tom 1, nr 1, 31 36
Copyright 2004 Via Medica
Psychiatria PRACA POGL 
DOWA ISSN 1732 9841
Beata Kasperek-Zimowska
Zakład Rehabilitacji Psychiatrycznej, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Teoria Redefiniowania Roli Rodzica
według P.J. Milliken na tle innych
modeli badawczych obejmujących
opiekę nad dorosłą osobą
przewlekle chorą na schizofrenię
Theory of Redefining Parental Identity by P.J. Milliken
in the context of other theoretical frameworks
featuring phenomenon of caregiving
for a person with chronic mental illness
Abstract
There have been six conceptual frameworks commonly used to study family responses to severe mental illness:
Family Expressed Emotion, Family Caregiving Burden, Family Resiliency Model, Family Stress and Coping Model,
Attribution Theory and Theory of Redefining Parental Identity. The Theory of Redefining Parental Identity by P.J.
Milliken is described here wider because of its specific phenomenological method of characterizing occurrence of
caregiving for a person with severe mental illness.
Family Expressed Emotion blames for relapses in schizophrenia the family, Family Caregiving Burden describes only
negative aspects of caregiving. Family Resiliency Model, Family Stress and Coping Model, and Attribution Theory in
comparison to above mentioned frameworks, were build on basis on normal population and enable to describe
testing variables more objectively. They include spectrum of features of caregiving for the mentally ill.
Theory of Redefining Parental Identity in comparison to five mentioned frameworks highlights specificity and
dynamics of the phenomenon of care for patients with severe mental illness.
key words: schizophrenia, caregiving, theoretical framework
Poważne choroby psychiczne, do których niewątpli- rzy bariery na drodze do niezależnego życia i może
wie należy schizofrenia, mają daleko idące konsekwen- obniżać poziom jakości życia [1]. Bliscy osób chorych
cje zarówno dla osoby chorej, jak i jej opiekunów. Dla doświadczają uczuć straty i smutku [2 4]. Konfron-
samych pacjentów trudność stanowią: umiejętność tują się z niepewnością, złością, winą i wstydem. Tak
zajęcia się własną osobą, możliwość nawiązywania samo jak osoby chore czują się napiętnowani i spo-
i utrzymywania szerszych kontaktów społecznych oraz łecznie nieakceptowani [5]. Cechą dominującą w ich
możliwość podjęcia pracy. Choroba psychiczna two- życiu staje się opiekowanie osobą dorosłą, która zwy-
kle nie wymaga już codziennej troski [6].
W związku ze złożonością zjawiska, jakim jest opieka
nad osobą przewlekle psychicznie chorą, badacze pró-
bują ująć jej najistotniejsze aspekty w ramy paradyg-
Adres do korespondencji:
mgr Beata Kasperek-Zimowska
matów badawczych. Do najczęściej stosowanych
Zakład Rehabilitacji Psychiatrycznej,
należą: Koncepcja Ujawnianych Emocji, Teoria Obcią-
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa
ul. Al. Sobieskiego 9
02 957 Warszawa
www.psychiatria.viamedica.pl
31
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
żenia Rodziny (Family Caregiving Burden), Model Ela- lub nadopiekuńczość występują nie tylko w takich
styczności Rodzinnej (Family Resiliency Model), Teoria rodzinach.
Stresu i Radzenia Sobie z Nim (Family Stress and Co- Koncepcja wskaz
nika UE reprezentuje style radzenia
ping Model), Teoria Atrybucji (Attribution Theory). sobie w trudnych sytuacjach stosowane przez ludzi
Dużo rzadziej stosowaną metodą do opisu tego zja- w ogóle i tworzone na przestrzeni czasu. Wchodzą
wiska są studia fenomenologiczne. Niemniej jednak one w sprzężenia zwrotne z zachowaniami pacjenta
ich wkład w rozumienie fenomenu opieki jest nieoce- [11 13]. Model UE bardziej koncentruje się na widze-
niony. Na szczególną uwagę zasługuje Teoria Redefi- niu samych emocji niż podkreśleniu roli odpowiedzi
niowania Roli Rodzica [4]. rodzicielskiej na sytuację życia z chorobą psychiczną.
Koncepcja Ujawnianych Emocji (UE) Teoria Obciążenia Rodziny
Paradygmat UE wykorzystuje się do opisu środowi- Badania nad rodzinami opiekującymi się osobą prze-
ska emocjonalnego w rodzinie. Z badań wynika, że wlekle chorą psychicznie wskazują na  brzemię , jakim
poziom ujawnianych emocji jest czynnikiem wpływa- jest obciążenie rodziny w związku z obecnością osoby
jącym na nawroty psychotyczne u osoby chorej. chorej [14]. Uważa się, że opiekowanie się chorym ne-
Wskaz
nik UE będący elementem koncepcji klinicznej gatywnie wpływa na rodzinę, która postrzega je jako
wywodzi się ze złożonej metody badawczej, polega- duże obciążenie. W ramach tej teorii dokonano rozróż-
jącej na nagrywaniu ustrukturowanych wywiadów nienia na brzemię obiektywne i subiektywne [15]. Brze-
[7]. Ujmuje on dwie odrębne właściwości opiekunów: mię obiektywne jest zdefiniowane jako obserwowal-
krytycyzm i wrogość oraz emocjonalne naduwikła- ne, konkretne koszty ponoszone przez rodzinę w co-
nie (emotional over-involvment). Według tego sche- dziennym życiu domowym. Są to koszty finansowe,
matu rodziny klasyfikuje się jako ujawniające wysoki ograniczenia osobistej aktywności i relacji społecznych.
albo niski poziom emocji w kontekście dwóch wy- Brzemię subiektywne opiera się na doświadczeniach
mienionych cech. Rodziny z niskim wskaz
nikiem UE opiekuna i opisuje uczucia, postawy i emocje. Zdefinio-
charakteryzuje się jako ciepłe, zainteresowane, rozu- wano wiele czynników predykcyjnych doświadczania
miejące, tolerancyjne, podczas gdy rodziny z wyso- nadmiernego obciążenia. Należą do nich: wiek pacjen-
kim wskaz
nikiem UE opisuje się jako nadmiernie ta, płeć, długość choroby, liczba hospitalizacji, funkcjo-
uwikłane bądz
krytyczne. Istnieją doniesienia badaw- nowanie i objawy choroby pacjenta [14], a także wiek,
cze mówiące o tym, że pacjenci z rodzin o wysokim płeć, status społeczny i zdrowotny opiekuna [16].
wskaz
niku UE są bardziej narażeni na nawroty psy- Ograniczeniem tej teorii jest fakt, że nie uwzględnia
chozy w porównaniu z chorymi mieszkającymi z ro- ona pozytywnego wpływu, jaki może wywierać opie-
dzinami o niskim wskaz
niku UE [8]. Paradygmat UE ka nad osobą przewlekle chorą psychicznie, jak rów-
ma swoje ograniczenia, ponieważ uważa się go za nież pozytywnej relacji tych dwóch osób. Dodatkowo
obciążający i obwiniający rodziny. Ponadto, niemoż- wadą tej teorii jest jej stresujące działanie na pacjen-
liwe jest całościowe ujęcie wszystkich zmiennych tów, którym uświadamia, że są oni wyłącznie cięża-
istotnych dla koncepcji opiekowania się, na przykład rem dla swoich rodzin [17].
problemów finansowych lub zmian w systemie służ- Dotychczasowe badania wykazują istnienie zarówno
by zdrowia. Dodatkowo ujęcie cech osób bliskich tyl- negatywnych [18 24], jak i pozytywnych efektów opie-
ko w odniesieniu do dwóch biegunów jest zbyt ubo- kowania się [19, 25, 26]. Istnieją doniesienia badaw-
gie. Inne ograniczenie tego modelu dotyczy systemu cze wskazujące, że obciążenia doświadczają nie tylko
ocen zebranych wywiadów. Metoda ta nie pozwala rodziny z osobą przewlekle chorą psychicznie, ale rów-
jasno określić, czy wskaz
nik UE odzwierciedla cechy nież rodziny, w których nie ma takich osób [27].
opiekuna czy sytuacji. Na poziom UE może także
wpływać płeć, ponieważ osobami badanymi były Paradygmat Stresu i Radzenia Sobie z Nim
w większości kobiety. Innym ograniczeniem jest brak Paradygmat ujmuje trzy podstawowe grupy zmien-
badań na temat wpływu samych pacjentów na emo- nych [28]:
cjonalną dynamikę klimatu w rodzinie. Zauważono,  sytuacje stresujące, oceniane poznawczo jako ta-
że brzemię, stygmatyzacja, izolacja społeczna, a tak- kie, z którymi można sobie łatwo poradzić za po-
że objawy samej choroby wpływają na wskaz
nik UE mocą znanych i wypracowanych sposobów, oraz
[9, 10]. Badacze donoszą, że rodziny, w której jedna takie, z którymi radzenie sobie jest trudniejsze;
z osób choruje na schizofrenię, charakteryzują się  zmienne pośredniczące;
niskim wskaz
nikiem UE. Ponadto krytycyzm, wrogość  sposoby radzenia sobie ze stresem.
www.psychiatria.viamedica.pl
32
Beata Kasperek-Zimowska, Teoria Redefiniowania Roli Rodzica na tle innych modeli badawczych
Choroba pacjenta, jej objawy, jego trudne zacho-  typologia rodziny  służy do przewidywania, jak
wania są postrzegane przez osoby opiekujące się zachowa się rodzina w sytuacji stresującej;
jako sytuacje stresujące. Podlegają one ocenie pod  zasoby rodzinne  inteligencja poszczególnych
względem możliwości poradzenia sobie z nimi. członków rodziny, wiedza i umiejętności, cechy
Zmiennymi pośredniczącymi, czyli wpływającymi na osobowości, zdrowie fizyczne, emocjonalne i du-
ocenę sytuacji stresującej, są: osobowość opieku- chowe, poczucie sterowności (wpływu na wyda-
na, jakość relacji rodzinnych oraz stopień wsparcia rzenia), poczucie spójności, poczucie wspólnoty
społecznego. etnicznej [30];
Ograniczeniem tego modelu jest opisywanie otrzyma-  sytuacyjna ocena rodzinna  zdefiniowana jako
nego wyniku przy użyciu terminów psychologicznych percepcja relacji między zasobami rodziny i wszyst-
i klinicznych, natomiast wynik stanowi kombinację kimi z
ródłami stresu (jest to znaczący czynnik, od
oceny opiekuna oraz zastosowanej przez niego stra- którego zależy adaptacja);
tegii poradzenia sobie, czyli poznawczych i behawio-  rodzinny schemat i znaczenie  oczekiwania, war-
ralnych wysiłków mających na celu kontrolowanie sy- tości i wiara (od tego zależy funkcjonowanie ro-
tuacji stresowej. Ponieważ opiekunowie nie są pacjen- dziny, m.in. sposoby radzenia sobie); adaptacja
tami, ważne jest, aby wyniki procesu radzenia sobie do choroby psychicznej wymaga zmian w sche-
ze stresem były ujmowane w terminach nie klinicz- macie rodzinnym, szczególnie w kwestii wartości,
nych, lecz  dobrostanu (well-being). celów, ról i priorytetów;
Zaletą modelu stresu i radzenia sobie z nim jest trak-  rozwiązywanie problemów i radzenie sobie z nimi
towanie rodzin osób chorych nie jako przyczyny na- za pomocą następujących strategii, które są naj-
wrotów w schizofrenii, ale jako osób aktywnie uczest- częściej opisywane w literaturze przedmiotu, są
niczących w chorobie. Natomiast jego wadą jest usy- to: dzielenie się problemem z bliskimi, racjonalne
tuowanie wyników w kontekście jednostki, a nie sys- myślenie, odrywanie się od problemu, zaangażo-
temu rodzinnego. Model nie ujmuje, na przykład wanie w zajęcia zewnętrzne, próby normalnego
wpływu funkcjonowania całej rodziny na sposoby ra- życia, alternatywne czynności, przynależność do
dzenia sobie opiekuna. Za jego pomocą nie można grup wsparcia, akceptacja choroby, ustalanie gra-
opisać procesów zachodzących w rodzinie, tylko re- nic dla zachowań pacjenta, pozyskiwanie infor-
akcje poszczególnych osób. macji od pracowników służby zdrowia, religia,
Kolejny model pozwala na ujęcie interakcji rodzinnych, obniżenie oczekiwań w stosunku do pacjenta, pró-
a nie tylko jednostkowych zachowań poszczególnych by zrozumienia świata chorej osoby, podtrzymy-
jej członków. wanie nadziei [31].
Ograniczenia tego modelu polegają na tym, że pró-
Model Elastyczności Rodzinnej buje on uchwycić wielowymiarową naturę doświad-
(The Family Resiliency Model) czenia, jakim jest opieka nad osobą chorą, a konse-
Dzięki temu schematowi można opisać sposób, w jaki kwencją tego jest konieczność opracowania wielowy-
rodzina konfrontuje się i radzi sobie z trudnym do- miarowego narzędzia do badania wielu zależności, co
świadczeniem choroby bliskiej osoby, oraz sposób, stanowi dużą barierę. Pojęcia występujące w modelu
w jaki adaptuje się do trudnej sytuacji [29]. Proces przy- nie są wyraz
nie oddzielone, na przykład ocena sytu-
stosowania do trudnej sytuacji składa się z dwóch faz: acyjna i ocena pod względem schematu rodzinnego
fazy przystosowania, gdzie wprowadzane są niewiel- opierają się na percepcji rodziny. Podobnie jest z po-
kie zmiany, oraz fazy adaptacji, w której powstałe jęciami zasobów i sposobów radzenia sobie.
zmiany wprowadzone są na stałe. Proces adaptacji
jest wynikiem rodzinnego wysiłku zmierzającego do Teoria Atrybucji
tego, by zaspokojone były potrzeby każdego z jej Teoria atrybucji jest kolejnym modelem, który pozwa-
członków oraz by rodzina mogła funkcjonować jako la na ujęcie zachowania pacjenta z punktu widzenia
system również w społeczności. opiekuna i jego wpływu na sposoby radzenia sobie
Adaptacja stanowi centralne pojęcie Modelu Elastycz- z chorobą. Atrybucję powszechnie definiuje się jako
ności Rodzinnej. Inne ważne pojęcia to: przypisanie przez jednostkę atrybutów zaistniałemu
 stresory  wydarzenia, które wpływają na system wydarzeniu [32]. Badania socjologiczno-psychologicz-
rodzinny, na przykład objawy choroby; możliwość ne wykazują, że ludzie zwykle postępują w ten spo-
asymilacji wielu z
ródeł stresu (np. śmierć bliskiej sób, że przypisują atrybuty przyczynom wydarzenia,
osoby, katastrofy); to znaczy odpowiedzialność i winę za zaistniałą sytu-
www.psychiatria.viamedica.pl
33
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
ację. Według teorii atrybucji pierwszym krokiem opie- W normalnych warunkach opiekunowie, którzy zaj-
kuna jest postrzeganie pacjenta jako głównej przyczyny mują się nastoletnim dzieckiem, mają szansę oderwa-
pojawiających się zachowań. Następny krok to okre- nia się od aktywnego rodzicielstwa. W przypadku, gdy
ślenie odpowiedzialności pacjenta za te zachowania dziecko cierpi na przewlekłą chorobę psychiczną, szan-
w czterech wymiarach. Należą do nich: sa ta wyraz
nie maleje. Pojawiają się wówczas kolejne
 wiedza o możliwych konsekwencjach zachowania; sekwencje redefiniowania własnej roli podczas proce-
 intencja; su wychowania. Według Milliken pierwsza redefinicja
 czynniki w pewnym sensie zmuszające do okre- tożsamości (dochodzenie do określenia pierwszej roli
ślonych zachowań (w przypadku pacjenta są to jest również procesem)   znajdowanie na margine-
objawy wytwórcze, np. omamy); sie  składa się z trzech etapów:
 zdolność chorego do zrozumienia nieadekwatności 1. fazy alarmu  nietypowych zachowań dziecka nie
tych zachowań, która może być ograniczona przez można już wyjaśnić zmianami związanymi z jego
deficyty poznawcze związane ze schizofrenią. wchodzeniem w okres adolescencji, nie pomagają
Obecność czynników zmuszających do określonych perswazja i tłumaczenie;
zachowań oraz ograniczenia zdolności pacjenta do 2. fazy  podjęcia odpowiedzialności za dziecko
ich adekwatnej oceny powodują obniżenie oczekiwań  rodzice w pewnym sensie instynktownie zaczy-
dotyczących podjęcia przez chorego odpowiedzialno- nają bardziej opiekować się dzieckiem, chronić je,
ści za te zachowania. Najważniejsza w określeniu winy ponieważ zauważają, że przestaje ono radzić so-
jest ocena wyjaśnień podawanych przez pacjenta, bie z codziennym funkcjonowaniem;
a dotyczących jego zachowania. Kiedy opiekun akcep- 3. fazy narastających przeszkód  tu następuje
tuje wyjaśnienia pacjenta, wówczas nie dochodzi do pierwszy kontakt z profesjonalistami, bardzo waż-
przypisania winy. W ramach tego modelu bada się ny dla dalszej terapii, ponieważ na tej podstawie
postrzeganie głównie przez opiekunów objawów po- rodzice wyrabiają sobie zdanie na temat możli-
zytywnych i negatywnych. wości psychiatrów w zakresie pomocy ich dziec-
Ujęciem wyraz
nie odróżniającym się od wyżej opisa- ku, pojawia się wiele trudności związanych z traf-
nych jest koncepcja P.J. Milliken [4]. Wyżej opisane nym zdiagnozowaniem problemu.
teorie należą do nurtu nomotetycznego nauk i dążą W fazie  znajdowania się na marginesie narasta bez-
do ustalania pewnych stałych, powtarzalnych zasad radność rodziców, pojawiają się narzekania na brak
rządzących zjawiskami, natomiast teoria redefiniowa- konkretnych informacji na temat choroby, trudności
nia roli rodzicielskiej należy do nurtu idiograficznego, w radzeniu sobie z nią, doświadczanie stygmatyzacji.
który stara się ująć pewną niepowtarzalną specyfikę Rodzice obwiniają siebie za to, że niedostatecznie
zjawisk. Jego niewątpliwą zaletą jest poszerzenie spoj- wcześnie zauważyli początki choroby.
rzenia na złożony problem, jakim jest opieka nad osobą Druga faza nosi nazwę  ubezwłasnowolnienie rodzi-
przewlekle psychicznie chorą z punktu widzenia opie- ca . Rodzice pochłonięci opieką nad dziećmi unikają
kuna i pod względem jego przeżyć. Pozwala to na kontaktów towarzyskich. Dominującym uczuciem jest
przypomnienie profesjonalistom, że każdy opiekun tęsknota za zdrowym dzieckiem.
przeżywa swoje zadanie indywidualnie. Trzecia definicja tożsamości to  przyłączenie się do
grupy osób z podobnymi problemami . Matki zdoby-
Teoria Redefiniowania Roli Rodzica wają coraz większą wiedzę na temat choroby i dołą-
Milliken [4] w fenomenologicznym studium przedsta- czają do grup wsparcia, które po pewnym czasie stają
wiła wywiady przeprowadzone z 30 matkami (w for- się dla nich podstawowymi grupami odniesienia oraz
mie nagrań wideo) i na tej podstawie opisała koncep- powodują przeniesienie uwagi dotychczas skoncen-
cję redefiniowania roli rodzica. Okazuje się, że rodzice trowanej na dziecku na problemy, jakie mają inni ro-
podczas choroby dziecka wielokrotnie definiują własną dzice. Następuje redefinicja  chorego dziecka . Milli-
rolę. Etapy tego procesu obejmują pięć głównych faz ken rozumie tę sytuację jako taką, w której odbiorcą
stawania się: wsparcia staje się cała grupa ludzi z podobnymi pro-
1.  rodzicem znajdującym się na marginesie ; blemami, a nie tylko chore dziecko (oczywiście doty-
2. rodzicem  ubezwłasnowolnionym ; czy to rodziców, którzy mają szansę na dołączenie do
3. rodzicem  związanym z grupą o podobnych pro- takiej grupy).
blemach; Czwarta rola  rodzicielskie prawo wyboru (parental
4.  mającym prawo wyboru ; suffrage) opiera się na funkcjonowaniu w grupie i pracy
5.  doceniającym wartość własnego życia . na jej rzecz. W ten sposób opiekunowie zwiększają
www.psychiatria.viamedica.pl
34
Beata Kasperek-Zimowska, Teoria Redefiniowania Roli Rodzica na tle innych modeli badawczych
własne umiejętności i podejmują wysiłek, aby polep- u dziecka. W zależności od fazy choroby istnieje moż-
szyć sytuację ludzi psychicznie chorych, mając nadzie- liwość powrotu do którejś z wyżej opisanych ról, na
ję, że ich wysiłek wpłynie pozytywnie na sytuację ich przykład w sytuacji nawrotu psychozy rodzice znowu
własnych dzieci. Rodzice nie są już osamotnieni bardziej zaczynają się opiekować dzieckiem i przej-
w swojej rozpaczy. Mogą śmiało i otwarcie wyrażać mować odpowiedzialność za nie.
swoje uczucia w grupie ludzi o podobnych problemach.
Piąta faza to  docenianie wartości własnego życia . Podsumowanie
W miarę starzenia się rodziców pojawiają się proble- Koncepcja Ujawnianych Emocji ujmuje zjawisko opie-
my zdrowotne, między innymi związane z przeżywa- kowania się osobą chorą psychicznie bardzo jedno-
nym przez nich stresem, powodujące przeniesienie stronnie i obciąża rodzinę winą za nawroty psychozy.
uwagi na siebie i na sprawy dotychczas zaniedbywa- Z kolei Teoria Obciążenia Rodziny obarcza winą pa-
ne, na przykład stan zdrowia innych członków rodzi- cjenta za trud, jaki ponoszą opiekunowie, pomagając
ny. Gdy chory psychicznie zaczyna funkcjonować tro- mu w codziennym życiu. Za pomocą Modelu Stresu
chę lepiej, pozwala to rodzicom na niewielkie odcią- i Radzenia Sobie z Nim można obiektywnie opisać za-
żenie. Zachodzą wówczas dwa ważne procesy: chowania zarówno rodziny, jak i pacjenta. Model Ela-
1. urzeczywistnianie planów dotyczących dziecka styczności Rodzinnej pozwala dodatkowo ująć inte-
 zwłaszcza pytanie: kto zajmie się dzieckiem po rakcje zachodzące między poszczególnymi członkami
mojej śmierci? rodziny, jak również sposoby radzenia sobie w sytu-
2. określenie własnych potrzeb. acji choroby. W porównaniu z czterema wymieniony-
Redefiniowanie roli rodzicielskiej nie jest procesem li- mi koncepcjami Teoria Redefiniowania Roli Rodzica
niowym. W rzeczywistości jest zawsze rozumiane podkreśla specyfikę przeżyć opiekunów i opisuje to
w kontekście osoby dorosłego dziecka. W przebiegu zjawisko długofalowo, przez co w odpowiedni spo-
schizofrenii tożsamość rodziców zmienia się wielokrot- sób odnosi się do fenomenu opieki nad dorosłą osobą
nie w odpowiedzi na zmiany w przebiegu schizofrenii przewlekle chorą psychicznie.
Streszczenie
W niniejszej pracy przedstawiono pięć schematów badawczych oraz Teorię Redefiniowania Roli Rodzica według
P.J. Milliken, w ramach których ujmuje się złożone zjawisko, jakim jest opieka nad dorosłą osobą przewlekle chorą
psychicznie. Są to: Koncepcja Ujawnianych Emocji, Teoria Obciążenia Rodziny, Model Elastyczności Rodzinnej,
Teoria Stresu i Radzenia Sobie z Nim, Teoria Atrybucji. Szerzej opisano Teorię Redefiniowania Roli Rodzica.
Według Koncepcji Ujawnianych Emocji za nawroty psychozy obwinia się rodzinę pacjenta, Teoria Obciążenia
Rodziny naświetla tylko negatywne aspekty opieki nad chorym, podkreślając, że stanowi on jedynie obciążenie dla
opiekunów. Model Elastyczności Rodzinnej, Teoria Stresu i Radzenia Sobie z Nim oraz Teoria Atrybucji, które
w odróżnieniu od pozostałych dwóch modeli teoretycznych nie powstały tylko na podstawie badań nad rodzinami
z osobą chorą psychicznie, lecz na podstawie badań obejmujących populację ogólną, opisują obiektywnie i szerzej
przejawy opieki nad chorym psychicznie. Teoria Redefiniowania Roli Rodzica w odróżnieniu od pięciu wymienio-
nych wyżej modeli, dzięki posługiwaniu się metodą fenomenologiczną w opisie zjawiska opieki nad chorym psy-
chicznie, podkreśla specyfikę i dynamikę zmian długotrwałego przebywania z chorym.
słowa kluczowe: schizofrenia, opieka, modele teoretyczne
PIŚMIENNICTWO
1. Spiridonow K., Kasperek B., Meder J. Porównanie subiektyw- 5. Hatfield A.B., Lefley H.P. Families of the Mentally Ill: Coping and
nej jakości życia pacjentów przwlekle chorych z rozpozna- Adaptation. New York, NY: Guilford Press, 1987.
niem schizofrenii i osób zdrowych. Psychiatr. Pol. 1998; 3: 6. Schene A.H., van Wijngaarden B., Koeter M.W.J. Family caregiving in
297 306. schizophrenia: Domains and distress. Schizophr. Bull 1998; 24: 609 618.
2. Karp D.A., Tanarugsachock V. Mental illness, caregiving, and 7. Brown W.G., Birley L.J., Wing K.J. Influence of family life on the
emotion management. Qual. Health Res. 2000; 10: 6 25. course of schizophrenia disorders: A replication. Br. J. Psychia-
3. Milliken P.J. Disenfranchised mothers: caring for an adult child try 1972; 121: 241 258.
with schizophrenia. Health Care Women Int. 2001; 22: 149 166. 8. Bebbington P., Kuipers L. The predictive utility of expressed emo-
4. Ryan K.A. Mothers of adult children with schizophrenia: an eth- tion in schizophrenia: An aggregate analysis. Psychol. Med. 1994;
nographic study. Schizophr. Res. 1993; 11: 21 31. 24: 707 718.
www.psychiatria.viamedica.pl
35
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
9. Malone A.J. Beyond blame and shame: Families coping with 22. Stuening E.L., Perlick D.A., Link B.G., Hellman R., Herman D.,
long-term mental illness. New Directions for Mental Health Se- Sirey J.A. The extent to which caregivers believe most people
rvices 1993; 58: 43 52. devalue consumers and their families. Psychiatr. Serv. 2001; 52:
10. Lefley H.E. Family caregiving in mental illness. Thousand Oaks, 1633 1638.
CA: Sage, 1996. 23. Martens L., Addington J. The psychological well-being of family
11. Birchwood M. Family factors in psychiatry. Current Opinion in members of individuals with schizophrenia. Soc. Psychiatry Psy-
Psychiatry 1992; 5: 295 299. chiatr. Epidemiol. 2001; 36: 128 133.
12. Chesla C.A. Parents illness models of schizophrenia. Arch. Psy- 24. Joyce J., Leese M., Kuipers E., Szmukler G., Harris T., Staples E.
chiatr. Nurs. 1989; 3: 218 225. Evaluating a model of caregiving for people with psychosis. Soc.
13. Tarrier N. Family factors in psychiatry. Current Opinion in Psy- Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 2003; 38: 189 195.
chiatry 1991; 4: 320 323. 25. Schwartz C., Gidron R. Parents of mentally ill adult children li-
14. Solomon P. Subjective burden among family members of men- ving at home. Health Soc. Wor. 2002; 27: 145 154.
tally ill adults: Relation to stress coping and adaptation. Am. J. 26. Veltman A., Cameron J.I., Stewart D.E. The experience of provi-
Orthopsychiatr. 1995; 65: 419 427. ding care to relatives with chronic mental illness. J. Ner. Ment.
15. Hoening J., Hamilton M.W. The schizophrenic patient in the Dis. 2002; 190: 108 114.
community and his effect on the household. Int. J. Soc. Psychia- 27. Pickett S.A., Vraniak D.A., Cook J.A., Cohler B.J. Strength in ad-
try 1966; 12: 165 176. versity: Blacks bear burden better than Whites. Professional Psy-
16. Scazufca M., Kuipers E. Links between expressed emotion and chology: Research and Practice 1993; 24: 460 467.
burden of care in relatives of patients with schizophrenia. Br. 28. Folkmam S., Lazarus R.S. If it changes it must be a process:
J. Psychiatry 1996; 168: 580 587. study of emotion and coping during three stages of a college
17. Fox A. Consumer perspective on the family agenda. Am. J. Or- examination. J. Pers. Soc. Psychol. 1985; 48: 150 170.
thopsychiatr. 1997; 67: 249 253. 29. Walsh E. The concept of family resilience: Crisis and challenge.
18. Winefield H.R., Harvey E.J. Determinants of Psychological di- Family Process 1996; 35: 261 281.
stress in relatives of people with chronic schizophrenia. Schizo- 30. McCubbin M.A., NcCubbin H. Family coping with health crises:
phr. Bull 1993; 19: 619 625. The Family Resiliency Model of family stress, adjustment and
19. Pruchno R.A., Patric J.H., Burant C.J. Mental health of aging adaptation. W: Danielson C. (red.). Families, health and illness.
women with children who are chronically disabled: Examina- MO: Mosby, St. Louis 1993; 21 63.
tion of a two-factor model. J. Gerontol. B. Psychol. Sci. Soc. Sci. 31. Ryan K.A. Mothers of adult children with schizophrenia: an eth-
1996; 51B: 284 296. nographic study. Schizophr. Res. 1993; 11: 21 31.
20. Hobbs T.R. Depression in the caregiving mothers of adult schi- 32. Fincham F.D. Developmental dimension of attribution the-
zophrenics: A test of the resource deterioration model. Com- ory. W: Jaspars J., Fincham F.D., Hewstone M. (red.). Attri-
munity Ment. Health J. 1997; 33: 387 399. bution Theory and Research: Conceptual, Developmental and
21. Harrison C.A., Dadds M.R., Smith G. Family caregivers criticism of Social Dimension. Academic Press, New York 1983; 117
patients with schizophrenia. Psychiatr. Serv. 1998; 49: 918 924.  164.
www.psychiatria.viamedica.pl
36