tragizm
śmierci generała Sikorskiego", "Piosenka i wiersz w
podziemnej Polsce", Z. Solarzowej pieśń "Na śmierć
generała Sikorskiego", znaną z początkowych słów:

"Maszerują
chłopcy, maszerują A nad nimi tęcza z naszych łez"

(śpiewaną
przez żołnierzy z Batalionów Chłopskich), J.
Gamskiej-Łempickiej (poetki lwowskiej) "Nad grobami
polskimi w Katyniu", M. Piechala "Nuta", L. Lewina
"Pieśń o bitwie pod Lenino", fragmenty książki A.
Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane w piśmie
"Prawda Młodych". Wydawano także wiersze wybitnych
poetów minionych epok, szczególnie romantyków, w tym
Mickiewicza.

Twórczość
literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie
książek zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem Karol Bunsch,
który w 1940 r. rozpoczął pisanie powieści historycznych i
kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np.
"Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 r.

W
obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury
emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały
utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów w tonacji
tragicznej, pesymistycznej, płynące ze świadomości
poniesionej klęski, jak też mobilizujące do walki i
zawierające przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w
1941 r. ukazał się w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu
autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W
antologii "Poezja ka packa. Zbiór wierszy Brygady
Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) znalazły się
m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego,
Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia
polskich żołnierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty
liryczne opublikowane w poetyckiej antologii "Azja i
Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na Półwyspie
Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte
Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalazły się utwory W.
Broniewskiego, B. Kobrzyńskiego, A. Międzyrzeckiego, J. Wedowa.
W tym kręgu powstała pieśń Feliksa Konarskiego (Ref-Rena)
"Czerwone maki na Monte Cassino". Wiersze zawarte w
antologii "Na postoju" (Francja 1940 - Szwajcaria 1943)
powstały w kręgu Dywizji Strzelców Pieszych i wyrażały
mękę bezczynnego wyczekiwania. Własne zbiory wierszy wydali
m.in. Artur Międzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanisław
Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian
Tuwim.

Znacznie
mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.
M. Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej
"Warszawa-Lwów 1939", T. Parnickiego "Srebrne
orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga
wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera
"Żądło Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera
"Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i
publicystyczne książki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do...
Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii włoskiej do
Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas" (Londyn
1945). O wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe
Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt
1940), "Wrześniowym szlakiem" (Palestyna 1944) i
"Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz wydał
także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino"
(Rzym 1945-1947).

 

 

Literatura
światowa

Druga
wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie
tylko na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej
literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także
świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt
współczesnej kultury oraz literatury światowej. Zbrodnie
wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego
był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo
sapiens pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i
Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt
narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało
myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku
bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.

Przedstawiciele
egzystencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej) wyrażali
przekonanie, że człowiek jako jedyny spośród wszystkich
bytów wyłącznie sam tworzy się tym, kim jest, dokonując
własnych wewnętrznych wyborów, w których wyraża się
wolność jako atrybut człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest
zawieszone pomiędzy przeszłością, której już nie ma, a
przyszłością, której jeszcze nie ma, stąd towarzyszy mu
poczucie przemijalności i niespełnienia. Z drugiej strony
wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i
utratą autentyczności ludzkiego istnienia. Wynika z tego
wewnętrzne rozdarcie i osamotnienie jednostki, którą
egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od kształtujących ją
warunków. Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i
pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem
sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który
spowodował załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro
i piękno człowieka. Literatura egzystencjalistczna podjęła
próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz
sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i
haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i
bohaterstwa. Najwazniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest
ludzkie, jednostkowe istnienie.

Jean
Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj
i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych.
Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele
"Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił
ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi
wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z
zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.

Albert
Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy"
(1942), "Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a
także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie"
podejmuje problematykę współczesnosci, analizując
prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny
humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie
zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża
siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.

Również
we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny -
personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela
Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój
osobowości człowieka jest celem życia jednostki i
społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba
ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego,
lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie,
jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu -
i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości
egzystencji.

 

Literaturę
niemiecką najchlubniej reprezentuje Thomas Mann, który w
końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora
Faustusa". Główny bohater dzieła jest uosobieniem dramatu
współczesnej sztuki i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w
mrokach faszyzmu.

Ciekawą
indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta,
dramaturg i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy
grosze", "Matka Courage i jej dzieci",
"Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie
kredowe koło"), obrońca prostych ludzi, twórca teatru
społecznie zaangażowanego.

Postępowe,
antyfaszystowskie idee głosili ponadto tacy wielcy pisarze
niemieccy, jak Heinrich B"ll ("Gdzie byłeś
Adamie?", "Zwierzenia klowna") i G�nter Grass
("Blaszany bębenek").

 

Z
dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie
rozwijającą się prozę amerykańską za sprawą takich
pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon",
"Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i
morze") i William Faulkner ("Niepokonane",
"Wielki las").

Interesującymi
twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego
pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt
młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren
("Gubernator"), Jerome D. Salinger ("Buszujący w
zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne
ściany", "Harfa traw", "Śniadanie u
Tiffany'ego", "Z zimną krwią"), John Updike
("Centaur"), Irvin Shaw ("Młode lwy"), James
Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph Heller
("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się
w mroku"), Saul Bellow ("Herzog"), a także
emigranci z Europy żyjący w Stanach Zjednoczonych: Isaac
Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna",
"Magiczna moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita",
"Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński
("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky,
poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces
odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana menażeria",
"Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller
("Śmierć komiwojażera", "Czarownice z
Salem"), Edward Albee ("Kto się boi Wirginii Woolf
?").

 

Istotny
wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze
radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat
sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje oblicze,
odsłaniając konflikty współczesnego życia, pokazując
margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w
końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów
pracy istniejących od lat dwudziestych. Kolejno odkryto i
udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła
Bułhakowa; twórczość Andrieja Płatonowa, podejmującego
wnikliwą analizę psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej;
zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad
Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi
syberyjskiej; Walentina Rasputina ("Żyj i pamiętaj",
"Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dramaty
wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa
("Biały statek", "Dżamila", "Żegnaj,
Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie")
zanurzającego swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i
rozważającego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym
znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form prozatorskich
("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i aktora,
twórcy głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym
po raz pierwszy został ukazany margines społeczny jako
przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego środowiska i
obyczajowości.

Zjawiskiem
nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki
była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od
opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzień Iwana
Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści o radzieckich
łagrach "Archipelag Gułag".

Do
ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej,
Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z
młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną,
wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata Okudżawę,
Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja
Wozniesienskiego.

 

 

Literatura
powojenna

Powojenna
literatura polska, podobnie jak światowa, jest bardzo
różnorodna. Ale jej cechą swoistą jest także rozbicie (na
krajową i emigracyjną, na oficjalną i nieoficjalną).
Różnorodność to wartość pozytywna i ze wszech miar
pożądana: jest wynikiem inicjatyw, konkurencji i bogactwa
pomysłów twórczych. W dążeniu ku różnorodności,
charakterystycznym dla literatury światowej, nasza musiała
pokonywać przeszkody ideologiczne, polityczne i cenzuralne,
które powodowały destrukcję, wrogość i brak porozumienia
wśród twórców. Na dzieje polskiej literatury powojennej
można spojrzeć jako na walkę o różnorodność wbrew
rozbiciu.

Przyjęcie
perspektywy zmagań przeciw temu rozbiciu, uwzględnienie presji
polityki kulturalnej i działalności cenzury prewencyjnej
pozwala wyodrębnić w naszej powojennej literaturze cztery
okresy (piąty zaczął się w połowie 1989 r.).

 

Okres
pierwszy - obejmuje lata 1944-1948, kiedy to zdążyło się
ukazać, bez nacisków ideologicznych, wiele wybitnych książek
napisanych podczas okupacji: Juliana Przybosia "Miejsce na
ziemi" (1945), Czesława Miłosza "Ocalenie"
(1945), Seweryny Szmaglewskiej "Dymy nad Birkenau"
(1945), Stefana Otwinowskiego "Czas nieludzki" (1945),
Zofii Nałkowskiej "Medaliony" (1946), Stanisława
Dygata "Jezioro Bodeńskie" (1946), Kornela Filipowicza
"Krajobraz niewzruszony" (1947) i zamykający ten okres
"Popiół i diament" (1948) Jerzego Andrzejewskiego. W
tym okresie rozwija się liryczno-groteskowa twórczość
Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i pojawiają się tacy
wybitni twórcy, jak Tadeusz Różewicz i Tadeusz Borowski.

Od
ukazania się w Lublinie czasopisma literackiego
"Odrodzenie" (1944) do Zjazdu Związku Literatów
Polskich w Szczecinie (1949), mimo postulowania filozofii
marksistowskiej i estetyki realizmu, był to czas największych
swobód, które w literaturze zaowocowały dużym
zróżnicowaniem ideowym i artystycznym.

 

Okres
drugi - przypada na lata 1949-1955, czyli od zjazdu ZLP w
Szczecinie, proklamującego socrealizm, po czas
"odwilży". Proporcje między literaturą krajową a
emigracyjną uległy odwróceniu. O ile w pierwszym okresie
emigracja walczyła o przetrwanie, teraz wkroczyła w okres
świetności i różnorodności. W kraju, na skutek stalinizacji
życia politycznego i kulturalnego, zapanował socrealizm
będący zaprzeczeniem różnorodności. Wraz z nim literatura
miała stawać się coraz bardziej jednakowa, używać tego
samego języka i tak samo optymistycznie pokazywać
rzeczywistość. Zapanowało uzależnienie literatury od
aktualnej linii politycznej i wzorów radzieckich. Widomym
rezultatem były powieści produkcyjne, upowszechnianie i
naśladowanie agitacyjnej twórczości Włodzimierza
Majakowskiego, a także odcięcie od kultury krajów zachodnich.
Socrealizm zalecał poziom średni, wyrównany, bez szczególnych
ambicji pisarskich, tępiąc zarówno elitarne nowatorstwo, jak i
beletrystykę rozrywkową. W tym samym czasie na emigracji
pisarze cieszyli się swobodą twórczą, demaskowali stalinizm
(np. "Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego,
"Zniewolony umysł" Czesława Miłosza, "Droga
donikąd" J. Mackiewicza) i mieli szansę wypowiadania się
w dowolnej konwencji pisarskiej. Kiedy w kraju obowiązywał
radosny kolektywizm, na emigracji były warunki manifestowania
postaw skrajnie indywidualistycznych, co uwidacznia się m.in. w
"Dzienniku" Witolda Gombrowicza, drukowanym przez
paryską "Kulturę". W kraju odwoływano się do
tradycji literackiej i jej symboli celem wykorzystania w retoryce
propagandowej. Na obczyźnie tradycja była nie tylko
uświęcana, ale też obnażana w parodii i drwinie, m.in. w
"Trans-Atlantyku" Gombrowicza. Tymczasem w kraju
żądano od pisarzy wyraźnego samookreślenia się ideowego i
politycznego, nadania własnym dziełom treści jednoznacznych i
afirmujących powojenną rzeczywistość, panegirycznych
względem osób i decyzji ideowo-politycznych. Wśród
realizatorów "nowej metody twórczej" znaleźli się
pisarze kilku generacji, którzy pod szyldem socrealizmu
upowszechniali powieści produkcyjne z optymistycznym
zakończeniem, z podziałem postaci na "czarne" (wróg
klasowy, sabotażysta) i "białe" (zwolennik
spółdzielni produkcyjnej, pracownik urzędu bezpieczeństwa lub
milicji), z trzecioosobową narracją pozorującą obiektywizm i
wzmacniającą "racje historyczne". Do popularnych
wówczas autorów i tytułów należy zaliczyć: Jerzego
Pytlakowskiego "Fundamenty" (1948), Jana Wilczka
"Numer 16 produkuje" (1949), Bogdana Hamery "Na
przykład Plewa" (1950), Tadeusza Konwickiego "Przy
budowie" (1950), Aleksandra Ścibora-Rylskiego
"Węgiel" (1950), Andrzeja Brauna "Lewanty"
(1952). Powieści i opowiadania w duchu socrealizmu pisali
także: Wojciech Żukrowski "Madre zioła" (1951),
Jarosław Iwaszkiewicz "Ucieczka Felka Okonia" (1953) i
Kazimierz Brandys "Obywatele" (1954). Prezentowanie
bohaterów uzależnionych całkowicie od okoliczności swojego
czasu spowodowało, że byli to ludzie bez motywacji
psychologicznej, bez trwałych wartości duchowych i etycznych,
zdeterminowani przez ideologię i produkcję. Postacie
"papierowe" i nieprawdziwe. Ale w tym samym okresie
powstały także książki lepsze, takie jak "Rojsty"
T. Konwickiego, "Dni klęski" W. Żukrowskiego,
"Pamiątka z Celulozy" I. Newerlego czy
"Pokolenie" B. Czeszki.

 

Okres
trzeci - to dwudziestolecie 1956-1976, rozpoczynające się
przełomem październikowym. To był proces, który rozpoczął
się po śmierci Stalina (1953), zaś apogeum znalazł w roku
1956, kiedy to miały miejsce takie zwrotne wydarzenia
polityczne, jak XX zjazd KPZR, poznański Czerwiec,
październikowe plenum KC PZPR i powrót do władzy Władysława
Gomułki oraz powstanie w Budapeszcie. Literatura tego okresu
wpływała na zmianę społecznej świadomości, będąc
jednocześnie wyrazicielką społecznych protestów. Powstawały
pisma (np. "Po prostu") i utwory literackie poddające
krytyce stalinizm i socrealizm w przeświadczeniu, że system
jest reformowalny i może odzyskać "ludzką twarz".
Przykładem krytycznej postawy był "Poemat dla
dorosłych" (1955) Adama Ważyka, "Gorący
popiół" (1956) Mieczysława Jastruna, "Złoty
lis" (1955) i "Ciemności kryją ziemię" (1957)
Jerzego Andrzejewskiego, "Pierwszy krok w chmurach"
(1956) Marka Hłaski, "Matka królów" (1957)
Kazimierza Brandysa czy opowiadania Sławomira Mrożka z tomu
"Słoń" (1957). O zniewoleniu umysłów pisali często
ci, którzy sami angażowali się w socrealizm.

Przełom
październikowy doprowadził do pierwszej wersyfikacji
literatury, kierując uwagę pisarzy na nowoczesność i
tradycję. To "Sława i chwała" Jarosława
Iwaszkiewicza (I tom ukazał się w 1956 r.) nawiązywała do
niedawnej tradycji, oddalając rzeczywistość społeczną i
atmosferę duchową Polski Niepodległej (tzw. okresu
międzywojennego). Trzytomowa powieść ma w sobie epicki
rozmach: pisarz oddaje epokę poprzez życie różnych grup
społecznych, w tym najpełniej ludzi sztuki, w których
biografiach i dziełach są zawarte tajemnice ludzkich
charakterów, niepokoje egzystencjalne, dążenia i
niepowodzenia. W czytelniczym odbiorze zostanie Iwaszkiewicz jako
niedościgniony twórca opowiadań, m.in. takich jak: "Matka
Joanna od Aniołów", "Bitwa na równinie
Sedgemoor", "Ikar", "Młyn nad
Lutynią", "Ogrody".

Ważnym
efektem przełomu październikowego było otwarcie na sztukę i
literaturę Zachodu. Zaczęły się ukazywać przekłady dzieł
Camusa, Sartre'a, Saint-Exupery'ego, Vercorsa, Kafki, Musila,
Brocha, Hemingwaya, Steinbecka, Faulknera, w czasopismach
literackich i na scenach teatrów dramaty Becketta, Ionesco,
Brechta, Williamsa, Millera, Wildera i O'Neilla. Z literatury
radzieckiej tłumaczono opowiadania Babla, nowele Erenburga i
twórczość Bułhakowa.

Po
1956 r. wielu pisarzy wróciło do kraju, m.in. Stanisław
Cat-Mackiewicz, Zofia Kossak-Szatkowska (Szczucka), Michał
Choromański, Melchior Wańkowicz, Stanisław Młodożeniec,
Jerzy Stanisław Sito, znacznie później Teodor Parnicki, Maria
Kuncewiczowa i inni. Poza tym na arenę wchodzi pokolenie 56,
grupa wybitnych indywidualności twórczych. Wśród poetów:
Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Grochowiak, Tadeusz
Nowak; wśród prozaików: Marek Hłasko, Władysław Terlecki,
Włodzimierz Odojewski, Marek Nowakowski, Edward Stachura;
wśród dramaturgów - Sławomir Mrożek. Na osobną uwagę
zasługują tzw. "spóźnione debiuty" i "utwory z
szuflady": Zbigniewa Herberta "Struna Światła" i
Mirona Białoszewskiego "Obroty rzeczy".

W
latach sześćdziesiątych przeważają dwie tendencje:
penetrowanie współczesnej obyczajowości (zakłamania,
skorumpowania, bezwolności i nijakości) oraz poszukiwanie
korzeni w tradycji śródziemnomorskiej, chrześcijańskiej,
żydowskiej, ludowej. Powstaje literatura "ojczyzn
prywatnych", kresowych (Konwicki, Kuśniewicz), chłopskich
(Kawalec, Nowak, Myśliwski), żydowskich (Stryjkowski).

Wypadki
marcowe 1968 r. obfitują w dotkliwe konsekwencje: szerzą
postawy antyinteligenckie i nastroje nacjonalistyczne, w
rezultacie czego emigruje wielu pisarzy i intelektualistów
pochodzenia żydowskiego. Reakcją na więzienia i wzmożoną
cenzurę jest radykalizacja młodych twórców, powstanie młodej
formacji poetyckiej, określającej siebie jako pokolenie 68.
Program artystyczny to walka z językiem propagandy i
odsłanianie czytelnika "ubezwłasnowolnionego". Jawna
polityczność i moralna bezkompromisowość cechuje wiersze
Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Juliana
Kornhausera i Adama Zagajewskiego.

Duża
część pisarzy uprawiała dalej socrealizm zmodyfikowany i
zamaskowany przed czytelnikiem lub omijała polityczną i
społeczną rzeczywistość, rezygnując z tematów
"aktywnych" na rzecz neutralnych. Deklarowana przez
mecenasa państwowego wolność eksperymentu artystycznego
sprowadzała się do swobód warsztatowych pod warunkiem
podejmowania tematów obojętnych, apolitycznych.

 

Okres
czwarty - to lata 1976-1989 i dalszy ciąg rozbicia na
literaturę oficjalną i tzw. "drugi obieg", czyli
wydawnictwa niezależne i tajny kolportaż. Siłą drugiego
obiegu było nowe oświetlenie zagadnień wypaczonych przez
pisarzy dyspozycyjnych ii cenzurę. Rozrost literatur podziemnej
wpływał na liberalizację cenzury.

Okres
"pierwszej" Solidarności (1980/81) zaowocował
twórczością okolicznościową, folklorem strajkowym, balladą
i piosenką. Ci sami pisarze publikowali swoje książki w
wydawnictwach oficjalnych, nielegalnych (poza cenzurą) i w
oficynach emigracyjnych. Tak postępowali Jerzy Andrzejewski,
Stefan Kisielewski, Stanisław Barańczak, Julian Stryjkowski,
Tadeusz Konwicki. Był to sposób na rozszerzanie wolności
pisarskiej.

W tym
okresie ukazało się wiele znaczących utworów poetyckich i
prozatorskich, m.in. Tadeusza Różewicza, Wisławy Szymborskiej,
Ewy Lipskiej, Jana Twardowskiego, Jarosława Iwaszkiewicza
("Podróże do Włoch", "Petersburg",
"Podróże do Polski"), Andrzeja Kuśniewicza
("Lekcja martwego języka", "Witraż",
"Mieszaniny obyczajowe"), Juliana Stryjkowskiego
("Przybysz z Narbony"), Jerzego Krzysztonia
("Obłęd"), Włodzimierza Odojewskiego ("Zasypie
wszystko, zawieje..."), Tadeusza Nowaka, Juliana Kawalca,
Józefa Łozińskiego.