61
Identyfikacja płci, wbrew temu co się powszechnie uważa,
jest problemem bardzo złożonym, a w jej toku trzeba wziąć
pod uwagę szereg kryteriów.
Krzysztof Chrostowski
Płeć a sport
Ostatnie przepisy MKOl (z 17 maja 2004 roku), zezwalające na uczestnictwo
w międzynarodowych zawodach sportowych zawodnikom, którzy zmienili płeć,
stanowią całkowite odstępstwo od dotychczasowych regulacji.1 W ten sposób
zostały odrzucone metody odnoszące się do identyfikacji płci. Warto przeto
pokrótce przypomnieć historię dotychczasowych działań, podejmowanych w tym
zakresie przez władze międzynarodowego ruchu olimpijskiego, oraz ocenić je
z naukowego, społecznego i etycznego punktu widzenia.
uczestnictwu kobiet w zawodach, po-
Historia identyfikacji płci
dzielając ogólnie przyjętą opinię o ko-
w sporcie
bietach jako  słabszej płci (5). Mimo to
Problem identyfikacji płci powstał w 19 pań wzięło udział w zawodach pod-
dobie nowożytnych igrzysk olimpij- czas Igrzysk w 1900 roku, a 57 w uczest-
skich, z chwilą, gdy zaczęły współza- niczyło w Igrzyskach 1912 roku (5).
wodniczyć ze sobą kobiety. Baron Wraz ze zwiększającym się udziałem
Pierre de Coubertin był przeciwny kobiet w oficjalnych zawodach sporto-
wych zaczęły mnożyć się podejrzenia,
1
Patrz: IOC approves consensus with regard
że uzyskiwane przez niektóre spoS
ród
to athletes who have changed sex (www.
nich bardzo dobre wyniki mogły być re-
olympic.org)
 Sport Wyczynowy 2005, nr 3-4/483-484
62 Krzysztof Chrostowski
zultatem startów mężczyzn w przebra- cyplin kobiecych osoby o niepewnej
niu kobiecym. Co więcej, upowszech- płci. Kwestionowano sukcesy radziec-
niano opinię, że jeżeli ktoS
jest zbyt kich lekkoatletek, wielokrotnych meda-
dobry w sporcie, to nie może być kobie- listek, sióstr Iriny i Tamary Press, któ-
tą. Weryfikacja tych podejrzeń okazała re w sumie ustanowiły 23 rekordy S
wia-
się jednak nie tak prosta i jednoznacz- ta (11). Media sugerowały, że ich sukce-
na jak w starożytnej Grecji, gdzie za- sy wynikały z tego, że naprawdę były
wodnicy startowali nago. one mężczyznami. Wskazywano na za-
Pierwsze wątpliwoS
ci zgłoszono w sto- rost, dobrze wykształcone jabłka Adama
sunku do płci Mildred Didrikson, zdo- oraz męski typ umięS
nienia (zwłaszcza
bywczyni dwóch złotych i jednego srebr- u Tamary). PoS
rednio potwierdzeniem
nego medalu podczas Igrzysk w Los zasadnoS
ć powyższych podejrzeń mogło
Angeles w 1932 roku (6). Cztery lata być to, że po wprowadzeniu testów płci
póx
niej w Berlinie startowała niejaka obie zawodniczki nie pojawiły się już na
Dora Ratjen, zdyskwalifikowana na- żadnych zawodach sportowych. Praw-
stępnie przez Niemiecką Federację Lek- dopodobnie ich wspaniałe osiągnięcia
kiej Atletyki. Dora po II wojnie S
wiato- były jednak raczej wynikiem podawania
wej zmieniła swe imię na Herman (2). dużych dawek testosteronu niż wrodzo-
Istnieją przesłanki wskazujące na jej tzw. nych cech płci męskiej (10). Zakaz sto-
podwójną płeć, czyli obojnactwo (6). sowania steroidów anaboliczno-andro-
Zastrzeżenie budziła też płeć Amery- gennych wprowadził MKOl dopiero 9 lat
kanki Heleny Stephens, zdobywczyni póx
niej.
złotego medalu w biegu na 100 m, zwy- Wraz z pierwszymi przekazami telewi-
ciężczyni Stanisławy Walasiewiczów- zyjnymi z igrzysk olimpijskich i wzrostem
ny, medalistki poprzednich Igrzysk. zainteresowania widowiskiem sportowym
Póx
niejsze badanie nie wykazało jednak nasilała się presja na uregulowanie spra-
u niej obecnoS
ci cech męskich (6), na- wy identyfikacji płci. W roku 1966 Mię-
tomiast w przypadku Polki, po jej na- dzynarodowa Federacja Lekkiej Atletyki,
głej S
mierci w czasie napadu w Cleve- podczas Mistrzostw Europy w Budapesz-
land, sekcja zwłok wykazała obecnoS
ć cie, przeprowadziła  badanie płci na
gonad męskich (6). podstawie oglądu zewnętrznych narzą-
Problem identyfikacji płci kobiet w dów płciowych u wszystkich uczestni-
sporcie zaczął narastać po II wojnie czek; musiały one stanąć nago przed ko-
S
wiatowej  udział kobiet w igrzyskach biecym zespołem lekarzy (1, 5).
olimpijskich był coraz szerszy i znaczą- W roku 1967 pojawiły się pierwsze
cy, a ich liczba zaczęła dorównywać licz- przepisy dotyczące identyfikacji płci za-
bie mężczyzn. Od Igrzyskach Olimpij- wodniczek i tzw.  paszporty płci kobie-
skich w Rzymie w 1960 roku, w których cej , wydawane początkowo jako wynik
uczestniczyło już 610 kobiet, Międzyna- badania ginekologicznego, a następnie
rodowa Federacja Lekkiej Atletyki za- na podstawie wymazów ze S
luzówki
częła szukać metod eliminujących z dys- jamy ustnej.
Płeć a sport 63
U kobiet szukano specjalnego układu a inne były prawidłowe (układ XX) (4).
chromosomów (kariotyp 46XX), z któ-  Brak atestu na kobietę wystarczył do
rych jeden ulega inaktywacji, a jego po- dyskwalifikacji Polki i wykreS
lenia jej
zostałoS
cią są grudki zgrubień w ją- wszystkich osiągnięć z księgi rekordów
drach komórek (tzw. ciałka Barra). Ko- (1970). Obecnie decyzję tę uznaje się za
mórki kobiety zawierają ciałka Barra, poważny błąd, ale nikt z  poważnego
zaS
u mężczyzn (o kariotypie 46XY) ta- gremium uczonych IAAF i MKOl do tej
kich ciałek nie stwierdza się. Potwier- pory nie przeprosił ani nie zrehabilitował
dzenie płci miało nastąpić w drodze ana- jego ofiary.
lizy pełnego kariotypu, póx
niej uzupeł- Trudno obecnie ocenić liczbę za-
nionej badaniem obecnoS
ci długiego ra- wodniczek zdyskwalifikowanych na
mienia męskiego chromosomu Y w ko- podstawie testu chromatyny płciowej,
mórkach, przeprowadzane w mikrosko- gdyż większoS
ć z nich sama wycofała
pie fluorescencyjnym. W dalszym etapie się z udziału w sporcie wyczynowym,
test rozszerzono o badania łańcucho- przekonana lub zastraszona przez wła-
wej reakcji polimerazowej (Polymera- dze federacji sportowych. Szok, wstyd
se Chain Reaction  PCR), wykrywa- i publiczne potępienie często powodo-
jącej obecnoS
ć DNA genu SRY (sex- wały, iż zawodniczki popadały w cięż-
-determining region Y gene), występu- kie stany depresji, zdarzały się też pró-
jącego wyłącznie u mężczyzn (9). War- by samobójcze (8).
to tu wspomnieć, że od początku za- Mary Patino, która w czasie Uni-
sadnoS
ć wprowadzenia tego testu była wersjady w Kobe w Japonii, w 1985
kwestionowana przez towarzystwa na- roku, po badaniu płci, została usunię-
ukowe  genetyków, endokrynologów ta z ekipy hiszpańskiej, tracąc stypen-
oraz przedstawicieli innych nauk me- dium naukowe, jako pierwsza oficjal-
dycznych (9). nie wystąpiła przeciw tej decyzji. Prze-
Po wprowadzeniu testów chromaty- konała ona Komisję Medyczną MKOl,
ny płciowej X, jako zasadniczego i je- że tzw. zespół niewrażliwoS
ci na an-
dynego kryterium oceny płci, podczas drogeny nie zwiększał przewagi nad
Pucharu Europy w Kijowie w roku 1967 innymi zawodniczkami i odzyskała
pojawiły się krzywdzące dyskwalifika- prawo startu w zawodach (4). Mimo to
cje. Pierwszą ich ofiarą była wybitna M. Patino nie wróciła już do wyczyno-
polska sprinterka Ewa Kłobukowska. wego uprawiania sportu (4, 5).
G. M. Faciu, członek roboczej grupy an- W 1996 roku przed Igrzyskami Olim-
tydopingowej w swych wspomnieniach pijskimi w Atlancie Komisja Medyczna
pt.  Główne medyczne pomyłki 20 wie- MKOl przeprowadziła pełny test chroma-
ku (4) pisze, że szeS
cioosobowa komi- tyny u 3387 jej uczestniczek, stwierdza-
sja, analizująca przypadek Kłobukow- jąc 8 przypadków pozytywnych. Wszyst-
skiej stwierdziła mozaikowatoS
ć chro- kie zostały następnie uznane za fałszywie
mosomów  pewne grupy komórek mia- dodatnie, a zawodniczki dopuszczono do
ły o jeden chromosom za dużo (XXY), udziału w zawodach (4, 5, 6).
64 Krzysztof Chrostowski
W 1992 Międzynarodowa Federa- tylko układu chromosomów. Stosowanie
cja Lekkiej Atletyki (9), a w 1999 roku testów chromatyny, póx
niej rozszerzone
Komisja Medyczna MKOl (2), zawie- o badania DNA genu SRY, musiało za-
siły, stosowane przez prawie 30 lat, kończyć się niepowodzeniem (2, 9).
procedury weryfikacji płci i anulowały Ponadto trzeba zdawać sobie sprawę
obowiązek posiadania tzw.  paszpor- z tego, że u kobiet występują zaburze-
tu płci (4, 5, 7, 8). nia genetyczne, które nie dając korzy-
S
ci w sporcie, dyskwalifikowały je jako
zawodniczki (3). Do tych zaburzeń za-
Współczesne podejS
cie
licza się m.in.:
do oceny płci kobiet
" Zespół niewrażliwoS
ci na androgeny
PrzynależnoS
ć do okreS
lonej płci w (Androgen Insensitivity Syndrome 
odczuciu społecznym wydaje się tak AIS) (6, 10), zaburzenia różnicowa-
oczywista, że rzadko skłania do reflek- nia płciowego  fenotypu płciowego 
sji i wątpliwoS
ci. W powszechnym prze- w wyniku mutacji genu kodującego re-
konaniu trudnoS
ci mogą występować ceptor androgenowy, który nie wiąże
tylko w nielicznych przypadkach, gdy się z androgenami, stąd brak efektu
w praktyce lekarskiej stwierdza się her- ich działania w życiu płodowym. Do-
mafrodytyzm, czyli obojnactwo (u oso- tyczy to najczęS
ciej osób o kariotypie
by danej płci  kobiety lub mężczyzny 46 XY lub 47XXY. Brak efektów
 występują gonady lub cechy płci prze- działania testosteronu w życiu płodo-
ciwnej). wym powoduje, mimo obecnoS
ci go-
Tymczasem w rzeczywistoS
ci iden- nad męskich, męskiego układu chro-
tyfikacja płci jest problemem bardzo mosomów i wydzielania hormonu
złożonym, ponieważ trzeba brać pod męskiego, brak wykształcenia ze-
uwagę następujące kryteria: wnętrznych męskich narządów płcio-
" chromosomowe  układ chromoso- wych, całkowite wykształcenie fenoty-
mów (XX u kobiet i XY u mężczyzn), pu żeńskiego oraz psychiczne utożsa-
" gonadalne  obecnoS
ć i budowa jaj- mianie się z płcią żeńską. W ogólnej
ników u kobiet i jąder u mężczyzn, populacji zespół ten występuje z częs-
" hormonalne  obecnoS
ć estrogenów toS
cią 1 na 60 000 urodzeń chłopców;
u kobiet i testosteronu u mężczyzn, w sporcie natomiast częstoS
ć tego ro-
" fenotypowe  zewnętrzne narządy dzaju przypadków okreS
la się jak
płciowe i budowę ciała, 1:500 (1, 6, 10). Sugeruje to możli-
" metrykalne  zapis płci przy urodze- woS
ć ukształtowania odmiennych me-
niu (dziewczynka lub chłopiec), chanizmów adaptacji organizmu do in-
" psychologiczne  poczucie przynależ- tensywnych wysiłków fizycznych, bez
noS
ci i akceptacji dla płci uznawanej udziału androgenów.
za własną.
" Zaburzenia w okresie płodowym pro-
Identyfikacja płci wymaga komplek- cesów wirylizacji zarodka męskiego,
sowej oceny wszystkich tych danych, nie spowodowane zaburzeniem syntezy
Płeć a sport 65
lub brakiem androgenów  testostero- statystycznych Międzynarodowej Fede-
nu (2). racji Lekkiej Atletyki zmiany te przypa-
" Zaburzenia działania testosteronu w wy- dały na 1 z 505 badanych (9).
niku niedoboru 5 alfa reduktazy i za-
Zmiana płci
hamowanie przemiany do dihydrote-
stosteronu (DHT), mogące decydować Ostatnie przepisy MKOl (z 17 maja
o występowaniu typowego fenotypu 2004 roku) ustalają, że osoby, które pod-
kobiecego (2). dały się zmianie płci (z męskiej na ko-
" Mutację genu SRY determinującego biecą) przed okresem dojrzewania, po-
prawidłowy rozwój gonad męskich, co winny być uznane za dziewczyny lub ko-
może powodować występowanie feno- biety. Dotyczy to również osób, które
typu żeńskiego u osób z kariotypem zmieniły płeć z kobiecej na męską (po-
46 XY (2). winny być uznane za chłopców lub męż-
" Dysgenezję gonad  zaburzenie ich czyzn).
różnicowania. Występuje ona u feno- Osoby, które poddały się zabiegowi
typowych kobiet z układem chroma- zmiany płci po okresie dojrzewania, z
tyny 46XY, ale z nieczynnymi hor- męskiej na kobiecą lub odwrotnie  z ko-
monalnie jądrami, które nie produku- biecej na męską, mogą brać udział w za-
ją testosteronu. Nie daje to przewagi wodach w dyscyplinach kobiecych lub
fizycznej nad prawidłowo rozwinięty- męskich, pod następującymi warunkami:
mi kobietami. Budowa ciała  typowo  musi nastąpić całkowite chirurgiczne
kobieca. usunięcie zarówno gonad, jak i ze-
Innego rodzaju zaburzenia, spoty- wnętrznych narządów płciowych;
kane u zawodniczek, mogły dawać im  zmiana płci musi zostać prawnie uzna-
fizyczną przewagę nad rywalkami, ale na i zatwierdzona przez odpowiednie
ponieważ wyniki testów były prawi- władze;
dłowe, dopuszczano je do zawodów  hormonalna terapia, odpowiednia dla
sportowych (3). danej zmienionej płci, powinna być
Należą do nich : stosowana przez odpowiednio długi
" wrodzony przerost kory nadnerczy okres czasu, aby zminimalizować za-
(niedobór 21-hydroksylazy), leżne od płci korzyS
ci w zawodach
" guzy wytwarzające androgeny, sportowych.
" zespół wielotorbielowatych jajników  według opinii ekspertów udział w za-
(powoduje nadmierne wydzielanie wodach może nastąpić nie wczeS
niej
androgenów przez jajniki, co może da- niż 2 lata od usunięcia gonad.
wać przewagę nad kobietami bez tego Obecne regulacje, zarówno MKOl,
schorzenia). jak i Międzynarodowej Federacji Lekkiej
Podczas badań prowadzonych w cza- Atletyki, mówią wyłącznie o zawiesze-
sie igrzysk olimpijskich stwierdzono zabu- niu dotychczasowych przepisów doty-
rzenia genetyczne u 27 z 11373 zawodni- czących weryfikacji płci, nakładając jed-
czek, czyli u 1 na 421 (2). W badaniach noczeS
nie na lekarzy sportowych obo-
66 Krzysztof Chrostowski
5. Genel M.: Gender verification no more?
wiązek powiadamiania o zastrzeżeniach
IOC. http://www.kindredspintlakeside.ho-
odnoS
nie do płci w szczególnych przy-
mestesd/ioc.html
padkach. Można jednak uznać, że testy
6. Guilbeault M.: Intersexism in sports: A
chromatyny X już całkowicie przeszły
Human Rights Issue. http://www.gogle.pl.
do historii. Współczesny sport musi za- intersexisminsports: Human Rights Issue.htm
7. Ljunquist A., Simpson J. L.: Medical exa-
akceptować fakt udziału w zawodach
mination for health of all athletes replacing
osób o cechach transseksualnych lub po
the need for gender verification in interna-
zmianie płci.
tional sports.  Journal of American Medical
Association 1992; 267 (6): 850-852.
PiS
miennictwo
8. Vignetti P. et al.:  Sex passport obliga-
1. Bournias-Vardiabasis N., Pifer S.: Gender tion for female athletes. Consideration
verification: Determination of the status and criticism on 364 subjects.  Interna-
quo. www.idisceep.gr/down; load/ ID 2-pdf tional Journal of Sports Medicine 1996;
2. Dickson B.D. et al.: Gender verification of 17: 239-240.
female Olympic athletes.  Medicine and 9. Simpson J. L. et al.: Gender verification
Science in Sports and Exercise 2002; 34 in competitive sports.  Sports Medicine
(10): 1539-1542. 1993; 16 (5): 305-315.
3. Doig P. et al.: Canadian Academy of Sport 10. Richards A.: Androgen Insensitivity Syn-
Medicine: Position statement. Sex testing drome. Last update 2003. http://transwo-
(gender verification) in sport 1997. http:// man.tripod.com/ais.htm
www.casm  acms.org/PositionStatements 11. Warren P. N.: The rise and fall of gender
Gendereverif.Eng.pdf testing. How the cold war and two  mascu-
4. Facius G. M.: The major medical blunder line Soviet sisters led to a propaganda
of the 20th century. 17.01.2005. http:// campaign. http://www.outsports.com/history/
www.ftma.net/media/05/0118.html gendertesting.htm